Geert Driessen & Ed Smeets (2007) De relatie tussen prestaties en advies

Voorwoord
De overgang van basisschool naar voortgezet onderwijs is een belangrijke schakel
in de schoolloopbaan. Een goede aansluiting tussen beide is in hoge mate bepa
lend voor het uiteindelijke niveau waarop een leerling het voortgezet onderwijs
verlaat.
De Inspectie van het Onderwijs heeft verschillende keren aandacht geschonken aan
de elementen die voor een goede aansluiting tussen basisonderwijs en voortgezet
onderwijs van belang zijn. Zo verschenen eerder dit jaar de resultaten van onder
zoek naar de plaatsing van leerlingen in het voortgezet onderwijs en het verloop
van de loopbaan in de eerste jaren daarna (Aansluiting voortgezet onderwijs op
het basisonderwijs, 2007). In het rapport dat nu voor u ligt, houdt de inspectie zich
opnieuw bezig met een onderdeel van de transitie van basisschool naar voortgezet
onderwijs.
Naar aanleiding van berichten die begin dit jaar verschenen over lagere vo-adviezen
van allochtone leerlingen op basisscholen in de gemeente Amsterdam en een
verzoek van de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap om na te
gaan hoe dat landelijk ligt, heeft de inspectie onderzocht in hoeverre sprake is van
onderadvisering van leerlingen uit allochtone groepen.
Dit rapport beschrijft de resultaten van het onderzoek, dat is gebaseerd op een
inventarisatie van wetenschappelijke kennis, op gegevens van de inspectie en op
secundaire analyse van landelijke steekproefdata. Laatst genoemde analyses zijn
op verzoek van de inspectie uitgevoerd door de onderzoeksinstituten ITS (Radboud
Universiteit Nijmegen) en GION (Rijksuniversiteit Groningen). Ik ben dr. G. Dries
sen (ITS) en prof.dr. R. Bosker (GION) en hun onderzoeksteams erkentelijk voor de
bijdrage die ze daarmee aan dit rapport hebben geleverd.
Ik hoop dat dit rapport bijdraagt aan een goed inzicht in het verloop van de overgang
van basisschool naar voortgezet onderwijs, met name ook voor wat betreft het
schoolkeuzeadvies en de factoren die daarop van invloed zijn.
De hoofdinspecteur primair onderwijs en expertisecentra
dr. L.S.J.M. Henkens
oktober 2007

Inhoudsopgave
Samenvatting
1 Inleiding 9

1.1 Probleemstelling 9

1.2 Hoofdlijn in het rapport 9

2 Schoolkeuzeadvies en onder- en overadvisering 15

2.1 Inleiding 15

2.2 Het advies voor voortgezet onderwijs 16

2.3 Onder- en overadvisering 18

2.4 Conclusies 22

3 Onderadvisering nader onderzocht: een analyse van het

PRIMA-cohort 25

3.1 Recent landelijk beeld 25

3.2 Opzet van het onderzoek 26

3.3 Resultaten 27

3.4 Samenvatting en conclusies 31

4 Onderadvisering: regio en Randstad 35

4.1 Afwijkende situatie in regio’s of grote gemeenten? 35

4.2 Onderadvisering in Amsterdam? 36

4.3 Kanttekeningen 38

4.4 Andere grote steden 39

5 Onderadvisering en later schoolsucces:

een analyse van het VOCL-cohort 41

5.1 Advies en loopbanen in het voortgezet onderwijs 41

5.2 Opzet van het onderzoek 44

5.3 Resultaten 45

5.4 Samenvatting en conclusies 46

6 Conclusie 49

6.1 Aanleiding en probleemstelling 49

6.2 Onderadvisering van allochtone leerlingen? 50

6.3 Advies en succes in het voortgezet onderwijs 52

Literatuur 55

Bijlage(n)
I Analyse onderzoeksinstituut ITS 59

II Analyse onderzoeksinstituut GION 83

Samenvatting
Er zijn geen aanwijzingen dat leerlingen uit allochtone groepen in Nederland bij het
verlaten van de basisschool substantieel en systematisch lagere adviezen voor het
voortgezet onderwijs krijgen. Ook worden ze niet hoger geadviseerd.
Met deze zinnen is de voornaamste conclusie uit dit rapport samengevat. Uit
gangspunt voor het onderzoek was de vraag in hoeverre in Nederland sprake is van
onderadvisering van leerlingen uit allochtone groepen. Aanleiding voor die vraag
waren berichten over basisscholen in de gemeente Amsterdam, waar sprake zou
zijn van lagere adviezen voor hoog presterende allochtone leerlingen. De inspectie
heeft op verzoek van de staatssecretaris voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
onderzocht hoe dit landelijk ligt.
In het onderzoek zijn verschillende aanpakken gecombineerd: analyse van inzichten
uit wetenschappelijk onderzoek, aanvullende analyse van recente data en een ge
detailleerde beoordeling van de resultaten van het eerdere onderzoek over Amster
damse basisscholen. De drie benaderingen ondersteunen alle de bovengenoemde
conclusie.
In aanvulling op de voornaamste conclusie zijn verder de volgende bevindingen
van belang.
Er bestaan verschillen in de adviezen van leerlingen uit uiteenlopende groepen. Zo
krijgen leerlingen uit migrantengroepen en uit lagere sociaaleconomische milieus
gemiddeld lagere adviezen. Deze zijn het gevolg van verschillen in de tijdens het
basisonderwijs behaalde resultaten: naarmate de leerprestaties hoger zijn, worden
hogere adviezen gegeven. Het prestatieniveau is dus verreweg de belangrijkste
factor bij de advisering voor voortgezet onderwijs. Andere factoren spelen slechts
een beperkte rol. Zo krijgen meisjes, intelligentere leerlingen, leerlingen die niet zijn
blijven zitten en kinderen van hoger opgeleide ouders - bij een gelijk prestatieniveau
- iets hogere adviezen. Het gaat echter om zeer bescheiden verschillen.
Onderadvisering en overadvisering komen dus wel voor. Het beschikbare onder
zoek laat zien dat, waar aanwijzingen voor onderadvisering worden gevonden,
autochtone achterstandsleerlingen daar meer ‘last’ van ondervinden dan allochtone
achterstandsleerlingen. Andere studies laten in het geheel geen onderadvisering
van allochtone leerlingen zien. Van te lage advisering die systematisch in het nadeel
van allochtone leerlingen uitpakt, is dus geen sprake.
Onderadvisering is een ongewenst verschijnsel. Als daarvan sprake is, heeft het ern
stige implicaties voor de verdere schoolloopbaan in het voortgezet onderwijs. Leerlin
gen waarvan het advies bij de overgang naar het voortgezet onderwijs lager was dan
het prestatieniveau deed verwachten, sluiten het voortgezet onderwijs af op een lager
niveau dan leerlingen met hetzelfde prestatieniveau maar met een hoger advies.
Daarmee is een tweede belangrijke conclusie genoemd: onderadvisering leidt
vaak tot achterstand die niet meer wordt ingelopen. De inspectie constateert dan
ook dat onderadvisering voorkomt en een serieus te nemen knelpunt vormt. Ach
tergrondkenmerken spelen ook hier een rol: sommige groepen, zoals jongens en
leerlingen uit lagere sociale milieus, hebben er meer ‘last’ van dan andere. Etniciteit
hoort daar niet bij.
7

