1. Michał Wiśniewski
oświeceni przez
architekturę
Ś
wiatło to jeden z podstawowych ru. Światło miało symbolizować sprawczą „lepszego” świata. Wprowadzenie stali
czynników kształtujących środo- moc nauki oraz nowoczesnego państwa, i żelbetu do budownictwa oraz coraz śmielsze
wisko człowieka. Zmagania z tą które poprzez regulacje prawne oraz wprowa- sięganie po trwalsze i bardziej przejrzyste
nieuchwytną, a zarazem zasadniczą dzenie systemu powszechnej edukacji dążyło szkło umożliwiły nadanie nowoczesnej
dla ludzkiego życia materią nadają charakter do upodmiotowienia jednostki. architekturze abstrakcyjnych form zdeter-
budynkom, stanowiąc przy tym przestrzeń minowanych w znacznym stopniu zasięgiem
poszukiwań natury symbolicznej. Nieprze- Oświecenie głosiło hasła demokratyzacji penetracji wnętrza budynku przez światło.
rwanie, od początków cywilizacji światło jest i egalitaryzmu, tworząc podstawy nowocze- Nowe typy gmachów publicznych i przemy-
w architekturze nośnikiem znaków i treści snych hierarchii społecznych konstruowa- słowych, jakie powstawały w XIX wieku,
ideowych. Jego mistyczny wymiar nadawał nych wokół kategorii narodowych i klaso- ilustrują historię eksperymentu z nowocze-
ton estetyce średniowiecza, a także tworzył wych. Postulowana struktura społecznego snością rozumianą nie tylko jako ludzkie
teatralny kontekst sztuki baroku. W sposób porządku wymagała wymyślenia od nowa zmaganie z technologią, ale także jako próba
szczególny światło wpłynęło na kształt archi- realnej przestrzeni dyskursu. Początek stworzenia nowego człowieka i nowego spo-
tektury nowoczesnej. Europejskie oświece- rewolucji przemysłowej przyspieszył ten łeczeństwa, najpierw burżuazyjnego, później
nie było prądem intelektualnym, którego proces, ustanawiając nowe możliwości robotniczego.
sama nazwa odwoływała się do światła jako twórcze. Historia architektury i urbanistyki
symbolu źródła poznania. Racjonalistyczni XIX i XX wieku przedstawia liczne przykłady Dla zarysowanych w skrócie procesów szcze-
myśliciele osiemnastowiecznej Europy dążyli wizji oświeconej utopii, mającej pełnić rolę gólnie istotny jest okres pierwszych dekad
do oświecenia człowieka, a więc do zmiany nowoczesnej przestrzeni życia. Wyzwania XX wieku, kiedy to w architekturze nastąpiło
sposobu postrzegania natury rzeczy oraz do związane z industrializacją i masową urba- zerwanie z narracją historyczną, a wiodącym
nadania ludzkiej percepcji głębszego wymia- nizacją sprzyjały tworzeniu wizji nowego, źródłem fascynacji stała się przyszłość odnaj-
autoportret [25-26] 2008-2009 | 38

2. dywana w abstrakcyjnych formach „białych symboliczny. Jako moduł rozbudowy upodo- wpadające do wnętrza w ciągu dnia oraz
pudełek” oraz w pogoni za technologią. No- bano sobie dwór szlachecki, uwieczniony oświetlające otoczenie nocą symbolizowało
woczesne społeczeństwo, zadomawiając się w romantycznej poezji archetyp polskiej w tym kontekście nowoczesne idee powszech-
w modernistycznym środowisku, w zamian architektury, kojarzony ze stylem życia elit – nego rozwoju oferowanego przez odrodzone
za rezygnację z tradycyjnych modeli egzy- miał się stać domem dostępnym dla wszyst- polskie państwo narodowe.
stencji miało mieć dostęp do zdobyczy epoki: kich. Powiązany z nim styl życia, który pod
taniego, odpowiednio naświetlonego i do- zaborami pozwolił ocalić wartości szlachec- Przywołująca oświeceniowe idee spicza-
tlenionego mieszkania. Konstruując świat kiej polskości, miał zostać przekazany kolej- sta, kryształkowa iglica była jedną z kilku
od nowa, moderniści żądali sanitacji miast, nym warstwom społecznym. Patriarchalna podobnych konstrukcji, o jakie wzbogaciła
uzdrowienia ich przestrzeni oraz zmiany struktura ziemiańskiej i inteligenckiej Polski się polska architektura międzywojenna.
