1. Uzdrowiska stają się tematem architektury łaźni, na końcu osi całej kompozycji widział płomyk
dopiero w XVIII wieku. Wtedy zaczynają powstawać wiecznego światła w kaplicy rodowego mauzoleum
prawdziwie wyspecjalizowane miasta uzdrowiskowe w krypcie kościoła, która oczekiwała na jego ciało.
oraz miejsca, które nie są tylko ośrodkami lecze- Zatem Kuks umożliwia zrozumienie nie tylko funda-
nia, lecz także – i przede wszystkim – centrami mentalnego wymiaru barokowej kultury, lecz także
społecznego, kulturowego i politycznego życia, zasadniczych treści architektury uzdrowiskowej: za
rekreacji i zabawy. Uświęcał zarazem uzdrowiskowe ich kulisami toczy się nieskończona ludzka gra o to,
rozkosze sakralny wymiar: cudowne źródła i zdroje, jak oszukać śmierć i własny przed nią strach.
miejsca wstawiennictwa za uzdrowienie i podzię- Na miejsce przyrodzonej harmonii barokowego
kowania za nie. Bardzo częste było połączenie połączenia troski o ciało z troską o duszę przychodzi
miejscowości odpustowych i uzdrowisk. stopniowo harmonia poparta naukowymi argu-
Barokowa warstwa najsłynniejszych uzdrowisk mentami balneologii, a uzdrowiska stają się także
Czech, Moraw i Śląska zanikła pod nową falą sprawą urbanistyki i architektury. Okazałe klasycy-
rozwoju w XIX wieku. Dobrze się zachowały łaźnie styczne plany nowych uzdrowisk napełniają parki
wybudowane z polecenia Franciszka Antoniego i architektura oglądająca się za Arkadią utraconej
hrabiego von Šporck w Kuksie. Powodowany swym antycznej harmonii człowieka z przyrodą, a jedno-
zbyt młodym szlachectwem dobrze zrozumiał w trak- cześnie demonstrująca nowy oświeceniowy status
cie częstych pobytów w Karlowych Warach, jaką rolę zdrowia. Uzdrowiskowe dążenie ku wieczności na-
mogły odegrać wielkie uzdrowiska w jego ambitnej biera charakteru zbliżania się do ponadczasowego
pogoni za prestiżem i wpływowością. Punktem wyj- ideału: buduje się idealne miasto. Josef Esch, Jiří
ścia był obfity zdrój słabo żelazistej szczawy, prze- Fischer i ogrodnik Václav Skalník przeprowadzili
mieniony drogą zamówionych ekspertyz i kampani udaną próbę stworzenia takiego miasta w Francisz-
promocyjnych w skuteczny zdrój leczniczy. Łaźnie kowych i Mariańskich Łaźniach (niem. Franzensbad,
Istotę architektury uzdrowiskowej oddamy około połowy XIV wieku, Teplice są nieco starsze. zostały otwarte już w lecie 1695 roku, budowa Marienbad). Wraz z idealnym miastem buduje się
najlepiej za pośrednictwem krótkiego fragmentu Średniowieczna tradycja nie skłaniała się ku typowej zaś została ukończona dopiero w 1723. Serce zawsze model idealnego społeczeństwa. Odzwier-
Accidentia animae (Przypadłości duszy) z Trac- dla uzdrowisk okazałości: samo życie uzdrowiska łaźni stanowił dwupiętrowy budynek z dwunastoma ciedla je także sztafaż występujący w ówczesnej
tatus de Termis Caroli Quarti Imperatoris (Traktat dostarczało idei, materiałów i konstrukcji odbiegają- kabinami wannowymi ułożonymi wokół centralnej grafice: antykizujące gloriety nad zdrojami i kolum-
o uzdrowiskach cesarza Karola IV) pióra doktora cych znacznie od architektury wysokiej. Ostatecznie sali na parterze i rezydencją hrabiego na piętrze. nady tworzyły stałe typologie, adekwatne emblematy
Václava Payera z Lokte, wydanego w Lipsku łaźnia w średniowiecznym mieście też była raczej Z tego budynku odchodziła w obie strony arkadowa samej istoty uzdrowiska.