1 Inleiding
Dit rapport geeft antwoord op de vraag naar het bestaan van stelselmatige onderad
visering van leerlingen van allochtone herkomst bij de overgang van basisonderwijs
naar voortgezet onderwijs in Nederland.
Met onderadvisering wordt bedoeld dat leerlingen een lager advies voor voortgezet
onderwijs krijgen dan op grond van de score op een eindtoets verwacht zou mogen
worden. Bij overadvisering gaat het om een schoolkeuzeadvies dat hoger is dan op
basis van deze score te verwachten viel.
In dit hoofdstuk worden de aanleiding voor het onderzoek en de onderzoeksvraag
toegelicht. Bij wijze van leeswijzer worden vervolgens de hoofdlijn van het betoog
en de opbouw van het rapport weergegeven.
1.1 Probleemstelling
Begin 2007 trokken berichten over verschillen in de mate waarin allochtone en
autochtone leerlingen op basisscholen in Amsterdam te maken zouden krijgen met
onderadvisering landelijke aandacht. Deze berichtgeving leidde eveneens tot vragen
in het parlement: kan een dergelijk verschijnsel zich ook landelijk voordoen, welke
plaats nemen andere achtergrondkenmerken - bijvoorbeeld het sociaaleconomisch
milieu - in en welke factoren spelen een rol bij de wijze waarop het advies van de
basisschool tot stand komt.
Tegen deze achtergrond heeft de Inspectie van het Onderwijs op verzoek van de
staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap onderzoek gedaan naar
het bestaan van onderadvisering van allochtone leerlingen op basisscholen in Ne
derland. De resultaten worden in dit rapport weergegeven.
In overleg met de staatssecretaris heeft het onderzoek van de inspectie zich gericht
op de volgende vraag:
In hoeverre is in Nederland sprake van onderadvisering (of overadvisering) van leer
lingen uit allochtone groepen?
Hoewel het accent in dit onderzoek dus ligt op mogelijke onderadvisering van leer
lingen uit etnische minderheden, worden waar zinvol ook de onderadvisering (of
overadvisering) van autochtone leerlingen in het beeld betrokken. Waar van belang
wordt bovendien aandacht geschonken aan de mogelijke invloed van andere leer
lingenkenmerken die met stelselmatige onderadvisering (of overadvisering) zouden
kunnen samenhangen, zoals sociaaleconomisch milieu, geslacht of regio.
1.2 Hoofdlijn in het rapport
Deze paragraaf biedt een overzicht van de gegevens waarmee een beeld geboden
wordt van onder- en overadvisering van leerlingen op basisscholen in Nederland.
Met dit overzicht worden de hoofdlijnen van het rapport geschetst en de elementen
genoemd waarmee de vraag naar het bestaan van onderadvisering van allochtone
leerlingen wordt beantwoord.
9

I
Wetenschappelijk onderzoek: overzicht van beschikbare kennis
In Nederland is de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar de overgang van
basisonderwijs naar voortgezet onderwijs en de factoren die daarbij van belang
zijn. Uit deze studies komt globaal genomen naar voren dat de aanvankelijke over
advisering van allochtone leerlingen overwegend verdwenen is. Waar sprake is
van onderadvisering, doet zich die met name voor bij leerlingen uit autochtone
achterstandsgroepen. Verder laat onderzoek zien dat het advies voor voortgezet
onderwijs grotendeels bepaald wordt door de in het basisonderwijs gerealiseerde
prestaties. Achtergrondkenmerken van leerlingen of gedragsvariabelen spelen een
(veel) minder belangrijke rol.
Beantwoording van de vraag naar onderadvisering van allochtone leerlingen op ba
sis van het beschikbare onderzoek leidt dan ook tot een negatieve conclusie: er zijn
geen aanwijzingen dat sprake is van substantiële, systematische onderadvisering
van leerlingen van allochtone herkomst.
In hoofdstuk 2 wordt een overzicht gegeven van de voornaamste literatuur en wordt
deze conclusie toegelicht en verder uitgewerkt.
Aanvullende analyses: de meest recente gegevens
Hoewel het beschikbare wetenschappelijk onderzoek niet op systematische onder
advisering van allochtone leerlingen wijst, rijst de vraag of er in de afgelopen jaren
een verandering in deze situatie kan zijn opgetreden. Tussen het moment waarop
de gegevens worden verzameld en de analyseresultaten gepubliceerd, verstrijkt
doorgaans enige tijd. Kan er wellicht sprake zijn van een nieuwe tendens, nog niet
zichtbaar in de wetenschappelijke onderzoekspublicaties?
Om na te gaan of het ontstaan van een dergelijke veranderende tendens waarschijn
lijk is, heeft de onderwijsinspectie het onderzoeksinstituut ITS van de Radboud
Universiteit Nijmegen gevraagd een analyse uit te voeren op de meest recente,
beschikbare gegevens. Met name de PRIMA-cohorten, waarin via een landelijk
representatieve steekproef van basisscholen gegevens worden verzameld over
omvangrijke groepen leerlingen, bieden daarvoor een goed uitgangspunt. Het ITS
analyseerde de invloed van etniciteit op het schoolkeuzeadvies op de laatst be
schikbare PRIMA-data, die in 2004/2005 onder ruim tienduizend leerlingen op circa
vijfhonderd scholen verzameld werden.
Het ITS concludeert dat er geen sprake is van onderadvisering van de onderschei
den etnische groepen. Weliswaar ontvangen leerlingen van Surinaamse, Antil
liaanse, Turkse en Marokkaanse herkomst, absoluut gezien vaker lagere adviezen
en autochtone leerlingen vaker hogere adviezen, maar dat hangt samen met het
feit dat de schoolprestaties van de eersten gemiddeld genomen lager liggen dan
die van de laatsten. Van lagere adviezen, gegeven behaalde prestaties, blijkt geen
sprake.
Samengevat is het antwoord op de vraag naar onderadvisering van allochtone leer
lingen op basis van de meest recente gegevens dus opnieuw negatief: analyse van
de PRIMA-gegevens door het ITS leidt tot de conclusie dat allochtone leerlingen
niet anders worden geadviseerd dan autochtone leerlingen.
10

