Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Pedagojik Formasyon Sertifika Programı Türk Eğitim Tarihi Ders Notları

1. İç Asya Müslüman Türkleri, Karahanlılar
ve Selçuklular Dönemi
ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ – EĞİTİM FAKÜLTESİ
Türk Eğitim Tarihi
Bu eser Creative Commons Atıf-Gayriticari 4.0 Uluslararası lisansı ile lisanslanmıştır. Lisansın bir kopyası için, http://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/
linkini ziyaret edin.

2. İçindekiler
İç Asya Müslüman Türkleri, Karahanlılar dönemi eğitim özellikleri
Karahanlılarda eğitim
Farabi, İbni Sina, Balasagunlu Yusuf, Kaşgarlı Mahmut, Ahmet Yesevi, Edip Ahmet Bin Mahmut
Yükneki
Selçuklular, Anadolu Beylikleri dönemi eğitim özellikleri
Selçuklularda Eğitim
Ahilik
Nizamülmülk
Mevlana Celalettin
Yunus Emre, Hacı Bektaş-ı Veli, Aşık Paşa, Nasrettin Hoca

3. Türklerin Müslümanlığı Kabüllerinden
Sonraki Eğitimin Temel Özellikleri
Türk toplumlarında ilk kez, medrese denen, planlı,
düzenli, güçlü bir örgün eğitim-öğretim kurumu olan bir
okul ortaya çıkmış, medreseler kısa sürede her tarafa
yayılmıştır.
İslam dünyasında Arap, iranlı vb. düşünür ve eğitimciler
de eğitim öğretim konularında (öğretmen ve öğrencinin
davranışları vs.) düşünüp eserler yazmışlardır.
Bu konularda genel kabul gören, kalıplaşmış düşünce ve
uygulamalar oluşmuştur.
Türk düşünür ve eğitimcileri hem bundan
etkilenmişler, hem de bu ortak düşünüşe katkıda
bulunmuşlardır.
Uluğ Bey Medresesi - Semerkant

4. Türklerin Müslümanlığı Kabüllerinden
Sonraki Eğitimin Temel Özellikleri
Türk toplumlarının ahlak anlayışı, dünyaya bakışı,
toplumun değer verdiği insan tipi, islamiyetin etkisi ile
yeni şekiller almaya başlamış, başka deyişle, eski
değerleri ve töresi değişme yoluna girmiştir.
Medreseler ile düşünürler, mutasavvıflar, din
adamları, bu değişmeyi sağlayıcı bir yaygın eğitim
görevi yapmışlardır. Bu tür çabalara, Türk
toplumlarının yeni din ve yeni değerler
bakımından eğitilmesi diyebiliriz. Bu yaygın eğitim
yüzyıllarca sürüp gitmiştir.

5. Türklerin Müslümanlığı Kabüllerinden
Sonraki Eğitimin Temel Özellikleri
Türk toplumlarının yeni dinle ve yeni değerlerle
teması, gazi ve veli insan tiplerini ortaya
çıkarmıştır. Eski savaşçı, cihangir, alp tipinin
özellikleri bu yeni tiplerin özellikleri ile
kaynaşmıştır.
Gazi tipi, islamın şehid-gazi değerlerinden güç
alarak sürüp gitmiş ve günümüze kadar yaşamıştır.
Bu tipin destanlaşmış kahramanı Seyit Battal
Gazi'dir.
Veliler ise, kendi nefislerine karşı savaş açar,
"insan-ı kamil" yani gerçek ve olgun bir insan
olmaya, çevrelerini de bu yolda örnek hareketleri,
duygu ve düşünceleri ile eğitmeye çalışırlar.
Eskişehir Seyyit Battal Gazi Külliyesi