w 1522 roku: „Ci, co kąpią się lub wodę piją, mają niepozorną konstrukcją peryferyjnie usytuowaną kolumnada o długości prawie 110 metrów. Pierwsze Dalszą falę rozwoju przyniosło uzdrowiskom
żyć w radości i wesołości, z żadnej przyczyny nie na brzegu rzeki. Ba, wielkoświatowy przepych piętro kolumnady zajmowała galeria, na końcu obu polepszenie ich komunikacyjnej dostępności
powinni się smucić, gdyż wszystkie przypadłości dziewiętnasto- i dwudziestowiecznych uzdrowisko- ramion znajdowały się symetrycznie położone domy dzięki rozszerzeniu kolei. Miasta uzdrowiskowe
duszy krom radości ciało wysuszają”. Architek- wych miast przesłania nam fakt, iż większość z nich dla gości. Drugie pasmo konstrukcji na brzegu Łaby i przedsiębiorcy prywatni zareagowali wielkimi
turę pozwalającą „żyć w radości i wesołości” rozwinęła się z wiosek oraz że uzdrowiskowe usługi tworzyło podobnie symetryczną strukturę. Obszar inwestycjami budowlanymi na wzrost liczby gości.
już rzymski antyk doprowadził do doskonałości. prowadziły przez długie lata rodziny, utrzymujące ten dopełniały: drewniany teatr, belweder, gołębnik, Rada miejska Karlowych Warów zwerbowała w 1869
Teren przyszłych Czech, Moraw i Śląska dzielił od się głównie z rolnictwa. Jeszcze na rycinie Hup- do dziś istniejący zajazd „U Złotego Słońca”, dom roku jako projektanta nowej Młyńskiej Kolumnady
rzymskiego imperium Limes Romanorum, zatem schmanna, powstałej około 1630 roku, otoczenie filozoficzny (miejsce studium i prywatnej kontem- profesora praskiej politechniki Josefa Zítka, który
tradycja balneologii sięga tu dopiero średniowie- karlowarskiego Zdroju ma wciąż bliżej do średnio- placji hrabiego), tor wyścigowy dla wówczas bardzo miał już wtedy za sobą realizację muzeum arcy-
cza: Karlowe Wary (niem. Karlsbad) powstały wiecza niż do nadchodzącego baroku. popularnego sportu konnego Ringrennen, fontanny książęcego w Weimarze. Ponadto już od roku
i dalsze wodne urządzenia oraz liczne rzeźby w ka- praski Teatr Narodowy był budowany według jego
mieniu. Autorem harmonijnej kompozycji prostych zwycięskiego projektu konkursowego. Wielka archi-
i elegancko rozczłonkowanych brył był Giovanni tektura wkracza tym samym na teren uzdrowiska,
vladimír czumalo Battista Alliprandi. On też zaprojektował budynek, jednocześnie kształtują się nowe architektoniczne
radość i uciecha
który na przeciwległym zboczu łabskiej doliny tematy. Narastająca liczba gości nie potrzebuje
tworzy odpowiednik części łaźniowej: klasztor braci jedynie kwaterunku; społeczne i kulturalne życie
miłosierdzia ze szpitalem przy kościele Najświętszej uzdrowiska wymaga teatru, sali koncertowej,
Trójcy, w którym opiekowano się setką starych domów kultury. Rozwój balneoterapii powoduje
mężczyzn z włości Šporcka. Kiedy hrabia spoglądał centralizację działalności uzdrowiska i tworzy nowe
uzdrowiska w czechach, na morawach i śląsku z balkonu, otaczającego jego rezydencję w budynku typologie budownictwa. Architektura uzdrowiskowa,
