Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Pedagojik Formasyon Sertifika Programı Türk Eğitim Tarihi Ders Notları Osmanlı Dönemi Eğitimde İlk Yenileşme Hareketleri Dönemi (1776-1839) Tanzimat Dönemi (1839-1876)

1. Osmanlı Dönemi
Eğitimde İlk Yenileşme Hareketleri Dönemi (1776-1839)
Tanzimat Dönemi (1839-1876)
ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ – EĞİTİM FAKÜLTESİ
Türk Eğitim Tarihi
Bu eser Creative Commons Atıf-Gayriticari 4.0 Uluslararası lisansı ile lisanslanmıştır. Lisansın bir kopyası için, http://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/
linkini ziyaret edin.

2. İçindekiler
Eğitimde İlk Yenileşme Hareketleri Dönemi
Tanzimat Dönemi

3. Eğitimde İlk Yenileşme
Hareketleri Dönemi (1776-
1839)

4. Eğitimin Temel Özellikleri
Yenileşmeye askeri okullar açılarak başlanmıştır.
Yabancı öğretmenlere de görev verilmiştir.
İlk kez batı dilleri (Fransızca, İngilizce) programlara girmiştir.
1826'da Yeniçeri Ocağı kaldırılmıştır. Vak'a-i Hayriye
İlköğretim zorunluluğu ilk kez gelmiştir.
1830'da ilk kez batıya öğrenci gönderilmiştir.
Takvim-i Vekayi: 1831 Türkçe yayınlanan ilk gazete.
Süreli yayınlar zamanla toplumun eğitim ve kültür düzeini
etkilemiştir.
Tercüme Odası kurulması ve yabancı dil öğretimi

5. Yenileşme Döneminde Açılan Askeri
Okullar
Mühendishane-i Bahri-
i Hümayun (1776)
•I. Abdülhamit
•İlk askeri deniz okulu
•Hendese okutulduğundan
dolayı Mühendishane
deniyor
•İlk hocası Cezayirli Seyit
Hasan
Mühendishane-i Berri-i
Hümayun (1795)
•III. Selim
•Askeri kara okulu
•Mecmua-i Ulum-i Riyaziye
ilk kez yüksek matematik ve
modern fizik konuları
•Eğitim süresi 4 yıl
•Sınıf-ı rabi, Sınıf-ı salis,
Sınıf-ı sani, Sınıf-ı evvel
Tıphane-i Âmire ve
Cerrahhane-i Mamure
(1827)
•II. Mahmut
•Tıp ve cerrahlık öğrenimi
•4 yıl
•Mektep ya da Sıbyan
Bölükleri
Mekteb-i Fünûn-ı
Harbiye (1834)
ve
Mızka-ı Hümâyûn
Mektebi (1834)
•II. Mahmut

6. Yenileşme Döneminde Açılan Sivil Okullar
Rüşdiye Mektepleri (1839)
•Sıbyan mektepleri ile Askeri okullar arasında
Mekteb-i Maarif-i Adliye (1839)
•Sivil memur yetiştirme amaçlı
Mekteb-i Ulûm-i Ebediye (1839)
•Rüşdiye düzeyinde
•Halka ve memur olacaklara yanlışsız yazı
yazabilme, bir konuyu kaleme alabilme
öğretimi
Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye (1834)
ve
Mızka-ı Hümâyûn Mektebi (1834)
•II. Mahmut

7. Diğer Önemli Etkiler
Beşiktaş Cemiyet-i İlmiye: Beşiktaş semtinde üst düzeyde,
serbest ve ileri görüşlü, bazı müsbet bilimleri bilen, onların
Osmanlılar için önemini kavramış bilim adamları ve aydınlar
topluluğu.
İsmail Ferruh Efendi, Şanizade Ataullah Mehmet Efendi,
Melekpaşazade Abdülkadir Bey, Kethüdazade Mehmet Arif Efendi
II. Mahmut 1824'te yayınladığı fermanla ilköğretim zorunluluğu
getirilmiştir.

8. Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın
Eğitim Islahatı
Ordunun eğitimi için Fransız subaylar getirilmesi.
Fransa′ya öğrenci gönderilmesi (1826).
Tıp okulu açılması (1827).
Gazete çıkarılması (1828).

9. Avrupaya Öğrenci Gönderilmesi
1834′ten iƟbaren, Viyana, Paris ve özellikle Londra’ya giƫkçe
artan sayıda askerî öğrenci ve genç subay gönderilmiştir.
Amaç;
Harbiye ve öteki askerî okullara yetenekli, bilgili öğretmen
yetiştirmek,
Kültürlü ve teknik bilgi sahibi subay yetiştirmek,
Tophane, Baruthane, Fişekhane, Dökümhane gibi askerî
fabrikalara mühendis subay yetiştirmek
İngiltere′ye giden genç Osmanlı subayları bir yılda İngilizce
öğrenerek Woolwich Kraliyet Harp Akademisi ′ne alınmışlar ve
topçuluk, deniz subaylığı, deniz inşaat mühendisliği öğrenimi
görmüşlerdir.
Avrupa′dan öğretmen subaylar, teknik elemanlar getirilmiştir.

10. Sümbülzade Vehbi
Tuhfe-i Vehbi (tuhfe : armağan)
Farsçayı kelime ezberleterek öğretmek için yazılmış bir
tür sözlüktür.
Nuhbe-i Vehbi (nuhbe : seçilmiş, her şeyin en iyisi)
Arapçayı kelime ezberleterek öğretmek için yazılmış
bir tür sözlüktür.
Lûtfiyye-i Vehbi
Bu kitap bir ahlâk ve davranış kitabıdır.
Nabi′nin Hayriyye′sinden ilham alınarak yazılmıştır.

11. Tanzimat Dönemi (1839-
1876)

12. 1839 Gülhane Hatt-ı Hümayunu
(Tanzimat Fermanı)
3 Kasım 1839'da Mustafa Reşit Paşa
tarafından kaleme alınmıştır
Tanzimat (düzenlemeler) dönemi denir.
1854 den sonra yeni bir dönem başlamış,
reformların yetersiz kalmasından dolayı 1856
Islahat Fermanı yayınlanır.
"vezirden çobana kadar herkes eşittir"
Gülhane Hatt-ı HümayunuAbdülmecid

13. Reform Hareketlerinin Nedenleri
Tarih gelişim süreci içinde ülkede yenilikler gerekli
bir ihtiyaç olduğu halkın eğitilmesi devletin ve
hükümetin önemli bir görevi olarak görüldüğü için.
Osmanlı yönetimine ve Türklere karşı düşmanca
davranan Avrupa kamuoyunun kazanmak için.
Avrupa devletlerinin baskısı nediyle.
Gülhane Hatt-ı Hümayunu'nun
Mustafa Reşit Paşa tarafından
okunması

14. Eğitimin Temel Özellikleri
Eğitimin devleti felakete gidişten kurtaracak bir
yol olarak görülmesi.
Eğitim bilim olarak görülmüş. Kitaplar yazılmaya
başlanmıştır.
Okul ve sınıf fiziki ortamları hazırlanmış. Araç gereç
kullanımı başlamıştır.
Örgün eğitime geçilmeye başlanmıştır.
Nisan 1847 Talimatı ile zorunlu ilk öğretim 6 yıla
çıkarılmış ve kısmen uygulanmıştır
İlk olarak sıbyan mekteplerinde yenileşmeler
yapılmıştır.

