1. CIAM-u była przestrzeń rekreacji. Miasto powinno oraz instytucji państwowych. Na terenie Polski
zapewniać mieszkańcom dostęp do słońca i powie- i Ukrainy do dziś możemy odnaleźć ślady ambitnych
trza, a liczba miejsc zielonych i urządzeń sportowych programów rozwoju służby zdrowia, w tym liczne
powinna wynikać z danych statystycznych. sanatoria przeciwgruźlicze. Wśród najbardziej spek-
Jak się z czasem okazało szczytne pomysły takularnych przykładów należy wymienić powstały
nie dały odpowiedzi na zdefiniowane problemy, dzięki amerykańskiej pożyczce zaciągniętej przez
a modernistyczna urbanistyka została z czasem Województwo Śląskie rozległy modernistyczny
potępiona i odrzucona. Chociaż propozycje te były kompleks Sanatorium w Istebnej. Zrealizowany
skuteczne w walce z gruźlicą i dawały szanse mi- według projektu Jadwigi Dobrzyńskiej oraz Zyg-
Poprawa warunków życia, w pierwszej kolej- modernistów, które w ciągu kilku kolejnych lat lionom ludzi na cywilizacyjny awans, to jednak ich munta Łobody, monumentalny kompleks pozwolił
ności zamieszkującym przedmieścia robotnikom, dokonało rzeczywistej rewolucji w architekturze egalitaryzm okazał się pułapką, przyczyną atrofii wprowadzić ambitny program leczenia dzieci z miast
stała się celem nie tylko rewolucji komunistycznej, i sposobach kształtowania ludzkiego środowiska. więzi społecznych, alienacji, przestępczości i innych Górnego Śląska. Podobne ośrodki z tego okresu
ale również kilku pokoleń europejskich architektów. Według Le Corbusiera inaugurującego kongres, problemów społecznych. Dziś, już z perspektywy można odnaleźć w Rabce, Zakopanem, Iwoniczu,
Wypracowane jeszcze przed wojną idee miasta- „[...] życie nasze regulowane jest przez słońce; cykl lekcji postmodernizmu, łatwiej jest dostrzec plusy a także w Ciechocinku, Busku, Otwocku i wielu
„Architektura i Budownictwo”, 1938
-ogrodu zostały uznane za nieadekwatne do ros- 24 godzin i cykl pór roku tworzą ramy wszelkich ogłoszonego przed ponad siedemdziesięciu laty innych rozsianych po Polsce, niewielkich miejsco-
nących potrzeb szybko rozrastających się miast. czynności ludzkich – one przeto powinny stanowić dokumentu. Jednym z nich jest świadome planowa- wościach. W latach trzydziestych Biuro Planowania
Krytykowano je za elitaryzm nieprzystający do po- miernik wszelkich urbanistycznych poczynań”. nie zieleni miejskiej i przestrzeni do rekreacji. Hasło Regionalnego Związku Ziem Górskich przygotowało
trzeb chwili. Okres międzywojenny przyniósł Europie Kluczem do zrozumienia potrzeb nowego miasta „wypoczynek” nabrało w okresie międzywojennym wstępny plan zagospodarowania przestrzennego
kolejną wielką falę migracji ze wsi do miasta. Nawet było, jego zdaniem, mieszkanie, za którym stały szczególnego znaczenia. Aktywność związków terenów górskich w Polsce. Opracowany na nie-
w zapóźnionej cywilizacyjnie Polsce były to zmiany jego pochodne: wypoczynek, praca i komunikacja. zawodowych, wprowadzenie pierwszych regulacji zwykle dużą skalę (pas o rozmiarach ok. 800 na
drastyczne. W największych polskich miastach, jak Właśnie te cztery punkty stanowiły podstawę Karty dotyczących prawa do urlopu oraz systemu ośmio- 100 km) stanowił ewenement w Europie. Dążąc do
Warszawa, Lwów, Kraków czy Katowice, w krótkim, Ateńskiej. Dokument uznał strefowanie za najważ- godzinnego dnia pracy spowodowały, że w codzien- zmian demograficznych na przeludnionych obsza-
„Architektura Polska”, Wydawnictwo Miesięcznika „Architektura i Budownictwo”, Warszawa 1937
przerywanym kryzysami dwudziestoleciu gwałtow- niejszą cechę nowej urbanistyki. Polegało to na nym harmonogramie milionów robotników pojawił rach dawnej Galicji, Rząd RP planował realizację
„Architektura Polska”, Wydawnictwo Miesięcznika „Architektura i Budownictwo”, Warszawa 1937
nie zwiększyła się liczba mieszkańców, nastąpił rozdzieleniu funkcji w mieście, lokowanych od tej się po raz pierwszy czas wolny, czas, który można ambitnego planu industrializacji, tzw. Centralnego
też nagły rozrost tkanki urbanistycznej. Znalezienie pory w osobnych dzielnicach, zespolonych ze sobą samodzielnie zagospodarować. Według CIAM, Okręgu Przemysłowego. Zapleczem dającym