56 57

2. jako specyficzny architektoniczny „żanr”, dysponuje pochodzenia stylowego i kulturowo-geograficznego,
już językiem wystarczająco bogatym, by przyswoić stworzył w obrębie architektury uzdrowiskowej
sobie owe typologie. jeszcze inny rodzaj biegunowości. W uzdrowiskach
W takich warunkach nie dziwi, z jakim po- goście inaczej się ubierają i zachowują, pozwalają
wodzeniem imało się nowych zadań wiedeńskie sobie na przyjemności, których sobie gdzie indziej
atelier Fellner und Helmer, zawdzięczające swą odmawiają; do takich przyjemności należą lżejsze
niezwykłą renomę świetnym rozwiązaniom budyn- gatunki teatru (operetka, wodewil, muzyka dęta,
ków teatralnych w licznych miastach europejskich, kabaret...), modny bon mot, dowcipna dwuznacz-
od Berlina do Odessy i od Hamburga do Zagrzebia ność, flirt. Toteż w uzdrowiskach, których obraz
(w Polsce Bielsko-Biała, Cieszyn i Toruń). Dla cechowało kameralne piękno śnieżnobiałych kla-
Karlowych Warów Ferdinand Fellner i Hermann sycystycznych kształtów, zaczęło się pojawiać na
Helmer między 1879 a 1907 rokiem zaprojektowali przełomie stulecia coraz więcej pstrych przejawów
nową żeliwną kolumnadę nad Zdrojem, żeliwną ko- tego, co późniejsza moderna tak bardzo potępiała
lumnadę ogrodową z restauracją i salą koncertową, jako żarłoczne, niearchitektoniczne cukiernictwo.
drewnianą kolumnadę targową, teatr, restaurację Architektura uzdrowiskowa znalazła swój styl. Owa
z wieżą widokową zwaną panoramą Goethego, biegunowość obejmuje całą gamę zjawisk o bardzo
centralny budynek Cesarskich Łaźni (Kaiserbad) różnorodnym stylu, od wysokiego do niskiego; bez
z kąpielami w wannie z wodą mineralną i torfem, biegunu wysokiego architektura uzdrowiskowa nie
z salą na szwedzką gimnastykę, pomieszczeniami funkcjonowałaby jako architektura, bez niskiego jako
do masażu, łaźniami z parą, z gorącym powietrzem, uzdrowiskowa. Dobra architektura uzdrowiskowa
z zimną wodą, z hydromasażem (na nogi lub takie, kiczu nie buduje. Nie da się jej oceniać miarą wy-
w których można usiąść) oraz z elektrokuracją, magań, jakie mamy wobec katedry, podobnie jak nie
z całym szeregiem poczekalni, sal wypoczynko- oceniamy operetki Franza Lehára miarą Bachowej
wych, szatni, pryszniców, łazienek i przygotowalni, Kunst der Fuge.
z Domem Narodowym (Grand Hotel Schützenhaus), Prócz centralnego budynku łaźni należy wymie-
zawierającym także rewię i muzeum związku strze- nić jeszcze dwie specyficzne typologie budownicze
leckiego, oraz uroczystą salę Grand Hotel Pupp. XIX i początku XX wieku: przez dłuższy czas – zanim
Szeroka gama stylistyczna karlowarskich realizacji wykrystalizowała się forma hotelu – zakwaterowanie
wykonywanych przez atelier Fellner und Helmer po- dla gości uzdrowiska zapewniały domy prywatne
kazuje, jakie były zalety historyzmu i w szczególności stałych mieszkańców uzdrowiskowych miast.