zasad dalszego rozwoju. Dążyli do wprowa- dążyła do umasowienia rozpoznanych wzo- Do reprezentujących ten nurt narodowego
dzenia zieleni oraz nasycenia przestrzeni rów zbiorowej tożsamości. ekspresjonizmu szklanych zwieńczeń należy
miejskiej światłem, w którym widzieli źródło zaliczyć między innymi dach budynku
życia, zdrowia i odnowy duchowej. Projekt ten był realizowany z sukcesem Sejmu. Szklane przekrycie wprowadza do
w odrodzonej Polsce, gdzie formę dworu wnętrza światło, równocześnie symbolizując
W polskiej architekturze nowoczesnej nadawano często instytucjom państwowym transparentność władzy, przejrzystość proce-
paradygmat światła ujawnił się w kilku oraz domom ówczesnych elit urzędniczych dur demokratycznego państwa oraz sposobu
odmiennych odsłonach. Po raz pierwszy dał i wojskowych. Wbrew ideom młodopolskich wyboru elit rządzących. Szkło jako metafora
o sobie znać już na początku XX wieku wraz projektantów pomysł ten nie został zaszcze- oświecenia występowało również w siedzi-
z dotarciem do Polski idei miasta-ogrodu. piony także wśród najniższych warstw spo- bach szkół i uczelni. W projekcie Szkoły
Oświecone młodopolskie elity, które przed łecznych, a nowe ogrodowe, willowe dziel- Głównej Handlowej w Warszawie Jan Kosz-
stu laty postulowały ogrodową przebudo- nice Warszawy, Krakowa czy Lwowa były czyc Witkiewicz w centralnej części gmachu
wę Krakowa oraz innych polskich miast, skupiskami osób najsilniej identyfikujących głównego umieścił przeszkloną schodkową
dostrzegały i podkreślały egalitarny program się z państwem, będących de facto siłą jego piramidę. Ten symbol loży masońskiej, oświe-
masowej urbanizacji. Analizując pierwszy machiny. W dworkowej i ludowej estetyce, ceniowej organizacji, z którą sympatyzowali
polski nowoczesny projekt urbanistyczny, z którą pragnęły się utożsamiać międzywo- zarówno architekt, jak i fundatorzy uczelni,
plan Wielkiego Krakowa, oraz związane jenne elity, światło pełniło niepoślednią rolę. był wyraźnym znakiem ich nowoczesnych
z nim budynki zaprezentowane w 1912 roku W 1925 roku polska ekspozycja na Między- przekonań. W epoce Przedwiośnia Stefana Że-
w Krakowie podczas Wystawy Architektury narodowej Wystawie Sztuk Dekoracyjnych romskiego symbolika szkła i szklanego domu
i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym, można w Paryżu odniosła spektakularny sukces, była traktowana przez polskich architektów
dostrzec, że już na początku ubiegłego stule- zdobywając grand prix. Polski pawilon, któ- w sposób literalny. Prócz wymienionych
cia oświeceniowy plan przezwyciężania ba- rego elewacje mogły się kojarzyć z dworkiem, budynków za przykład tej tendencji posłużyć
rier społecznych znajdował silny oddźwięk. był zwieńczony monumentalną szklaną może także szereg lekkich, przeszklonych
Szybko rozrastające się miasto, podążając za iglicą. Diamentowa, szklana wieża w sposób budowli wzniesionych z okazji Powszechnej
koncepcjami ogrodowymi, miało zostać nasy- dosłowny wyrastała z dworku – tym samym Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 roku,
cone zielenią i światłem. To ostatnie obecne symbol nowoczesnego suwerennego narodu mającej być podsumowaniem i pochwałą
w nim było dosłownie, ale również w sposób jawił się jako kontynuacja tradycji. Światło pierwszej dekady niepodległości.
autoportret [25-26] 2008-2009 | 39

3. Wątek szkła symbolizującego nowoczesne podnoszenia samoświadomości wśród robot- nym Okręgu Przemysłowym – można było
państwo narodowe powracał w wielu pro- ników. W kontekście roli oświeceniowych zaobserwować masową migrację. Najszybciej
jektach tak zwanej szkoły krakowskiej, stylu idei w modernistycznej architekturze warto rozwijała się stara-nowa stolica, Warszawa,
architektonicznego utożsamianego z rodzimą zwrócić uwagę na działalność Warszawskiej która z prowincjonalnego ośrodka pełniącego
odmianą art déco. Ten uformowany w Krako- Spółdzielni Mieszkaniowej oraz na wzno- funkcję rosyjskiej twierdzy oraz centrum
wie nurt odniósł największe triumfy w War- szone przez nią zespoły kolonii mieszka- nadgranicznej prowincji szybko przeistoczy-
szawie końca lat dwudziestych, będąc stylem niowych na Żoliborzu. Projekt ten stanowił ła się w realną metropolię jednego z najwięk-
władzy. Był estetyką gmachów rządowych, jedną z pierwszych tak konsekwentnie zre- szych organizmów państwowych Europy.