15. Eğitimin Temel Özellikleri
İlk kez kızlar için orta dereceli okullar açılmıştır.
İlk kez Kız Öğretmen okulu açılmıştır.
Medreselerin düzeltilmesine gidilmemiş. Bazı
meslek medreseleri açılmıştır.
Medrese dışındaki örgün eğitimde ilk, orta, yüksek
şeklinde bir dercelenmeye gidilmiştir.
Öğrenci ve öğretmen kılık ve kıyafetleri belirlenip
düzenlenmeye başlamıştır.
Disiplin aracı olarak falaka yasaklanmıştır.
Halk eğitimi daha iyi anlaşılmaya başlanmıştır.
Falaka Cezası

16. Eğitimin Temel Özellikleri
Osmanlı insan tipi meydana getirmek için eğitimden
de yararlanılmak istenmiştir.
Sıbyan mektepleri dışında yeni okullar açılmıştır.
Sivil okullara ve memur yetiştirmeye fazla önem
verilmiştir.
Azınlık okulları açılmıştır.
Dilin eğitimdeki önemi yanında sadeleşmesinin de
gerektiği anlaşılmaya başlanmıştır.
Mesleki ve teknik eğitimin temelleri atılmıştır.
İlk kez öğretmen yetiştiren meslek okulları
açılmıştır. Bayezid Meydanı'ndaki
Dârülfünun-i Osmanî Binası

17. Eğitimde Yenileşmenin Dayanakları
Bilgili bir toplum
Yeni bir aydın tipi ve kadro oluşturmak
Abdülmecit'e göre asıl ilerleme, ülkenin mamur olması ve halkın refaha kavuşmasıdır.
Osmanlı eğitiminin yenileşmesine etki eden unsurlar:
Avrupada resmi görevdeki ya da öğrenim gören aydınlar
Ülkeye daha sık gelmeye başlayan yabancılar
Azınlık ve yabancı okulları

18. İlköğretimdeki Yenilik ve Gelişmeler
Sıbyan okullarının ıslahı
• Nisan 1847 tarihli "Etfalin Talim ve Tedris ve
Terbiyelerini Ne Veçhile Eylemeleri Lâzım Geleceğine
Dair Sıbyan Mekâtibi Hâceleri Efendilere İta Olunacak
Talimat" ilk kez yayınlanan bir tür müfredat
• Siyah taş tahta, divit
• Muin-i Mekatip: Okulları teftiş ve hocalara etmek için
kurulan müfettişlikler.

19. İlköğretimdeki Yenilik ve Gelişmeler
Sıbyan okullarının ıslahı
• 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi: İlköğretimde
daha önemli adımlar
• Sıbyan mektepleri Umumi ve Hususi olmak üzere ikiye
ayrılmıştır
• Maarif Nezaretine bağlı olanlara iptidai mektep,
mekteb-i idadi, usul-i cedide mektebi
• Halk arasında taş mekteb
• Kadın öğretmenli "ev içi" sıbyan mektebleri

20. Ortaöğretimdeki Yenilik ve Gelişmeler
Rüşdiyeler
• Askeri okulların dışındakilere Mülkiye
Rüşdiyeleri de denir.
• Darülmuallin-i Rüşdi
• İlk kız Rüşdiyesi olan Cevri Kalfa İnas
Rüşdiyesi, Ocak 1859. Sultanahmet (At
Meydanı) Kız Rüşdiyesi de denmiştir.

21. Ortaöğretimdeki Yenilik ve Gelişmeler
İdadiler (Sözlük Anlamı: Hazırlık)
• 4 yıllık Rüşdiyelerden sonra 3 yıllık öğretim
süresine sahip.
• Harb okulu ve Askeri Tıbbiye'ye gitmek
isteyenlerin eksik bilgilerini tamamlamak amaçtır.
• İlk idadiye, Mekteb-i Fünun-ı İdadiye Nisan 1845
(Kuleli Askeri İdadisi - 1872)
• 1845'te Bursa'da Işıklar Askeri İdadisi
• Terimin orta öğretim adı olarak kabul görmesi
1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile
olmuştur.
Kuleli Askeri İdadisi