6. Türklerin Müslümanlığı Kabüllerinden
Sonraki Eğitimin Temel Özellikleri
Türkler islamiyette bilimin yüce tutulduğunu görmüşler, bu da
kendilerinin köklü bilim sevgilerini sürdürmelerini
kolaylaştırmıştır.
Türklerin Müslüman olmaları ve Batıya ilerledikçe Araplar ve
İranlılarla ilişkilerinin artması sonucu, Arapça ve Farsça aydınların
dili üzerinde giderek artan bir etkide bulunmuş, halkın kullandığı
Türkçe ise bu etkiden uzak kalabilmiştir.
Orta ve yüksek öğretim ile bilim dili genel olarak Arapça
olmuştur.
Türkler, islamiyete geçerken Arap yazısını da almışlar, bu,
kullanım süresinin uzunluğu ve yayılma alanının genişliği
bakımından, onların başta gelen yazısı olmuştur

7. Karahanlılar

8. iç Asya Müslüman Türkleri ve
Karahanlılarda Eğitimin Temel Özellikleri
Bu toplumların Müslüman olmaları, yerleşik bir düzene
geçmeleri onların eğitimini olumlu yönde şekillendiren iki temel
etmen olmuştur.
Bu toplumların devlet adamları, eğitim-öğretimeve bilimin
gelişmesine önem vermişlerdir.
Medreseler kurulup gelişmiş, ülkenin her tarafına yayılmıştır.
Farabi, İbni Sina, Biruni... gibi dünya eğitim ve bilim tarihinde
yer tutan bilim adamlan yetişmiştir.
Eğitim tarihim izde, "eğitim bilimi" ne ilişkin ilk görüşler de
başta Farabi olmak üzere bu düşünürler tarafından ileri
sürülmüştür.
Kitabu'n - Necat: İbni Sina

9. Karahanlılarda Eğitim/Medrese
Medreseler islam eğitim tarihinde, öğretimin giderek önem
kazanıp yapılageldiği mescitlerden taşması, vs. gibi gelişmeler
sonunda oluşmuşlardır.
Medreselerin Orta Asya İslam kentlerinde ortaya çıktığı kabul
edilmektedir.
Semerkant,
Buhara,
Taşkent,
Balasagun,
Yarkent,
Kaşgar gibiönemli kentlere yaydılar.
Karahanlı hükümdarlarının bilime önem vermeleri, bilim
adamlarını korumaları nedeniyle toplumun bilgi düzeyi yükseldi.
İç Asya'da sözü edilen şehirler bilim, kültür, sanat merkezleri
haline geldi.
Registan Meydanı

10. Medreselerin Yaygınlaşma Sebepleri
Karahanlı hükümdarların bilim sevgisi
Medreselerden, yeni Müslüman olan Türk
boylarının inanışlarını pekiştirmek, yeni dinleri
ile çelişen esk inanışları kaybettirme aracı olarak
yararlanmak
Medreselerden, çevrelerindeki Şiilere karşı
kendi Sünni-Hanefi inançlarını koruma aracı
olarak kullanmak
Müderris: Öğretmen.
Fakih: Yönetici. Hanefi müderris.
Darülilm: Şiilerin kendi mezheplerinin
propagandasını yapmak için kurdukları okullar.

11. FARABİ (870-950)
Kendisine Arito’dan sonra
Muallim-i sani (ikinci öğretmen)
denir.
Çalışma alanları:
Felsefe,
Mantık,
Ahlak,
Psikoloji,
Metot,
Fizik,
Kimya,
Fizik,
Kimya,
Astronomi,
Geometri,
Siyaset,
Sosyoloji,
Askerlik,
Din,
Dil,
Edebiyat

12. Farabi'nin Eğitime İlişkin Görüşleri
İlk kez doğrudan eğitim bilimine ilişkin görüşler ileri sürdü
Eğitimin amacı, mutluluğu bulmak ve bireyi topluma yararlı hale
getirmektir.
Üç tür eğitimci vardır; aile reisi, öğretmen ve devlet başkanı
Yöntem konusunda kolaydan- zora, basitten karmaşığa gidilmeli.
Bir şey öğretilmeden diğerine geçilmemeli
Disiplin ne sert , ne de yumuşak olmalı, ılımlı bir yol izlenmelidir.
Tartışma yönteminin eğitime sokulmasını söylemiştir.
Eğitim ve öğretim bir birinden ayrılmalıdır.
İnsan mutlu olması için felsefe öğrenmelidir.
Çocuklar sorumluluk duygusuna sahip olarak yetiştirilmelidir.