In hoofdstuk 3 worden de centrale analyses, zoals het ITS die heeft uitgevoerd,
weergegeven en de voornaamste conclusies samengevat. Daarbij is zoveel mogelijk
aangesloten bij de rapportage die door het ITS is aangeleverd. De integrale tekst
van de rapportage van het ITS is opgenomen in bijlage I.
Amsterdam: een afwijkend beeld?
Op verzoek van de inspectie heeft het ITS deze analyses ook uitgevoerd op ge
gevens van Amsterdamse basisscholen uit het PRIMA-cohort. Ook deze analyse
leidt niet tot andere conclusies: nadat voor de prestatieverschillen die er tussen
leerlingen bestaan wordt gecorrigeerd, doen er zich qua adviezen geen verschillen
voor tussen de onderscheiden etnische groepen.
Wel komt naar voren dat in de grotere steden gemiddeld lagere adviezen worden
gegeven, maar dit verschil verdwijnt als de verschillen in prestaties van leerlingen
worden verdisconteerd. De conclusie is ook in dit geval dat er geen sprake is van
onderadvisering van onderscheiden etnische groepen in grote(re) gemeenten.
Het beeld, zoals dat naar voren komt uit wetenschappelijk onderzoek en analyse
van recente landelijke data, bevat dus geen aanwijzingen voor het bestaan van
substantiële onderadvisering van leerlingen uit allochtone groepen. Dat roept de
vraag op hoe de aanvankelijke berichtgeving over afwijkende schoolkeuzeadviezen
van allochtone leerlingen op Amsterdamse basisscholen begrepen moet worden:
Is - hoewel zowel de landelijke als de Amsterdamse PRIMA-steekproefdata daar
niet op wijzen - wellicht sprake van regionale verschillen?
Tegen de achtergrond van de berichtgeving over de onderadvisering van allochtone
leerlingen eerder dit jaar, springt eerst de situatie in Amsterdam in het oog. Alvo
rens daar conclusies aan te verbinden is het goed te bedenken dat de voornaamste
boodschap uit het aanvankelijke (concept)rapport was, dat in het algemeen gespro
ken geen sprake is van systematische onderadvisering voor etnische groepen. Veel
aandacht trok echter de bevinding dat, als wordt ingezoomd op leerlingen met een
hoge score op de Cito Eindtoets, leerlingen van Turkse en Marokkaanse komaf iets
vaker worden ondergeadviseerd. Voor Surinaamse en ook Marokkaanse leerlingen
werd daarnaast echter eveneens overadvisering gerapporteerd.
Dat er vooralsnog weinig aanwijzingen zijn voor het bestaan van systematische on
deradvisering van allochtone leerlingen wordt eveneens bevestigd door analyse van
de verdeling van schoolkeuzeadviezen in de gemeente Utrecht. In een onderzoek
dat op verzoek van de gemeente Utrecht door Oberon is uitgevoerd wordt gecon
cludeerd dat - ondanks verschillen binnen de groep allochtonen - allochtone en
autochtone leerlingen bij vergelijkbare scores op de Cito Eindtoets gemiddeld even
hoge adviezen voor voortgezet onderwijs krijgen. Binnen de groep leerlingen bij wie
sprake is van onderadvisering zijn autochtone leerlingen oververtegenwoordigd.
Al met al is de teneur in lijn met het beeld zoals dat uit ander onderzoek naar voren
komt: van systematische, substantiële onderadvisering van leerlingen uit allochtone
groepen is geen sprake.
In hoofdstuk 4 worden de onderzoeken naar advisering in de gemeente Amsterdam
verder besproken. Daar komen ook de gegevens over de effecten van de regio
aan de orde.
11

I
Onderadvisering en schoolsucces in het voortgezet onderwijs
Dat er geen reden is om uit te gaan van systematische onderadvisering van alloch
tone leerlingen, betekent niet dat onderadvisering niet voorkomt of dat allochtone
leerlingen daar niet mee mee te maken kunnen krijgen. Onderadvisering is voor
alle leerlingen ongewenst. Immers, voor elke leerling die met onderadvisering te
maken krijgt, is de belangrijkste vraag in hoeverre een advies onder het niveau dat
haalbaar is, tot blijvende achterstand leidt. Tot besluit wordt dan ook een schatting
gepresenteerd van het effect daarvan op het uiteindelijke schoolsucces. Zet een
te lage intrede in het voortgezet onderwijs leerlingen op blijvende achterstand of
valt het effect daarvan weg tegen de invloed van andere factoren die van belang
zijn voor het succes in de verdere schoolloopbaan?
Het antwoord op deze vraag is gebaseerd op een analyse die het onderzoeksin
stituut GION van de Rijksuniversiteit Groningen op verzoek van de inspectie heeft
uitgevoerd. Daarvoor is gebruik gemaakt van een omvangrijke representatieve set
gegevens waarmee kan worden onderzocht of de factor etniciteit een rol speelt in
het verband tussen advies en het niveau aan het eind van het voortgezet onderwijs.
Het betreft het cohort VOCL’99, waarin de schoolloopbaan van circa twintigduizend
leerlingen vanaf de start in het voortgezet onderwijs jaarlijks is gevolgd.
Het GION concludeert dat de gevolgen van onderadvisering op het eindniveau fors
zijn. Een advies dat lager is dan gezien de prestaties bij intrede in het voortgezet
onderwijs in de verwachting lag, leidt tot een lager eindniveau dan leerlingen met
een hoger advies, maar met gelijke prestaties, hebben bereikt. De analyses van
het GION laten tevens zien dat etniciteit daarbij geen rol speelt.
De door het GION uitgevoerde analyses worden samengevat in hoofdstuk 5. De
integrale tekst van de rapportage van het GION is te vinden in bijlage II.
12