22. Ortaöğretimdeki Yenilik ve Gelişmeler
Sultaniyeler
• Galatasaray'da kurulan ilk lise.
Mekteb-i Sultani
• Rüşdiye üzerine 6 yıl
• 1-3 yıl Kısm-ı Adi (idadi
dersleri)
• 4-6 yıl Kısm-ı Ali (edebiyat ve
müsbet ilimler)
• 1873 Darüşşafaka
Mekteb-i Sultani

23. Yükseköğretimdeki Yenilik ve Gelişmeler
Darülfünûn
• 13 Ocak 1863 Kimyager Derviş Paşa konuşması
• Eylül 1865 yanmış ve ortadan kalkmış
• 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile
tekrar kurulmuştur
• Öğretim süresi her şube için 3 yıl
• Müderris olacaklar için 4 yıl
• Dersler halka da açık olacak

24. Yükseköğretimdeki Yenilik ve Gelişmeler
Darülfünûn
• 1859 ilk sivil yükseköğretim kurumu Mekteb-i Mülkiye
• Kaymakamlık ve müdürlük gibi idari görevler yapacak memur
yetiştirmek
• Mayıs 1867 Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye
• Sivil tıp okulu
• 1857 Paris'te Mekteb-i Osmani
• Paris’e gönderilen askeri okul öğrencilerinin bir çatı altında öğrenim
görmeleri ve disiplinli bir şekilde eğitilmeleri, Fransızca öğrenmeleri,
biraraya getirip başıboşluktan kurtarmak için kurulan hazırlık okulu.

25. Mesleki ve Teknik Eğitimde Yenilik ve
Gelişmeler
Mesleki ve Teknik Eğitim
• 1842 Askeri Baytar Mektebi
• 1847 Ziraat Talimnamesi
• İlk uygulamalı tarım okulu
• 1857 Orman Mektebi: İki Fransız orman mühendisi
• 1874 Maâdin Mektebi: Maden mühendisi
• 1862-1863 Mekteb-i Maarif-i Adliye (Mekteb-i Aklâm/Mahrec-i
Aklâm): Rüşdiye üzerine 3 yıl. Memur yetiştirilmesi
• 1864 Lisan Mektebi: Genç memurlara Fransızca, Rumca,
Bulgarca öğretmek amaçlı

26. Mesleki ve Teknik Eğitimde Yenilik ve
Gelişmeler
Erkek Teknik Öğretim Okulları
• Mithat Paşa tarafından Islâhhaneler Nizamnamesi
• Terzilik, Kunduracılık, Matbaacılık, tabaklık (deri işleme), dokumacılık
• 1847 Ziraat Talimnamesi
• İlk uygulamalı tarım okulu
• 1857 Orman Mektebi: İki Fransız orman mühendisi
• 1874 Maâdin Mektebi: Maden mühendisi
• 1862-1863 Mekteb-i Maarif-i Adliye (Mekteb-i Aklâm/Mahrec-i Aklâm):
Rüşdiye üzerine 3 yıl. Memur yetiştirilmesi
• 1864 Lisan Mektebi: Genç memurlara Fransızca, Rumca, Bulgarca
öğretmek amaçlı

27. Mesleki ve Teknik Eğitimde Yenilik ve
Gelişmeler
Kız Teknik Öğretim Okulları
• 1859 ilk kız Rüşdiyesi Cevri Kalfa Mektebi
• Kadınlara mahsus sanayi
• 1864 Rusçuk'ta yetim kızlar için ordu dikim
ihtiyacını karşılamak üzere dikim atölyesi
niteliğinde Islâhhane açılmıştır.
• 1869 Kız Sanayi Mektebi: Ordu ihtiyacı için
dikimhane

28. TANZİMAT DÖNEMİNDE ÖZEL ÖĞRETİM AZINLIK
VE YABANCI OKULLAR
1856 Islahat fermanına göre azınlıklar okul
açabileceklerdi.
1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile ücretli
ya da ücretsiz özel okulların kurulmasına izin verildi.
Türklerin özel okul kurma çabası yoktur.
Ruslar Heybeli ada da bir Ortodoks ilahiyat okulu
kurdular.
Yahudiler 1845 de Musevi Asri mektebini kurdular.
Tanzimatın "eğitim yoluyla Osmanlılık" politikası
başarılı olamadı.