13. Farabi'nin Diğer Görüşleri
Araştırma yöntemlerine ilişkin görüşler
Bilimsel meseleleri araştırmanın çeşitli yöntemleri olduğunu, bu konunun
başlıbaşına bir bilim alanı sayılması gerektiğini söyler: bilimsel yöntem
Bilinmeyen konular, araştırma ve öğretimle açıklığa kavuşturulmak istenince
mesele (problem) ve çözülünce de bilgi haline dönüşür:
Hükümdarın siyasi eğitimine ilişkin görüşleri
Milletin eğitimcisi
Doğuştan sahip olması gereken özellikler
Vücudunun tam, organlarının sağlam olması, zeki, uyanık ve hafızasının güçlü olması, öğrenmeyi ve
öğretmeyi sevmesi, yemeye içmeye, kadınlara düşkünlük göstermemesi, kumardan sakınma sı, doğru
sözlü, adil, ılımlı, iradesi güçlü olması vs.
Sonradan kazanması gereken özellikler
Bilge olması, önceki kanun ve kuralları bilmesi, gerektiğinde aklını kullanıp ülke çıkarlarına uygun yeni
hüküm ler getirebilmesi, güzel konuşma sanatını öğrenerek halkını çeşitli konularda aydın latması, savaş
sanatını bilmesi, yorgunluklara dayanması vs.

14. İBNİ SİNA (980- 1037)
Türk gerek dünya düşünce, tıp ve eğitim tarihinde çok önemli bir yer
tutar.
Tıp alanında olduğu kadar eğitime ilişkin bazı görüşleriyle de Batıyı
etkilediği ve yüzyıllar sonra "yeni eğitim" akımını başlatan ve geliştiren
eğitimcilere ilham verdiği düşünülebilir.
Aristo ve Farabi'den sonra gelen "üçüncü öğretmen" anlamında
muallim-i salis denmiştir.

15. İbni Sina'nın Eğitim Görüşleri
Tıp bilimine katkıları ve tıp öğretimini düzenlemesi
Tıpta Kanun ve Şifa kitapları
Ahlak ve fazilet eğitimine ilişkin görüşleri
Başlıca fazilet ve ahlak esasları şunlardır: iffet, şecaat, hikmet, adalet, cömertlik,
kanaat, sabır, kerem, yumuşaklık, yılmamazlık, sadakat, vefa, u tanma, sır
saklama, sözünde durma, tevazu
Bu alandaki görüşlerine akli tasavvuf da denilmektedir.
Hükümdarın siyasi eğitimine ilişkin görüşleri
Eğitime ve bilime verdiği büyük önem
Beden eğitimi konusunda görüşleri
Çocuğun bakımı, sağlığı, eğitim ve öğretimi hakkındaki görüşleri
Eğitim bilimine ve öğretim yöntemlerine ilişkin görüşleri

16. İbni Sina'nın Eğitim ve Öğretim
Yöntemleri
Eğitim bilimi ve öğretmen
Eğitimin ve öğretmenliğin bir uzmanlık alanı olduğu ve herkesin eğitimci
olamayacağı görüşündedir.
Bir eğitimci önce kendisini tanımalı, kendisini eğitmeli ve ıslah etmelidir.
O, öğrencisine davranışlarıyla örnek olacaktır.
Eğitim ve öğretim yöntemleri
Nezaket ve yumuşaklıkla davranma, nasihat etme
Ödül ve övgüye yer verme.
Gerektiğinde ceza.
Kolaydan zora, basitten karmaşığa doğru bir yol izleme
Sınıf ortamının eğitici ve öğretici etkisinden yararlanma
Örneklerle anlatma ve öğretme
Tekrarlama

17. İbni Sina'nın Eğitim ve Öğretim Türleri
Zihni öğretim
Öğretmen, genel bir konuyu nedenleriyle örnekler vererek açık bir şekilde anlatır.
Sınai öğretim
Öğretmen araç-gereç kullanılmasını öğretir.
Telkini öğretim
Tekrar ettirerek şiirler ve otların adlarını vs. öğretir.
Tedibi öğretim
Öğüt ve nasihat yoluyla gerçekleştirilen eğitim.
Taklidi öğretim
Öğretmenin söyledikleri aynen ve hemen benimsenir.
Tenbihi öğretim
Öğrenciye çevresinde karşılaştığı olaylar, bunların nedenleri ve etkileri öğretilir.