późnego eklektyzmu przełomu XIX i XX wieku dla Bardzo atrakcyjny dla uzdrowisk był także nowy,
architektury uzdrowiskowej. Obok monumentalnego italianizujący typ willi, rozwinięty w Anglii i dostar-
wiedeńskiego neorenesansu cesarskich łaźni i repre- czający nowego otoczenia dla pobytu miejskiego
zentacyjnej mieszanki elementów baroku, rokoka człowieka w przyrodzie. Do Czech, na Morawy
i secesji w sali galowej znalazło się miejsce także i na Śląsk typologia ta docierała żelazną drogą od
dla gotycyzmów panoramy Goethego i Narodowego południa i od północy, z uzdrowisk i podmiejskich
Domu. Neorenesans był oficjalnym stylem budynków letnisk. Dzielnice willowe wytworzyły nowy typ
publicznych Austro-Węgier i jako styl uniwersalny uzdowiskowego środowiska, który ilustruje na
– wyrazem nowoczesności. Gotycyzmy wyrażały przykład karlowarski west end. Romatyzm, który
raczej treści narodowe (nie zapominajmy, że w Kar- typ ten wygenerował, przyniósł także inne zadanie
lowych Warach żyło w 1900 roku 14 006 Niemców architektoniczne: wieżę widokową. Romantyczne
i tylko 129 Czechów). Wystawny neobarok, jaki wędrowanie i kontemplacja w krajobrazie łączyły
zastosował w latach 1878-1881 Garnier w kasynie się z balneoterapią, uzdrowiska rozwijały swoje
w Monte Carlo, był wyznacznikiem wielkoświatowych otoczenie krajobrazowe za pomocą sieci szlaków
ośrodków europejskiej śmietanki i stanowił kosmopo- spacerowych, restauracji wycieczkowych i wież
lityczny odpowiednik bieguna narodowego. widokowych, przeważnie łącząc w sobie wymiar
Rozluźniony późny eklektyzm, nasycony architektoniczny i usługowy, stały się atrakcyjną
także elementami nadchodzącej secesji, pozwa- metą wycieczek. Tylko w Karlowych Warach przed
lający swobodnie łączyć elementy przeróżnego pierwszą wojną światową można było zobaczyć
58 59

3. w mieście Bohdanč, dzieło Josefa Gočara z lat pogorszenia jakości usług i do głębokiego upadku
1912-1913 jest budowane na motywie kolumnady uzdrowisk. Na domiar złego do niedostateczej
i ma w sobie posmak architektury uzdrowiskowej konserwacji i nieodpowiedniego użytkowania od lat
około sześciu wież widokowych. Do rozwiązania początku XIX wieku. sześćdziesiątych doszło ożywienie budownictwa,
architektonicznego zadania wieży widokowej naj- Definitywne odejście od tych modeli nastąpiło wówczas znamiennie nieczułego na otoczenie i na
bardziej nadaje się gotyk: wieże, baszty i donżony jednak dopiero z funkcjonalizmem. Nowy typ kom- tradycje architektury uzdrowiskowej. Głęboki upa-
łatwo mieszczą w sobie schody i galerie widokowe, pleksowej kuracji uzdrowiskowej, łączący przestrzeń dek dzisiaj już się zatrzymał i nowe tysiąclecie ce-
do tego gros atrakcyjnych treści związanych ze leczenia, mieszkania, posiłków i spędzania wolnego chuje wzrost (do 31.12.2005 w Republice Czeskiej
średniowiecznym zamkiem i jego ruinami, od uroku czasu nie przyciągał architektów tylko ze względu na dysponowano ogółem 25 235 łóżek w strukturach
rodem z powieści gotyckiej po niejednokrotnie wymogi funkcjonalności, nasłonecznienia, wentylacji uzdrowiskowych, z tego 22 047 w prywatnych). Czy
wymienione treści narodowe. i higieny. Ożył w nim bowiem w nowej postaci temat został jednak także zatrzymany upadek architektury