29. Yabancıların Giriştiği Özel Öğretim
Katolik Okulları
Saint Benoit
Saint Louis
Saint Joseph
Notre Dame de Sion: kız okulu
Protestan Okulları
1824 Beyrut'ta ilk Amerikan
Protestan Okulu
Robert Kolej
Kız Koleji

30. Batı Hayranlığı
Mürebbiye: Hüseyin Rahmi Gürpınar
Pervaneler: Müfide Ferit Tek

31. Öğretmen Yetiştirme Politikaları
DARULMUALLİM
•18 MART 1848 ilk öğretmen okulu
açıldı.
•Öğrenci sayısı 25-30 idi.
•Öğrenciler sınavla alındı.
•Öğretim süresi 3 yıldır.
•İşlenen dersler ders verme, öğretim
yöntemi, farsca, aritmetik, geometri,
alan ölçümü, astronomi, coğrafya.
Darülmuallimi Sıbyan
•1868
•İptidai mektep okullarına öğretmen
yetiştirmek için açılır.
•Başlangıçta öğretim süresi 1 yıldır.
•Ulum-i Diniye, İlm-i Mahariç ve Tecvid,
Hesap, tarih , coğrafya, imla ve inşa,
Hüsn-i Hat, Türkçe Sarf Usül-i Cedide
Üzere Tehecci
Darülmuallimat
•1870 de darülmuallime çok benzeyen
kızlar için kadın öğretmen yetiştirmek
amacıyla açılmıştır.
•Tedbir-i Menzil, Dikiş, Nakış, Ameliyet-ı
Hiyatiye
•Ülke kadınları arasında aydın ve bilgili
bir kitlenin oluşmasına yardımcı
olmuştur.

32. Öğretmen Okulları Üzerinde Medrese
Etkileri
1848 Takvim-i Vekayi'deki "yer uygunluğu"
Darülmualliminlerin öğretmenleri de medreselidir.
Ahmet Cevdet Efendi: Darülmuallimin Müdürü
Cerre çıkılmasını kaldırmıştır.
Cerr nedeniyle öğrenim aksamakta
Erzak toplamak dilenciliktir
Darülmuallim medrese düzenine özgü tutum ve davranışlardan sıyrılmalı, yeni ve öğretmenlik
mesleğinin gerektirdiği bir kurum olmalı.
Öğretmenlerin tutum ve davranışlarının, mesleğin gerektirdiği özelliklerin belirlenmesi

33. Cerre Çıkmak
Cerr kelime anlamı itibarı ile kendine çekmek, cezbetmek manasındadır.
Osmanlı devletinde medreselerde yaz tatilleri Üç Aylarda verilirdi.
Osmanlılarda softa denilen seçilmiş medrese talebeleri hem kendi bilgilerini pekiştirmek, hem
de dinîkonularda halkı aydınlatmak için İmparatorluğun farklı bölgelerine gönderilirdi.
Bu göndermeye “cerre çıkmak” denirdi.
Medrese öğrencileri için cerre çıkmayı bir noktada bugünkü üniversitelerin staj eğitimleri gibi
de anlamak mümkündür.