18. İbni Sina'nın Eflatun ve Aristo ile
Karşılaştırılması
EFLATUN-ARİSTO
Çocuk toplumun bir üyesi, eğitim devletin
görevi
İlk eğitim her çocuk için zorunlu fakat bilim ve
sanat yalnızca hür vatandaşların bir kısmı için
olmalı
Meslek ve din eğitimi programlarında yoktur
İBNİ SİNA
Eğitim yalnızca anne ve babanın görevi
Eğitim ve bilim sınıf gözetilmeksizin herkes
için yararlı
Din ve mesleki eğitime çok önem verir
Bu açılardan 18. yüzyıldan özellikle
Rousseau'dan beri gelişen görüşlerle
karşılaştırılınca aralarında önemli benzerlikler
vardır.

19. Balasagunlu Yusuf Has Hacip (1018-1070)
Kutadgu Bilig - Mutluluk Veren Bilgi
Türkçe Uygur yazısı
Kişiler arasında ki konuşmalar şeklinde 6645 beyit
Küntoğdı: Adaleti temsil eden hükümdar
Aytoldı: Bilgeliği temsil eden vezir
Öğdülmiş: Aklı temsil eden kişi-vezirin oğlu
Odgurmuş: Kanaati temsil eden kişi-vezirin akrabası
Devlet yönetimine ilişkin görüşler taşımakla ve hükümdara öğütler
vermekle herşeyden önce siyasetnamedir.
Devlet yönetimi kurallar ve ahlaki davranış hakkında öğütler
bulunmaktadır.
Kızlara ilişkin olumsuz görüşler yazarın kendi görüşleri olarak
değerlendirilmektedir.

20. Balasagunlu Yusuf Has Hacip (1018-1070)
Bilgi çocuğa küçük yaşta öğretilirse, kalıcı olur.
Anne ve babalar çocuklarıyla direk ilgilenmelidir.
Eğitimde kız ve erkek ayrımı olmamalıdır.
Çocuk, bilgin ve edepli öğretmen elinde yetiştirilmelidir.
Öğrenme hayat boyu devam etmelidir.
Çocuğun ilgisine göre eğitim verilmelidir.
İşbaşında eğitimi savunmuştur.
Tecrübeli bir devlet adamıdır. Eserinde daha çok devlet adamlarına
yönelik tavsiyeler vardır.
Yusuf Has Hacip Türbesi Kaşgar, D.Türkistan

21. Kaşgarlı Mahmut (1008-1105)
Araplara Türkçe öğretmek için Divan’ü Lügat-it Türk (1072-
1074) adıyla bir eser yazmıştır.
Türkçe’nin üstün bir dil olduğuna inanır.
Türkler için yeni bir hedef- ufuk belirlemiştir.
Aile içinde çocuğun bakımı ve yetiştirilmesi üzerinde durur.
Çocuk oyunları hakkında eserde geniş bilgiler mevcuttur.
Dil öğretimi konusunda başarılı bir yöntem izlemiştir.
Dilbilgisini de yazmış fakat bu kitabı bulunamamıştır.