sposobu na równowagę między naporem nowych krwioobiegiem organizmu miejskiego, a więc siecią energię elektryczną z tam budowanych na górskich
mieszkańców a możliwościami ekonomicznymi dróg i transportem zbiorowym. Tylko w ten sposób każdy ma prawo do wypoczynku! rzekach oraz oferującym wypoczynek miał się stać
i technologicznymi stało się w tym czasie podsta- miano wprowadzić porządek, klarowne zasady oraz rozległy obszar łuku Karpat. Skala tych częściowo
wowym, najbardziej palącym problemem. zapobiec dalszemu chaosowi. W postulatach Karty Zgodnie z tą zasadą rodziła się także masowa zrealizowanych zamierzeń wykraczała poza granice
Identyczne problemy dotykające mieszkańców Ateńskiej dzielnice mieszkaniowe miały zajmować turystyka. Już w XIX wieku wykształcił się zwyczaj kontynentu i może być porównywana z ambitnymi
całej międzywojennej Europy prowokowały do najlepsze, uprzywilejowane tereny oraz podlegać spędzania wolnego czasu w popularnych kurortach. realizacjami polityki New Deal realizowanej w USA
współdziałania i wymiany doświadczeń. Podnie- przepisom o minimalnym nasłonecznieniu i być Ulokowane najczęściej w górach lub nad morzem, za prezydentury Franklina Delano Roosevelta.
sienie produkcji przemysłowej do rangi sztuki przez oddalone od głównych ciągów komunikacyjnych. kusiły przybyszów krajobrazami, wodą leczniczą, Jednym z najciekawszych zrealizowanych
twórców Bauhausu, doświadczenia rosyjskich kon- Zalecano także budowanie wysokich punktowców, zabiegami zdrowotnymi. Oferowały także kontakt w tym okresie w Polsce założeń sanatoryjnych był
struktywistów oraz wczesne projekty Le Corbusiera które miały być sposobem na uwolnienie terenów ze słońcem i świeżym powietrzem, a więc jedy- położony w Beskidzie Sądeckim Żegiestów. Dziś
miały podobny kontekst i cel: stworzenie nowego dla funkcji rekreacyjnych. Praca w myśl zasad Karty nymi znanymi wówczas lekarstwami na gruźlicę, pozbawione realnego gospodarza opuszczone
modelu miasta, dostosowanego do potrzeb nowego Ateńskiej miała mieć miejsce w wyodrębnionych śmiertelną chorobę zakaźną, której powszechność, miasto-widmo prezentuje obraz rozkładu, upadku
człowieka. W 1928 roku, w szwajcarskim Zamku La strefach przemysłowych położonych nieopodal zdaniem lewicowych modernistów, dowodziła i spektakularnych zniszczeń. W latach trzydziestych,
Sarraz inspirowana przez Le Corbusiera grupa dwu- dzielnic mieszkaniowych. Podzielone na strefy zbrodniczego charakteru kapitalistycznej zabu- stanowiło chlubę polskich uzdrowisk, modny kurort,
dziestu ośmiu architektów i planistów powołała do miasto miała łączyć sieć komunikacyjna, w której dowy kwartałowej. Od okresu międzywojennego który swoją strukturą odzwierciedlał kilka niezwykle
życia Congrès International d’Architecture Moderne transport zbiorowy powinien być najważniejszy. Ko- dostęp do pozamiejskiej rekreacji został na stałe uniwersalnych dla tego typu miejsc problemów. Po-
(CIAM), pierwsze międzynarodowe stowarzyszenie lejną osobną strefą wydzieloną przez modernistów wpisany do programów związkowych syndykatów czątki Żegiestowa wiązane są z działalnością Jana

2. Jakuba Medweckiego, który w 1846 roku odkrył Wyjątkowym, spektakularnym wręcz przykładem
tam źródła wód mineralnych oraz założył pierwsze jest tu zrealizowany dla potrzeb koncernu paliwo-
pensjonaty i pijalnie. Prawdziwy rozkwit miejsco- wego „Małopolska”, ekskluzywny hotel „Wiktor”,
wości nastąpił trzy dekady później i był związany ukończony w 1935 roku, według projektu lwowskich
z powstaniem linii kolejowej z Tarnowa do przejścia architektów, prof. Jana Bagieńskiego i Zygmunta
granicznego w Leluchowie. Zrealizowana w latach Wardzały. Porównywany do słynnego fińskiego
1874-1876 linia biegnąca wzdłuż doliny Popradu sanatorium w Paimio Alvara Aalto, „Wiktor” stanowi
i przebijająca się w pobliżu Żegiestowa przez blisko wybitny przykład modernistycznej architektury
półkilometrowy tunel stanowiła cud techniki epoki sanatoryjnej swojej epoki. Pracownikom koncernu
„węgla i stali” oraz była kołem zamachowym dla naftowego oferował poczucie luksusu i ekskluzyw-
turystyki w tej części Polski. Dzięki kolei dostęp do ność, na której budowano korporacyjną tożsamość.