Nadejście moderny natrafia na narastające idealnego miasta i domu, tym razem pojmowany uzdrowiskowej? Pojedyncze świetne realizacje, jak
zróżnicowanie narodowościowe: większość uzdro- jako spełnienie ideału zdrowego stylu życia oraz na przykład sanatorium dr. Petáka we Franciszko-
wisk na terenie dzisiejszej Republiki Czeskiej leżała opartego na nauce, racjonalnego kolektywizmu. wych Łaźniach, dowodzą, iż gatunek architektury
w regionach z przewagą mieszkańców narodowości Minimalizacja środków wyrazu i racjonalność nie uzdrowiskowej daleki jest od wyczerpania. Niestety
niemieckiej, podczas gdy emancypującemu się wyrugowały jednak z architektury uzdrowiskowej nie wszystkie realizacje są na takim poziomie,
czeskiemu społeczeństwu wyraźnie brakowało wymiaru romantycznego: motyw tarasów i balkonów jest bowiem też wiele ostrzegających, iż wolność
społecznego centrum. Najbardziej wyrazistej pró- dostarcza mnóstwa odniesień do opalania się, wie- architektury uzdrowiskowej, która nie musi się bać,
by ustanowienia takiego centrum dokonała grupa czornych tańców na pokładzie transatlantyków i do że spadnie do poziomu niegustowności i kiczu, ma
czeskich intelektualistów z przeważnie niemieckiego koktajli spożywanych w cieniu parasoli i plecionych wartość tylko pod warunkiem, że obowiązuje ogólnie
Brna, kiedy po 1900 roku postanowiła przemienić markiz nadmorskich letnisk. Funkcjonalistyczna uznana, solidna kultura budownictwa.
prowincjonalne uzdrowisko w Luhačovicach w „sło- szata też będzie już nieodłączna w architekturze
wiański salon”. Z punktu widzenia architektoniczne- uzdrowiskowej na terenie Czech. tłum. emiliano ranocchi
go było na czym bazować: słowiański i narodowy Funkcjonalizm wyrażał też demokratyzację
styl został już wynaleziony w budownictwie ludowym kuracji uzdrowiskowej w młodej Czechosłowacji.
i jego motywy wzbogacały repertuar późnego eklek- Tendencję kontynuowało upaństwowienie uzdro-
tyzmu. Najbliższym punktem odniesienia dla Czech wisk, jednak przemiana szeregu instytucji uzdrowi-
i Moraw było środowisko zebrane wokół Stanisława skowych w organizacje związkowe doprowadziła do
Witkiewicza w Zakopanem. Młody słowacki architekt
Dušan Samo Jurkovič stworzył w szybkim tempie,
w latach 1900-1903, cały zespół uzdrowiskowych
budynków pozbawiony zwykłego historyzującego
kolażu, lecz łączący inspiracje rodem z kultury
ludowej z morfologią nadchodzącej moderny.
Odejście od panującego stylu kosmopolitycznego
było stanowcze i wykraczało daleko poza horyzonty
konserwatywnego czeskiego społeczeństwa na Mo-
rawach; architektoniczny rozwój Luhačovic zmierzał
w innym kierunku.
Częściowa porażka nie oznacza jednak, że
moderna w czeskich, morawskich i śląskich uzdro-
wiskach nie zwyciężyła. Nie odstępuje, tylko kulty-
wuje i udoskonala styl uzdrowiskowy. Kiedy w latach
1909-1910 Leopold Bauer, wybitny uczeń Ottona
Wagnera, rozwiązał imponujące zadanie zaprojekto-
wania sanatorium Priessnitz w Jeseník-Gräfenberg
z trzystoma pokojami, licznymi przestrzeniami
społecznymi i pomieszczeniami do balneoterapii,
połączył odległe echo baroku ze specyficznym
współczesnym dekoratywizmem. Nie straciła też
na atrakcyjności starsza, klasycystyczna warstwa
architektury uzdrowiskowej: kubistyczna łaźnia
60 61