22. Kaşgarlı Mahmut – Divandaki Bilgiler
Ailede çocuğun bakımı, yetiştirilmesi
Çocuk oyunları
Münğüz münğüz
Aşık
Karaguni
Çenğli menğli
Büzüşmek
Türk bilgi geleneği üzerinde durulması
Bilig, us
Türkçeyi öğretim yöntemi
Tepük
Ceviz
Çelik çomak
Bebek

23. Ahmet Yesevi (1103-1166)
İlk Türk tarikatını kurmuştur.
Yesevilik, Haydarilik, Bektaşilik, Nakşibendilik tarikatlarının esaslarının
doğumuna da sebep olmuştur
Divan-i Hikmet adlı eseri ile etkileri geniş yörelerde yüzyıllarca sürmüştür.
Yunus Emre’yi önemli ölçüde etkilemiştir.
İnsanlara hizmet ve iyilikte bulunma temel düşüncesidir.
Sevgi ve mutluluğa dayalı bir hayat görüşünü benimsemiştir.
Gelecek için bilim öğrenmek gerekir.
Anadolu’nun vatan tutulmasında önemli katkıları olmuştur.

24. Edip Ahmet bin Mahmut Yükneki
Atabetü-l Hakayık – Gerçeklerin Eşiği
Nasihatname
İslami esasları öğretmeye çalışmıştır
Kutadgu Biligden yarım yüzyıl sonra yazılmıştır
Kutadgu Bilig'de %4 yabancı sözcük
Atabetü-l Hakayık %20 yabancı sözcük
Mutluluk yolu bilgi ile bulunur.
Nice kirli şeyler yıkanmakla tamizlenir
Cahil, yıkanmakla temizlenmeyen bir kirdir.
Her işte bilgisizin nasibi pişmanlıktır.
Edeplerin başı ôili gözetmektir,
Dilini koru, dişin kırılmasın.

25. Selçuklular

26. Selçuklularda Eğitimin Temel Özellikleri
Selçuklu devlet adamları eğitime ve bilimin gelişmesine büyük önem vermişleridir
Medreseler gelişmiş, ülkenin her tarafına yayılmıştır
Ahilik gibi bir yaygın eğitim kurumu kurulmuş ve gelişmiştir
Atabeglik gibi şehzadelerin yetişmesi için bir uygulama ortaya çıkmıştır
Selçukluların ilk dönemlerinde eski değerler ön planda iken, daha sonra bunlar zayıflamaya
unutulmaya yüz tutmuştur.
Kaşgarlı Mahmut: "Oğuzlar, Farslar ile düşüp kalkmaya başlayınca bir takım Türkçe kelimeleri unuttular
ve yerlerine Farsça kullanır oldular", "bilinmelidir ki, Oğuzların dili incedir".
Selçuklularda alp, gazi, veli insan tipleri beraber yaşar.

27. Selçuklularda Eğitim
Örgün Eğitim Kurumları
Medreseler
Mektepler
Yaygın Eğitim Kurumları
Ahilik
Cami
Mescit
Bilginlerin evleri
İlim ve edep toplantıları
Saraylar
Kitapçı dükkanları
Kütüphaneler
Atabeglik Kurumları
Atabeg – Ata hoca

28. Selçuklularda Eğitim
Medreseler
Bağdat Nizamiye Medresleri: Büyük Selçuklu Devleti – Alpaslan – Vezir Nizamülmülk
Danişmendli Medreseleri – Anadolu Selçuklu
Konya Selçuklu Medresleri – Anadolu Selçuklu
Müderris: Medrese Hocası
Muid: Müderris yardımcısı. öğrencileri çalıştırma, onlara danışmanlık, rehberlik yapma, müderrisin
onları tanımasına yardımcı olma
Mektepler
İlköğretim düzeyinde
Küttap olarak da adlandırılır
Genellikle camilere bitişik
Nizamiye Medreseleri

29. Selçuklularda Medreseler
Medreselerde Öğretim Dili ve Yöntemi:
Kitap ve bilim dili Arapça.
Öğretim yöntemi daha çok ezbere dayalı.
Belli bir öğretim süresi yok.
Belli kitapları okuma amacı var.
Yüksek öğretim medreselerinin en az beş yıl sürüdüğü tahmin ediliyor.
Mezun olanlara icazetname (diploma) verilir.