siedzib instytucji i urzędów, nośnikiem alizowanych oraz tak szeroko zakrojonych W przededniu wybuchu drugiej wojny świa-
ideologii odrodzonego państwa. Miał również wizji egalitarnej przestrzeni miejskiej zno- towej liczyła już niemalże półtora miliona
wyrażać jego siłę oraz stanowić widoczny szącej bariery społeczne. Obok robotników mieszkańców.
znak w poszatkowanym przez rozbiorowe mieszkali tam przedstawiciele inteligencji,
podziały krajobrazie kulturowym. Liczne współtworząc rodzaj utopii, której wkład Nieustający napływ ludności do Warszawy
odwołania formalne do idei powszechnego w rozwój Polski zarówno przed, jak i po dru- w dobie dwudziestolecia międzywojenne-
oświecenia wpisywały się w tym kontek- giej wojnie światowej jest nie do przecenie- go prowokował wprowadzanie wizjoner-
ście w modernizacyjny dyskurs wizerunku nia i do dzisiaj ma swoje reperkusje. skich układów planistycznych. Utworzona
państwa. w 1915 roku, druga w Polsce (po lwowskiej),
Okres międzywojenny to czas nowej fali a pierwsza w Warszawie uczelnia architekto-
Egalitaryzm i zapewnienie każdemu migracji ludności wiejskiej do miast. Na niczna już w pierwszych latach działalności
godnych warunków życia to najczęściej całym kontynencie europejskim następuje stanęła przed wyzwaniem edukacji budowni-
powtarzane hasło polskiej architektury mię- skok demograficzny miast oraz narodziny czych dla szybko rozwijającej się metropolii.
dzywojennej. Mistyczny oraz propaństwowy nowych metropolii. Zmiany polityczne zwią- Dzięki otwartości profesorów tej uczelni już
ton tego przekazu odsłania nam s z k l a n a zane z przesunięciem granic państwowych na początku lat dwudziestych adepci war-
estetyka szkoły krakowskiej. Najsilniej do w Europie odcisnęły silne piętno na dotych- szawskiej uczelni mogli poznawać projekty
tych idei odwoływali się jednak nie za- czasowych kanałach handlu i produkcji. Le Corbusiera oraz innych pionierów nowo-
patrzeni w młodopolską tradycję artyści Pociągnęło to za sobą zmiany ekonomiczne czesnej formy. Od połowy lat dwudziestych
pracujący dla instytucji publicznych, ale i społeczne, które w Polsce były spotęgowane absolwenci tej szkoły stanowili czołówkę
związani ze stołeczną politechniką przed- zniszczeniami pozostawionymi przez front polskiej awangardy modernistycznej. To oni
stawiciele modernistycznej awangardy, wschodni oraz wojnę polsko-bolszewicką. zakładali pierwsze ugrupowania artystyczne
której pomysły odcisnęły silne piętno na Załamanie wymiany handlowej z ośrodka- oraz przygotowywali projekty wyrażające
kształcie polskiego budownictwa w drugiej mi miejskimi w ramach dawnych zaborów przełom oraz początek nowej epoki.
dekadzie niepodległości. W tym środowi- zaburzyło dotychczasowy system gospo-
sku oświecenie miało zupełnie odmienny darczy ziem polskich, wymuszając zmiany Jedna z najważniejszych zmian, jaka
charakter, nie służyło kreacji utożsamiają- w skali produkcji i dystrybucji oraz wypy- dokonała się w architekturze tego okresu,
cego się z państwem nowoczesnego narodu, chając do miast liczną grupę mieszkańców wyrażała się w sposobie podejścia samych
ale wyrastało z lewicowych haseł równości wsi. Wszędzie tam, gdzie rozwijał się nowy architektów do uprawianego zawodu.