2 Schoolkeuzeadvies en onder- en overadvisering
2.1 Inleiding
Het schoolkeuzeadvies bij de overgang van basisschool naar voortgezet onderwijs
is een belangrijk gegeven. De overgang naar het voortgezet onderwijs markeert een
centraal transitiemoment in de schoolloopbaan en bepaalt in sterke mate het verde
re verloop daarvan. Met het advies en de daarop volgende keuze voor een bepaald
type vervolgonderwijs worden de onderwijskansen en, in het verlengde daarvan,
de latere maatschappelijke kansen van leerlingen in hoge mate vastgelegd.
Het advies kan worden opgevat als een expertoordeel over welke vervolgopleiding
in het voortgezet onderwijs het meest geschikt is voor de leerling, gebaseerd op
het inzicht van de basisschool in de ontwikkelmogelijkheden van die leerling. De
school kan daarbij terugvallen op het inzicht dat ze kreeg van het ontwikkelings
potentieel in de jaren dat de leerling op school verbleef. Op basis van kennis over
factoren, zoals prestaties, werkhouding, motivatie en zelfstandigheid wordt een
verwachting uitgesproken over het vervolgonderwijs waarin de capaciteiten van
de leerling optimaal tot ontplooiing kunnen komen.
De globale verdeling van de adviezen voor voortgezet onderwijs laat zich een
voudig samenvatten. Ongeveer de helft van de leerlingen ontvangt een advies
voor vmbo en ongeveer een kwart wordt geadviseerd door te stromen naar havo
respectievelijk vwo.1
Adequate adviezen? Twee perspectieven
In hoeverre het advies adequaat functioneert, kan vanuit twee geheel verschillende
perspectieven beoordeeld worden.
Enerzijds is een zo goed mogelijke inschatting van de mogelijkheden van een leer-
ling belangrijk, gegeven de informatie die in groep 8 van de basisschool beschikbaar
is. Leerlingen voor wie die inschatting, afgaande op het in groep 8 gerealiseerde
prestatieniveau, te laag is, worden ondergeadviseerd, en leerlingen voor wie het
geadviseerde schooltype hoger is dan dat niveau worden overgeadviseerd. Vanuit
deze invalshoek gaat het dus om de vraag in hoeverre het advies de best mogelijke
voorspelling is, gegeven de op dat moment beschikbare informatie om een ver
wachting uit te spreken over het geëigende niveau van voortgezet onderwijs.
Anderzijds moet worden bedacht dat het schoolkeuzeadvies ‘slechts’ een voorspel
ling is. Ook wanneer die voorspelling is gebaseerd op een optimale afweging van
alle beschikbare gegevens, blijft sprake van een voorspelling die naar haar aard
juist of onjuist zal zijn. Immers, ook de loopbaan in het voortgezet onderwijs staat
onder invloed van allerlei factoren die het daadwerkelijke schoolsucces bepalen. De
waarde van een adequaat schoolkeuzeadvies is er daarbij vooral in gelegen dat de
onderwijskansen die het schooltype waarop de leerling het voortgezet onderwijs
binnenkomt biedt, optimaal zijn voor de verdere ontplooiing van de capaciteiten van
de leerling. De feitelijke realisering van die kansen hangt tevens af van de factoren
die op het verloop van de verdere schoolloopbaan van invloed zijn.
1 Bij ‘dakpanadviezen’ (dubbele en soms drievoudige adviezen) is uitgegaan van het hoogste onderwijstype.
15

I
In een eerder rapport (Inspectie van het Onderwijs, 2007) wees de inspectie op
vier factoren die de allocatie van leerlingen in het voortgezet onderwijs tot een
lastige opgave maken. In groep acht is slechts zelden volledige en betrouwbare
informatie beschikbaar over de talenten van leerlingen en ‘foutieve’ allocatie blijkt
pas na verloop van tijd of blijft onzichtbaar. Ook kan een op zich goede doorverwij
zing onder druk komen te staan door gebrekkige onderwijskwaliteit op de school
voor voortgezet onderwijs. Tenslotte is er de invloed van de ontwikkelingen in de
levensloop van de betreffende adolescent.
De gedeeltelijke onzichtbaarheid van suboptimale allocatie hangt onder meer sa-
men met het ontbreken van problemen in de loopbaan van te laag geadviseerde
leerlingen, ‘die het immers zo goed doen’. Latere opstroom naar hogere schoolty
pen of, wanneer sprake is van overadvisering, doubleren of afstroom kan doorgaans
bovendien niet één op één aan de kwaliteit van het advies verbonden worden. In
hoeverre een advies juist is, kan dus nooit met zekerheid gezegd worden.
Een en ander betekent dat voor een beoordeling van het probleem van onderad
visering twee invalshoeken van belang zijn. Aan de ene kant is er de vraag of het
schoolkeuzeadvies het best denkbare advies was dat op dat moment mogelijk was.
Aan de andere kant kunnen de nadelen van onderadvisering (en overadvisering) al
leen afdoende gewogen worden, wanneer daarbij ook het effect op het uiteindelijke
schoolsucces betrokken wordt. Hoewel het accent in dit rapport bij de eerste vraag
ligt - is bij het tot stand komen van het advies sprake van onderadvisering? - zal ook
de tweede invalshoek aan de orde komen.
Opbouw van het hoofdstuk
Over de overgang van basisschool naar voortgezet onderwijs is relatief veel kennis
beschikbaar, onder meer via wetenschappelijk onderzoek. Dat heeft bijgedragen
aan het inzicht in de rol die het schoolkeuzeadvies bij die overgang speelt. Over de
mate waarin dat advies adequaat blijkt, is de nodige kennis beschikbaar, evenals
over de leerlingen- en achtergrondkenmerken die daarop van invloed zijn. Voor
beantwoording van de vraag naar het bestaan van onderadvisering van allochtone
leerlingen biedt deze kennis dan ook een goed uitgangspunt.
In dit hoofdstuk wordt een beknopte weergave gegeven van de resultaten van dat
onderzoek en op basis daarvan wordt antwoord gegeven op de vraag in hoeverre
sprake is van aanwijzingen voor systematische, substantiële onderadvisering van
leerlingen uit etnische minderheidsgroepen. Om te beginnen zal in paragraaf 2.2
kort worden weergegeven welke factoren een rol spelen bij het tot stand komen
van het advies, waarbij eveneens aandacht gegeven wordt aan de plaats van de
Cito-eindtoets.In paragraaf 2.3 wordt een beeld geschetst van onder- en overadvi
sering en de factoren die daarbij een rol spelen.
2.2 Het advies voor voortgezet onderwijs
Bij de overgang naar het voortgezet onderwijs stelt de basisschool voor elke leerling
een advies op dat, zoals voorgeschreven, vergezeld is van een tweede onafhankelijk
toetsgegeven. Vrijwel alle basisscholen beschikken over landelijk genormeerde
gegevens over de prestaties van hun leerlingen aan het eind van de basisschool
(Inspectie van het Onderwijs, 2006). Op de meeste scholen betreft dit tweede
gegeven de Eindtoets Basisonderwijs van het Cito (Inspectie van het Onderwijs,
2007).
16