górskich kurortów, w tym do Żegiestowa (ale jeszcze Płynne kształty balkonów i przeszklona wieża
nie do Krynicy, gdzie tory doprowadzono dopiero komunikacyjna „Wiktora” stanowiły wyraźny znak
w 1911 roku), stał się powszechny i możliwy bez ekstrawagancji wyryty w krajobrazie – symbol prze-
względu na porę roku. pychu i statusu społecznego pracowników bogatego
fot.: j. orlik
W kontekście narodzin masowej turystyki przedsiębiorstwa.
fot.: j. orlik
szczególnie istotne było dwudziestolecie międzywo- Obecnie, siedemdziesiąt lat od czasów swego
jenne, kiedy Żegiestów, podobnie jak pobliska Kryni- rozkwitu,
ca, przeżywał swoje najlepsze lata. W porównaniu
do okresu przed pierwszą wojną światową istotną Żegiestów przypomina dekorację filmową.
różnicę stanowiła zmiana w planowaniu przestrzen-
nym i wprowadzenie budowanej z żelbetu, stali Martwy i opuszczony straszy powybijanymi oknami
i szkła modernistycznej architektury. Kluczem do Domu Zdrojowego. Ostry, górski klimat rozsadza
sukcesu Żegiestowa stał się Dom Zdrojowy, oddany gzymsy i rynny, a pozbawiona opieki bujna roślin-
do użytku w 1929 roku i zaprojektowany przez czoło- ność zarasta majestatyczną budowlę. W 2003 roku
wego krakowskiego architekta prof. Adolfa Szyszko- władze państwowego wciąż uzdrowiska Krynica-
-Bohusza. Położony w centrum uzdrowiska budynek -Żegiestów postanowiły zamknąć swój najważniej-
stanowił symbol zarządzanego przez spółdzielnię szy budynek w Żegiestowie, przypieczętowując
lekarzy uzdrowiska. Ten czterokondygnacyjny, tym samym jego stopniową śmierć, a z nią także
modernistyczny gmach stanowił upadek miasta. W czynnym jeszcze „Wiktorze”
spod archeologicznej patyny wyleniałych dywa-
fabrykę zdrowia, higieny i wypoczynku, nów przebłyskują świadectwa dawnej świetności,
marmurowe posadzki i chromowane balustrady.
był emanacją „postępu”, mitycznego hasła epoki Istniejące jeszcze oryginalne dekoracje jednego
nowoczesnej. Warto podkreślić radykalizm projektu z najlepszych przykładów architektonicznej awan-
Szyszko-Bohusza, który zamiast wpisać gmach gardy lat trzydziestych przypominają czasy narodzin
w górzysty teren, postanowił ustawić go w poprzek masowej turystyki i pierwszych zbiorowych wycie-
doliny, w którą dodatkowo wkomponował kamienne czek „w góry”. Symbolizują także minioną epokę
mury oporowe i ścieżki. Architekt odważnie ingerował uspołecznionej gospodarki i urbanistyki, będąc pa-
w krajobraz, łącząc go z zaprojektowaną formą. miątką po ideałach Karty Ateńskiej. Przykłady Ustro-
Nieopodal reprezentacyjnego Domu Zdrojo- nia, Zakopanego i Krynicy dobitnie pokazują, że
wego, w krótkim czasie wyrosła pierzeja następ- nagła komercjalizacja jest zazwyczaj dopełnieniem
nych luksusowych hoteli i pensjonatów. Wiele agonii zakonserwowanych przez komunistyczną
z nich stanowiło prywatne inwestycje komercyjne. biedę uzdrowisk. Tylko w nielicznych przypadkach,
Część reprezentowała nowe zjawisko w obrębie świadomość nowych właścicieli pozwoliła uchronić
podporządkowanej w wielu dziedzinach państwu to, co najcenniejsze w polskim modernizmie, przed
gospodarki: były budowane jako rodzaj wizytówek styropianową renowacją. Żegiestów wciąż daje
najbogatszych przedsiębiorstw i monopoli pań- szansę na spotkanie z autentykiem.
fot.: j. orlik
fot.: j. orlik
stwowych, np. kolei lub firm ubezpieczeniowych.
10 11