34. Öğretmen Okulları Üzerinde Medrese
Etkileri
İlk eğitim bakanı Abdurrahman Sami Paşa
Öğretmene ihtiyaç bulunduğunu belirtmiştir
Darülmuallimin mezunlarının sayıca ve bilgice yetersiz yetiştiklerini ileri sürmüştür
Okul dışındna sınavla atama yapılmıştır
Sadrazama yukarıdaki atamalarla iligli şikayet dilekçesi verilmiştir. 1851 tarihli Nizamnamede
bununla ilgili hüküm olmadığı belirtilmiştir.
1861'de Darülmuallimin Nizamnamesine hüküm konularak yasalaştırılmıştır.
1996'lara kadar meslek dışından çok fazla atama yapılmıştır.

35. İdari Teşkilatlanma
1846 Meclis-i Maarif-i Umumiye
Hükümet başkanına bağlı ilk örgüt çekirdeği
Darülfünun kurulması işleri
1846 Mekâtib-i Umumiye Nezareti
Rüşdiye ve sıbyan mektepleri
Muin denilen müfettişler bulunuyordu.
1851-1862 Ercümen-i Daniş: Okulların ve açılacak Darülfünun ders kitaplarını telif ya da çeviri
olarak hazırlayacak, bilim akademisi olarak çalışacaktı.
1857 Maarif-i Umumiye Nezareti
Bakanlık düzeyinde ilk örgüt
İlk Maarif Nazırı: Abdurrahman Sami Paşa
İlk müşteşar: Tarihçi ve dip Hayrullah efendi

36. İdari Teşkilatlanma
Genel yönetim merkezi Maarif-i Umumiye Nezareti
Maarif Nazırı başkanlığında Meclis-i Kebir-i Maarif (Büyük eğitim Meclisi)
Daire-i İlmiye: Ders kitapları, telif ve tercüme
Daire-i İdari: okul, maarif meclisleri, müze, kütüphane ve matbaaların idaresi, öğretmen özlük işleri,
eğitimle ilgili tahkikat ve muhakeme
İl düzeyinde Meclis-i Kebir-i Maarifin şubesi ve icra organı olarak Maarif Meclisi Kurulmuştur.

37. TANZİMAT DÖNEMİ HALK EĞİTİM ÇALIŞMALARI
1831 Takvim-i Vekayi: devletin resmi haftalık yayın organı
1840 Ceride-i Havadis
Türkiye'de yayımlanan ilk özel gazete (1840-1864, 1212 sayı). William Churchill adlı bir ingiliz tarafından kuruldu.
1860 Tercüman-ı Ahval
Şinasi ve Agah Efendi
İstanbul’da 1860-1866 arasında yayımlanan ilk özel gazetedir.
1869 da çocuklar için dergiler.
Mümeyyiz
Mecmua-i Fünun
1863 de Darülfünun'da halk eğitim dersleri.
1860 da Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye halk eğitim alanlarında çalışmalar.
1863-1867 Cemiyet-i Tedrisiye
1864 Kıraathane (Okuma Evi)
Yerli ve yabacı, gazete, dergi, kitap …

38. EĞİTİME KATKILARI OLAN DEVLET ADAMLARI
Abdülmecit (1823-1861)
Reşit Paşa (1800-1858)
Sadık Rıfat Paşa (1807-1858)
Ali Paşa (1815-1871)
Fuat Paşa (1815-1869)
Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895)
Ahmet Kemal Paşa (1808-1888)
Saffet Paşa (1814-1883)

39. EĞİTİM ALANINDA ETKİNLİKLERİNİ
DUYURAN EN ÖNEMLİ TEMSİLCİLER
Ziya Paşa (1825-1880
Ebuzziya Tevfik (1848-1913)
Namık Kemal (1840-1888)
Ali Suavi (1838-1878)
Seli Sabit Efendi (1829-1911)

40. USUL-İ CEDİD HAREKETİ
Eğitim tarihimizde Usul-i Cedid, ders araç ve gereçleri konusunda yenileşme, özellikle
öğretmenlerin geleneksel öğretim yöntemlerini bırakıp yeni ve etkili öğretim yöntemleri
uygulaması demektir.

41. Sorular