In het advies in het leerlingrapport geeft het Cito aan welk school- en brugklastype
het best bij de leerling past
Voor optimale advisering zijn betrouwbare gegevens gewenst over achtergrond
kenmerken en de thuissituatie van de leerling, over intelligentie en motivatie en
over het actuele prestatieniveau van de leerling. Hoewel intelligentie en ook moti
vatie relevante voorspellers zijn van schoolsucces (Kuyper & Van der Werf, 2001),
ontbreekt het op dit punt veelal aan geobjectiveerde gegevens; in de praktijk spe
len met name het advies van de basisschool in combinatie met de score op een
landelijk genormeerde prestatietoets een rol. De inspectie kwalificeerde dit nog
recent als een ‘kwetsbare combinatie’ omdat alleen het objectief gemeten pres
tatieniveau het expertoordeel van de school valideert, zonder dat geobjectiveerde
informatie over intelligentie en motivatie wordt meegenomen (Inspectie van het
Onderwijs, 2007).
Het belang van prestaties
Het verwondert dan ook niet dat Driessen en Doesborgh (2005) op basis van een
onderzoek naar de overgang van basisonderwijs naar voortgezet onderwijs tot de
slotsom komen dat de hoogte van het basisschooladvies voor het overgrote deel
wordt bepaald door de prestaties in de vakken taal, lezen en rekenen. Andere voor
spellers, waaronder gedragsvariabelen, spelen veel minder een rol. De onderzoe
kers benadrukken dan ook de dominante rol van prestaties bij het tot stand komen
van het advies. Een reeks van andere factoren die van invloed zouden kunnen zijn,
blijken slechts een zeer bescheiden bijdrage te leveren.
Ook uit een studie naar overadvisering komt dit beeld naar voren (Driessen, 2006).
Gebaseerd op in het schooljaar 2002/2003 verzamelde PRIMA-gegevens van bijna
achtduizend leerlingen in ruim vijfhonderd klassen wordt onder meer de invloed
van etniciteit op het advies onderzocht. De prestaties verklaren ruim twee derde
van de variantie in advies. Andere, niet-prestatiegebonden overwegingen die van
invloed zouden kunnen zijn en leiden tot een hoger of lager advies dan op grond
van de prestaties in de rede ligt - zoals opleiding van de ouders, etniciteit, inzet,
zelfvertrouwen, etcetera - verklaren samen slechts drie procent van de totale vari
antie in het schoolkeuzeadvies (Driessen, 2006).
Dat staat overigens niet in de weg dat leerkrachten ook andere factoren belangrijk
vinden. Leerkrachten geven aan kenmerken van de leerling, zoals zelfvertrouwen en
inzet, behoorlijk te laten meewegen en het belangrijk te vinden niet alleen af te gaan
op de scores op prestatietoetsen. Een ondersteunend thuisklimaat, beheersing van
het Nederlands en de score op een eindtoets zijn, volgens leerkrachten, minder be
palend. Leerkrachten in de grote steden kennen daarbij, naar verhouding, overigens
meer waarde toe aan de score op een eindtoets (Driessen et al., 2005).
De dominantie van het prestatieniveau bij de bepaling van het advies komt ook naar
voren in een studie van Luyten en Bosker (2004) naar het meritocratisch gehalte
van het schooladvies. Zij geven een overzicht van onderzoek naar de relatie tussen
de score op de Cito-eindtoets en het schoolkeuzeadvies en concluderen dat sprake
is van een trend waarbij gemeten capaciteiten een steeds prominentere rol in het
adviseringstraject zijn gaan spelen.
17

I
Op basis van een secundaire analyse van data uit het vierde PRIMA-cohort onder
ruim vijfduizend leerlingen op meer dan vierhonderd scholen laat deze studie verder
zien dat het feitelijke prestatieniveau van de leerling een grote invloed heeft op het
advies (en ruim 74 procent van de variantie verklaart). De inschatting van de capa
citeiten door de leerkracht en het oordeel van de leerkracht over de werkhouding
bepalen 5 procent unieke variantie in de adviezen. Toevoeging van achtergrondge
gevens (opleiding en afkomst van ouders) voegt iets minder dan 1,5 procent toe. De
resultaten laten eveneens zien dat de sterkte van het verband tussen achtergrond
en advies bovendien afhankelijk is van het prestatieniveau: de achtergrond van
de leerling heeft een sterker effect bij leerlingen met zwakke prestaties dan bij
leerlingen die goed presteren.
Advies en Cito-eindtoets
Zoals gezegd zijn voor verreweg de meeste leerlingen objectief gemeten prestatie
gegevens beschikbaar. Zo heeft het gebruik van de Cito-eindtoets in de afgelopen
jaren een grote vlucht genomen (cf. Luyten & Bosker, 2004). Circa 80 procent van
de scholen gebruikt deze toets (Inspectie van het Onderwijs, 2007). Luyten en
Bosker (2004) onderzochten de rol van het al dan niet deelnemen aan de Cito
eindtoets op het advies. Zij concluderen dat niet deelnemen aan de Cito-eindtoets
samen gaat met een sterkere invloed van de achtergrond van de leerlingen op de
totstandkoming van het advies.
Naar aanleiding van berichten dat scholen voor voortgezet onderwijs bij de toelating
van leerlingen nog slechts uitsluitend afgaan op het advies gebaseerd op de score
op de Eindtoets Basisonderwijs, deed het Cito onderzoek onder scholen voor voort
gezet onderwijs naar de relatie tussen beide (Van der Lubbe et al., 2005). Daaruit
kwam naar voren dat het advies en de score op de Cito-eindtoets in 86 procent
van de gevallen overeenkomen. Waar verschil optreedt, wordt in bijna tweederde
van de gevallen het advies van de basisschool gevolgd. Vrijwel alle scholen geven
bovendien aan van de normering volgens Cito af te wijken wanneer daarvoor aan
leiding bestaat. Van der Lubbe et al. constateren dan ook dat het van de Cito-score
afgeleide advies - zoals ook bedoeld - lijkt te fungeren als een onafhankelijke second
opinion. Het beeld dat scholen voor voortgezet onderwijs zonder meer zouden
afgaan op de Cito-eindtoets behoeft derhalve nuancering.
2.3 Onder- en overadvisering
Nog recent werd vastgesteld dat bij de overgang van basisonderwijs naar voortge
zet onderwijs sprake lijkt van onderbenutting van talent. Op basis van de PRIMA
gegevens rapporteren Mulder et al. (2007) dat het aandeel leerlingen dat, afgaande
op de gerealiseerde prestaties, een te laag advies ontvangt rond de 5 procent ligt.
Ook het aandeel te lage keuzes ligt in deze orde van grootte. In het licht van de
centrale vraag gaat de belangstelling in dit rapport uit naar de verdeling van deze
onderadvisering over allochtone en autochtone groepen.
Zoals gezegd is de rol van kenmerken als sociaaleconomische en etnische achter
grond in relatie tot het schooladvies en de prestaties van leerlingen in wetenschap
pelijk onderzoek uitvoerig onderzocht. Op basis daarvan geeft deze paragraaf een
beeld van de samenhang tussen deze kenmerken, het advies en de prestatiescore.
Eerst wordt ingegaan op over- en onderadvisering van leerlingen in relatie tot de
(cognitieve) prestaties.
18