klas oraz z chęci zwalczania biedy, a także przemysł – w Gdyni, na Śląsku, w Central- Przestał on być dla nich akademicką sztuką
autoportret [25-26] 2008-2009 | 40

4. wyrastającą z arbitralnie ustanawianych spółdzielczy budżet przestrzeń robotniczego zamierzano odseparować od przemysłu
kanonów piękna i proporcji. Architekt mieszkania stanowiła wyzwanie dla mło- i połączyć z zielenią i terenami rekreacyjny-
wyzwolony z artystycznych powinności stał dych architektów, prowokując do artystycz- mi. W myśl Karty Ateńskiej wypoczynek był
się działaczem społecznym postrzegającym nych interwencji. Oświeceniowa, utopijna prawem każdej jednostki! Nowa urbanistyka
swoją profesję jako działalność polityczną. przestrzeń społecznej koegzystencji wielu stawiała przed sobą cele społeczne, dążyła
Prometeizm tej postawy wyrastał z lewico- klas społecznych stała się faktem na war- do egalitarnego ładu, oferującego wszystkim
wych przekonań wpisujących architekturę szawskim Żoliborzu, gdzie w modernistycz- równe szanse i możliwości. Oświeceniowy
w oświeceniową praktykę zmiany środowi- nych blokach z amfiladą mieszkali zarówno porządek postulowany w Karcie zadecydował
ska ludzkiego oraz ustanowienia nowego, robotnicy, jak i przedstawiciele inteligencji. w znacznym stopniu o kierunku odbudo-
robotniczego społeczeństwa. Wśród twórców Z biegiem lat skala działań modernistów wy miast europejskich po drugiej wojnie
wyrażających takie przekonania prym wie- zaczęła się poszerzać. Już nie tylko mieszka- światowej. Skala zniszczeń otworzyła przed
dli Helena i Szymon Syrkusowie, małżeń- nie, ale budynek wielorodzinny czy wresz- urbanistami nowe horyzonty. Do połowy
stwo architektów i planistów silnie związa- cie miasto wypełnione takimi budynkami lat siedemdziesiątych i kryzysu paliwowego
nych z przedwojenną lewicą oraz z ruchem weszły w orbitę zainteresowań kolejnych modernistyczna, rozproszona zabudowa stała
spółdzielczym. Od 1929 roku współtworzo- posiedzeń CIAM. Podczas czwartego spotka- się synonimem nowoczesności oraz paradyg-
ne przez nich ugrupowanie „Preasens” nia, latem 1933 roku, na statku „Patris II” matem w myśleniu o mieście.
współpracowało z Warszawską Spółdzielnią płynącym z Marsylii do Aten uchwalona zo-
Mieszkaniową (WSM) oraz z Towarzystwem stała Karta Ateńska, kluczowy dla dwudzie- Patrząc z perspektywy czasu, okres PRL-u,
Osiedli Robotniczych (TOR), które w kolej- stowiecznej urbanistyki dokument, który szczególnie po 1956 roku, pozwolił na reali-
nej dekadzie stały się głównymi inwestora- radykalnie zrywał z ustalonymi w poprzed- zację wielu spośród założeń modernistycznej
mi dla ich projektów, a zarazem promotora- nim stuleciu zasadami planowania miast. awangardy, wprowadzając do powszechnego
mi modernizmu. W październiku 1929 roku Karta postulowała rezygnację ze stosowania stosowania zasady Karty Ateńskiej. Banal-
Syrkusowie wzięli udział w drugim spotka- rozwiązań opartych na kwartałowym modu- na i opresyjna logika żelbetowych pudełek,
niu istniejącego już od roku Międzynarodo- le wypełnionym kamienicami czynszowymi, wznoszonych masowo w latach sześćdziesią-
wego Kongresu Architektury Nowoczesnej uznając je za symbol i przyczynę chorób tych i siedemdziesiątych od Bałtyku po Tatry,
(Congrès International d'Architecture cywilizacyjnych doby industrializacji. Chcąc zaburzyła nasze odczuwanie nowoczesności
Moderne, CIAM), które odbyło się we Frank- uwolnić nowoczesne miasto od plagi epoki, oraz przestrzeni nowoczesnego miasta. Dziś,
furcie nad Menem. Kongres poświęcony jaką była gruźlica, postulowano zastąpienie kiedy w imię krytyki totalitarnego systemu
minimalnym warunkom godziwego byto- zwartej zabudowy rozproszonymi, otoczony- dawne blokowiska zastąpione zostały nowy-
wania był ważny etapem w ustalaniu norm mi zielenią pojedynczymi budynkami miesz- mi, postępowymi, odgrodzonymi od niesłusz-
powierzchni, nasłonecznienia oraz przewie- kaniowymi. Miasto powinno być przesycone nej reszty świata enklawami kapitalistycznej
trzenia nowoczesnego mieszkania. jasnością – życiodajnym spoiwem tkanki szczęśliwości, warto przywołać oświeceniowe
społecznej. korzenie egalitarnej utopii, która z marnymi
W myśl zasady: konieczność, a nie luksus skutkami władała przez ponad pół wieku
od końca lat dwudziestych przedstawiony Wielorodzinne domy pełne światła i powie- polską myślą urbanistyczną.
we Frankfurcie normatyw zaczęto stosować trza miały stanowić zalążek nowych dzielnic
w Warszawie. Zawężona do minimum przez miejskich, które zgodnie z zasadami Karty ilustracje: anna zabdyrska
autoportret [25-26] 2008-2009 | 41