30. Selçuklularda Medreseler
Müderrisler:
Medresenin hocası olan müderrisler, Hükümdar veya Vezir tarafından atanırlar.
Her medresede bir müderris vardır.
Müderrisler, cüppe ve sarık giyerlerdi.
Maaşları dolgun ve toplumda saygınlıkları yüksekti.
Müderrise muid denen görevli yardım ederdi.
Öğrenciler:
Her isteyen istediği yaşta öğrenci olabiliyordu.
Öğrenciler bursluydu ve medresede barınıyordu.
Öğrenci seçiminde müderrisler yetkiliydi.

31. Selçuklularda Medreseler
Mali kaynaklar:
Vakıflar
Devlet yardımı
Etkileri:
Sünni mezhepler arasında dayanışma,
Sünni inançlara göre öğrenci yetiştirme,
Devlet görevlisi yetiştirme,
Osmanlı medreselerine örnek oluşturma.

32. Atabeglik Kurumu
Selçuklularda atabeglik çok yüksek resmi bir unvandır.
Türklerde şehzadelere siyaset ve savaş işlerini öğretmek,
Şehzadelere danışmanlık yapmak temel amaçtır.

33. Ahilik
13. yy'da Kırşehir'de yaşayan Ahi evran Ahiliğin kurucusu
kabul edilir.
Küçük esnaf, usta, kalfa ve çırakları içine alan, onların
dayanışmaları kadar mesleklerini dürüstlük ve özenle
yapmalarını, ayrıca eğitilmelerini amaçlayan bir lonca
teşkilatı.
Lonca: Aynı bölgede yaşayan esnaf ve zanaatkarların
örgütlenerek kurduğu meslek organizasyonuna verilen isimdir.
Muallim-i Ahi, Pir: Öğreticiler
Ahilik ilkelerini içeren 740 maddelik Fütüvvetnamenin bir
ahi Şeyhi tarafından tam olarak bilinmesi gerekti.

34. Ahilik
Dinin esasları, okuma, yazma, insanlık terbiyesi, temizlik,
örgütün (ocağın) düzeni ve geleneği, ilahiler, şiirler, raks,
sufi kıssaları ve sözleri,
Ahilikte şeyhin elinden yedi kez kuşak bağlama ve açma
uygulaması
Cimrilik ve tamah kapısını bağlayıp cömertlik kapısını açmak.
Zulmetme kapısını bağlayıp iyili kapısını açmak.
Hırs kapısını bağlayıp kanaat kapısını açmak.
Lezzet kapısını bağlayıp riyazet (nefsini kırma) kapısını açmak.
Halktan bir şey umma kapısını bağlayıp sadece Hak’tan
bekleme kapısını açmak.
Saçmalıklar söyleme kapısını bağlayıp Tanrıyı anıp tatlı
konuşma kapısını açmak.
Şeytanca işler kapısını bağlayıp ilahi işler kapısını açmak.

35. Ahilik
Ahinin üç şeyi açık, üç şeyi kapalı olmalıdır.
Açık olmalı
Eli açık olmalı : Yoksullara, düşkünlere yardım etmek için.
Kapısı açık olmalı: Konuk olmak ya da ondan bir şey istemeye
gelenler için.
Sofrası açık olmalı : Yoksullara, düşkünlere, konuklara yemek
yedirmek, açları doyurmak için.
Kapalı/bağlı olmalı
Gözü bağlı olmalı : Kimsenin ayıbını görmemek, kimseye kötü
gözle bakmamak için.
Dili bağlı olmalı : Kimseye kötü söylememek, kimse hakkında iftira
etmemek, münafıklık, koğuculuk yapmamak için.
Beli bağlı olmalı : Kimsenin ırzına, namusuna, haysiyet ve onuruna
kötülük etmemek için.

36. Selçuklularda Yaşamış Büyük Türk Alimleri
Nizamülmülk (1018-1092)
Gazali (1059- 1111)
Mevlana Celaleddin Rumi (1207- 1273)
Yunus Emre (……- 1321)
Hacı Bektaş-ı Veli (1209-1271)
Aşık Paşa (1272-1333)
Nasreddin Hoca (1208-1284)
Ahi Evran (1171-1261)
Ömer Hayyam (1048-1131)

37. Sorular