Daarna worden andere factoren besproken die invloed kunnen hebben op de hoogte
van het advies en daardoor op mogelijke onderadvisering of overadvisering.
Over- en onderadvisering in relatie tot prestaties
In het verleden is geconstateerd dat met name leerlingen van allochtone herkomst
een hoog advies krijgen ten opzichte van het prestatieniveau. Driessen (1991) wijst
op een vorm van ‘positieve discriminatie’ die zich uitte in de advisering en doorstro
ming naar het voortgezet onderwijs. Er zijn aanwijzingen dat een dergelijke overad
visering zich vooral voordeed bij allochtone leerlingen met lage schoolprestaties,
maar niet bij hoge prestaties (Bosma & Cremers, 1996).
In de literatuur worden uiteenlopende verklaringen voor de aanvankelijke over
advisering van allochtone leerlingen gegeven. Zo’n verklaring is bijvoorbeeld dat
leerkrachten de ontwikkelingspotentie laten prevaleren boven het actuele presta
tieniveau (cf. De Jong, 1987). Ondanks bijvoorbeeld gebrekkige taalvaardigheid
Nederlands vertrouwen leerkrachten er op dat de intellectuele capaciteiten van de
leerlingen een hoger onderwijstype rechtvaardigen. Ook de angst om te discrimine
ren zou een rol spelen en leerkrachten houden rekening met het migrantenverleden
van leerlingen uit allochtone groepen (cf. Jungbluth, 2003).
Bovendien zijn er aanwijzingen dat het advies ook door het gemiddelde presta
tieniveau van de klas beïnvloed wordt. Het oordeel van de leerkracht over een
leerling wordt mede beïnvloed door het niveau van de rest van de klas. Naarmate
het gemiddelde prestatieniveau lager is en er meer allochtone kinderen of leerlin
gen uit lagere sociaaleconomische milieus in een klas zitten, kan dit effect eerder
optreden, zodat de iets betere leerlingen een hoger advies krijgen dan het geval
zou zijn geweest in een klas met een hoger gemiddeld prestatieniveau (Mulder
& Tesser,1991). Guldemond (1994) laat zien dat het oordeel van leerkrachten over
individuele leerlingen wordt beïnvloed door het niveau van de andere leerlingen.
Daardoor krijgen iets betere leerlingen in een klas met een overwegend laag cogni
tief niveau makkelijker een hoog advies dan leerlingen met vergelijkbare prestaties
in een klas met een hoog gemiddeld niveau. Omdat het cognitieve niveau mede
gerelateerd is aan de sociale en etnische samenstelling van de leerlingenpopulatie,
kan overadvisering van allochtone leerlingen eerder optreden.
Later onderzoek maakt duidelijk dat de overadvisering van allochtone leerlingen in
de tweede helft van de jaren negentig is verminderd (cf. Bronneman et al., 2002;
Dagevos et al., 2003). In de afgelopen jaren lijkt dan ook nauwelijks meer sprake
van overadvisering van allochtone leerlingen. Tesser en Iedema (2001) stelden
vast dat in de loop van de jaren negentig de adviezen meer zijn afgestemd op het
prestatieniveau en de overadvisering afneemt.
In een overzichtsstudie van Mulder et al. (2005) wordt onder meer aandacht be-
steed aan de ontwikkelingen in het verband tussen de schoolprestaties in het basis
onderwijs en de hoogte van het advies voor voortgezet onderwijs. Het onderzoek
is gebaseerd op gegevens over een periode van bijna vijftien jaar (tussen 1988 en
2002 verzamelde LEO- en PRIMA-data). Uit de analyses komt naar voren dat kin
deren uit achterstandsgroepen bij gelijke prestaties wat lager geadviseerd worden
dan andere leerlingen. Dit verschijnsel doet zich het sterkst voor bij autochtone
kinderen met laag opgeleide ouders.
19

I
Voor allochtone achterstandsleerlingen is de conclusie dat de overadvisering waar
van begin jaren negentig sprake was verdwenen is; in de tweede helft van de jaren
negentig zijn de adviezen bij gelijke prestaties iets lager dan de adviezen van leer
lingen die niet uit achterstandsgroepen komen. Echter, bij autochtone leerlingen uit
achterstandsgroepen doet deze onderadvisering bij gelijke prestaties zich sterker
voor dan bij allochtone achterstandsleerlingen.
Ook Claassen en Mulder (2003) rapporteren dat het vooral autochtone achter
standsleerlingen zijn die, bij gelijke prestaties, lagere adviezen krijgen dan anderen.
Voor allochtone leerlingen komt naar voren dat de in 1988 en 1992 geconstateerde
overadvisering in 2000 is omgeslagen in een lichte mate van onderadvisering. Toch
zijn het autochtone achterstandsleerlingen die in sterkere mate te maken krijgen
met onderadvisering. Het advies van autochtone achterstandsleerlingen ligt, zo
rapporteren deze onderzoekers, een punt lager dan dat van andere leerlingen met
hetzelfde prestatieniveau (een verschil ter grootte van, bijvoorbeeld, dat tussen een
havo of havo/vwo-advies). Het verschil voor allochtone achterstandsleerlingen is
de helft kleiner. Ook in een recent vervolgonderzoek komen Claassen en Mulder
(2006) tot deze conclusie. Beide studies zijn gebaseerd op gegevens uit de PRIMA
cohortonderzoeken en hebben betrekking op de schoolloopbaan van leerlingen die
in schooljaar 2000/2001 in groep 8 van de basisschool zaten tot vier jaar daarna.
Claassen en Mulder (2006) wijzen er in dit verband onder meer op dat het vooral
de autochtone achterstandsleerlingen zijn die, over de tijd gezien, nog weinig baat
hebben gehad bij de aanpak van onderwijsachterstanden. Hoewel deze groep bij
binnenkomst in het basisonderwijs een duidelijk minder grote achterstand heeft dan
allochtone achterstandsleerlingen, hebben de laatste hen acht jaar later ingehaald.
Mede vanwege de relatief lage advisering van autochtone achterstandsleerlingen in
vergelijking met andere leerlingen, inclusief die uit allochtone achterstandsgroepen,
neemt de achterstand van autochtone achterstandsleerlingen bij de overgang naar
het voortgezet onderwijs verder toe.
De studie van Driessen (2006) kwam al ter sprake. Dit onderzoek leidt tot de conclu
sie dat overadvisering van allochtone leerlingen zich praktisch niet meer voordoet.
Uitgezonderd een kleine, naar samenstelling gemêleerde restcategorie allochtonen
(die relatief gezien enigszins hogere adviezen krijgt) ontvangen leerlingen uit de
grotere migrantengroepen bij gelijke prestaties vergelijkbare adviezen.
Dit verdwijnen van overadvisering van allochtone leerlingen wordt met verschillende
factoren in verband gebracht (cf. Driessen et al., 2005; Driessen, 2006). Binnen
gemeenten zijn procedures vastgelegd die er toe leiden dat het advies meer wordt
afgestemd op de prestaties van leerlingen. Ook krijgen leerkrachten steeds meer
ervaring met de advisering en het inschatten van de ontwikkelingsmogelijkheden
van allochtone leerlingen. Bovendien is een verandering opgetreden in het poli
tieke klimaat. Zo is de terughoudendheid bij het stellen van eisen en de angst om
te discrimineren aanzienlijk minder geworden. Evenzo wordt wel gewezen op de
veranderende context voor scholen voor voortgezet onderwijs, die steeds meer
worden afgerekend op gerealiseerde rendementen en kritischer geworden zijn bij
de toewijzing van leerlingen aan schooltypen.
20

Over- en onderadvisering in relatie tot leerlingen- en achtergrondkenmerken
Claassen en Mulder (2006) constateren dat autochtone en allochtone achterstands
leerlingen met gelijke capaciteiten in het voortgezet onderwijs verschillende trajec
ten doorlopen. Dat roept de vraag op in hoeverre deze verschillen voortvloeien uit
verschillen in de ambities van leerlingen of ouders en in welke mate de adviezen
van leerkrachten daarbij een rol spelen. Over de betekenis van ambitieverschillen
is het onderzoek niet eenduidig. Autochtone achterstandsleerlingen en hun ouders,
zo stellen Claassen en Mulder, hebben over het algemeen lagere ambities en wor
den daarin ook bevestigd door het advies van de basisschool. Daarbij wordt wel
verwezen naar het ontbreken van een traditie van het volgen van hoger onderwijs
en de aspiratie om uit de kinderen te halen wat er in zit (Mulder en Kloprogge,
2001). Allochtone achterstandsleerlingen komen in doorsnee ambitieuzer naar vo
ren, waardoor zij, al dan niet bewust, meer risico nemen door in te zetten op een
hoger onderwijstype, ook als de haalbaarheid daarvan niet zeker is. Een deel lijkt
met die strategie succes te hebben, maar anderen hebben te hoog gegrepen en
zakken uiteindelijk voor het eindexamen. Claassen en Mulder (2006) werpen dan
ook de vraag op of autochtone leerlingen uit achterstandsgroepen in het voortgezet
onderwijs niet onder vermogen worden uitgedaagd en allochtone achterstands
leerlingen boven vermogen. Nog recent wezen Mulder et al. (2007) in dit verband
op het belang van ambities van ouders en verwachtingen van leerkrachten bij het
voorkomen van onderbenutting (cf. Onderwijsraad, 2007).
Aspiraties worden doorgaans als een belangrijke factor gezien. Zo benadrukt Jung
bluth (2003) dat lage verwachtingen voor zwakke leerlingen niet bijdragen aan een
succesvolle schoolcarrière2
. Jungbluth wijst er op dat het vooral leerlingen uit de
lagere sociaaleconomische milieus zijn, die, ook bij gelijke prestaties, kwetsbaar
zijn voor een te lage inschatting, een eenvoudiger lesstofaanbod en advisering
onder niveau.
Allochtone leerlingen met lager opgeleide ouders geven daarentegen vaker aan dat
ouders hoge verwachtingen van hen koesteren (Driessen et al., 2005; cf. Dagevos
et al., 2003). Het is niet duidelijk in hoeverre de hoge ambities van allochtone ou
ders zich uiten in druk naar leerkrachten toe om zo hoog mogelijk te adviseren. Zo
melden leerkrachten eerder pressie tot hogere adviezen uit hogere opleidingsgroe
pen dan van lager opgeleide ouders en ook niet specifiek van allochtone ouders.
Tamelijk veel leerkrachten zeggen dat ze de mening van ouders laten meewegen
in het advies, maar hierbij wel zelf de verantwoordelijkheid houden. Ook komt naar
voren dat naarmate ouders hoger opgeleid zijn, leerkrachten de wensen van ouders
belangrijker vinden (Driessen et al., 2005).
Onderbenutting van bij leerlingen aanwezige cognitieve talenten
In een studie voor de Onderwijsraad onderzochten Mulder et al. (2007) of er sprake
is van onderpresteren van leerlingen in het funderend onderwijs (cf. Onderwijs
raad, 2007). Ruim 10 procent van de leerlingen presteert onder niveau en haalt
minder hoge cijfers dan mogelijk is. Onderpresteren komt het meest voor in het
basisonderwijs.
2 Nog onlangs, in een bijeenkomst naar aanleiding van de Amsterdamse publicaties over het schoolkeuzeadvies, be
pleitte Jungbluth de strategie van bewuste overadvisering als middel voor verbetering van de onderwijskansen van
de betreffende groepen. Zie: De glazen bol: Cito-score en schooladvies. Verslag van een bijeenkomst. Forum, juni
2007.
21

I
In tegenstelling tot het voortgezet onderwijs beperkt onderpresteren in het
basisonderwijs zich niet tot specifieke leergebieden en komt bij zowel taal als
rekenen voor. Afhankelijk van de gekozen prestatiemaat wordt de omvang van
onderadvisering ten opzichte van het prestatieniveau, geschat op zo’n 4 tot
6 procent van de leerlingen. Als gekeken wordt naar leerlingen die een lager
schooltype kiezen dan vanwege het advies mocht worden verwacht, kiest, af
hankelijk van de prestatiemaat, 6 tot 10 procent van de leerlingen onder niveau.
Daarbij doen zich verschillen tussen groepen voor. Onderpresteren treft leerlin
gen van ouders met een lagere opleiding (maximaal lager beroepsonderwijs)
twee keer vaker dan andere leerlingen. Als de etnische factor in beschouwing
wordt genomen, stijgt het percentage onderbenutting nog iets, maar niet veel.
Als mogelijke verklaringen van het achterblijven van de prestaties van leerlingen met
laag opgeleide ouders wordt wel gewezen op het leesgedrag thuis, de thuistaal, de
taalbeheersing en talige interactie tussen ouders en kinderen en de deelname aan
sociaal-culturele activiteiten. De etnische factor speelt ook een rol, via de thuistaal
en de talige interactie. Een in dat verband relevante bevinding is onder meer dat 35
à 40 procent van de leerlingen die Turks spreken, onderpresteren op taal. Dit aantal
is beduidend groter dan onder bijvoorbeeld Marokkaanse of Surinaamse leerlingen.
Bij rekenen is dit verschil kleiner (Onderwijsraad, 2007).
2.4 Conclusies
De voorgaande paragrafen geven een beeld van de inzichten die in de omvangrijke
wetenschappelijke kennis over het schoolkeuzeadvies beschikbaar zijn. Daarmee
zijn de voornaamste lijnen genoemd voor beantwoording van de vraag naar het
bestaan van onderadvisering van allochtone leerlingen.
Onderzoek laat zien dat het schoolkeuzeadvies in hoge mate beïnvloed wordt door
het rond het eind van de basisschool behaalde prestatieniveau. Andere factoren,
zoals achtergrondkenmerken van leerlingen of gedragsvariabelen, spelen een min
der belangrijke rol. Hoewel wetenschappelijk onderzoek aanvankelijk uitwees dat
allochtone leerlingen hogere adviezen kregen dan gezien de gerealiseerde presta
ties in de rede lag, is een dergelijke overadvisering thans grotendeels verdwenen.
Wel is, hoewel in beperkte mate, van onderadvisering sprake. De Onderwijsraad
schat de omvang van de groep leerlingen waarbij sprake is van onderbenutting als
gevolg van onderadvisering op 4 tot 6 procent. Deze onderadvisering doet zich het
sterkst voor onder autochtone leerlingen uit gezinnen met laag opgeleide ouders.
Afgaand op de resultaten van wetenschappelijk onderzoek dat in de afgelopen jaren
werd uitgevoerd, kan worden geconcludeerd dat er geen sprake is van substan
tiële, systematische onderadvisering van leerlingen uit allochtone groepen. Ook
de overadvisering waarvan eerder sprake was, is grotendeels verdwenen. Voor
zover sprake is van onderadvisering, springt met name de positie van autochtone
achterstandsleerlingen in het oog.
22

3 Onderadvisering nader onderzocht: een analyse
van het PRIMA-cohort
3.1 Recent landelijk beeld
Veranderende trend?
Wetenschappelijk onderzoek rond het functioneren van het schoolkeuzeadvies bij
de overgang van basisschool naar voortgezet onderwijs geeft, zoals in hoofdstuk
2 naar voren komt, geen aanwijzingen voor het bestaan van substantiële, syste
matische onderadvisering gerelateerd aan de etnische achtergrond van leerlingen.
Wel wordt duidelijk dat de overadvisering waarvan in eerdere jaren sprake was,
is afgenomen.
Dat laatste maakt duidelijk dat de relatie tussen het schoolkeuzeadvies en factoren
die daarop van invloed zijn, geen onveranderlijke is, maar in de loop van de tijd kan
verschuiven. Het roept ook de vraag op of dan wellicht sprake kan zijn van verdere
ontwikkelingen in de advisering van allochtone leerlingen, die in de beschikbare
wetenschappelijke analyses nog niet zichtbaar zijn. Immers, tussen de publicatie
van de resultaten van wetenschappelijk onderzoek en de verzameling van de data
waarop die gebaseerd zijn verstrijkt doorgaans enige tijd. Denkbaar is dat eventuele
veranderende trends in advisering pas in analyse van de meeste recente gegevens
zichtbaar worden.
Hoewel de gemeente Amsterdam constateerde dat er zich over de hele linie ge
nomen geen systematische onderadvisering van allochtone leerlingen voordoet,
trokken de lagere adviezen van leerlingen met hoge Cito-scores veel aandacht (zie
hoofdstuk 3). De gegevens over de advisering van basisscholen in Amsterdam zijn
van recente datum. Dit roept de vraag op of het mogelijk is dat het tijdsverloop
een rol speelt; leiden de meest recente landelijke gegevens wellicht tot een ander
antwoord op de vraag naar onderadvisering van allochtone leerlingen?
In dit hoofdstuk wordt de vraag naar het bestaan van onderadvisering van allochtone
leerlingen daarom nogmaals beantwoord. Daarvoor worden de resultaten gebruikt
van een analyse van de meest recente gegevens die uit landelijk steekproefonder
zoek beschikbaar zijn.
PRIMA-cohort: onderadvisering volgens de meest recente landelijke gegevens
De PRIMA-cohorten, waarin via grootschalige dataverzameling op representatieve
steekproeven basisscholen omvangrijke groepen leerlingen worden gevolgd, bieden
een goed uitgangspunt voor een robuuste taxatie van de landelijke situatie. Ook
voor wat betreft eventuele verschillen in de adviezen die aan uiteenlopende groe
pen worden verstrekt. De meest recente gegevens die voor analyse beschikbaar
zijn werden verzameld in het schooljaar 2004/2005, dezelfde periode waarop (een
deel van) de uitspraken over de situatie in de gemeente Amsterdam betrekking
hebben.
25

I
Het onderzoeksinstituut ITS van de Radboud Universiteit Nijmegen publiceert re
gelmatig over de in de PRIMA-cohorten verzamelde gegevens. Op verzoek van de
inspectie heeft het ITS een aanvullend onderzoek uitgevoerd en de relatie tussen
schoolkeuzeadvies en etniciteit nogmaals geanalyseerd op basis van de jongste
PRIMA-gegevens die voor analyse beschikbaar zijn.
Naast de beschikbaarheid van recente gegevens biedt gebruik van de PRIMA-data
nog twee belangrijke voordelen.
Zoals in het vorige hoofdstuk naar voren kwam, is het voor een goed inzicht in de
relatie tussen advies en etniciteit van belang ook de andere factoren te verdiscon
teren die het schoolkeuzeadvies beïnvloeden. Het PRIMA-cohort biedt daarvoor
goede mogelijkheden en maakt het mogelijk om het effect van etniciteit te schatten
onder gelijktijdige correctie voor de invloed van factoren zoals sociaaleconomisch
milieu, intelligentie en het verloop van de eerdere schoolloopbaan. Analyse van de
PRIMA-gegevens geeft dan inzicht in de ‘netto’ invloed van etniciteit.
Een ander voordeel is dat de PRIMA-steekproef ook een groot aantal Amsterdamse
scholen bevat. Daarmee is het mogelijk een vergelijking te maken tussen basis
scholen in Amsterdam en de rest van Nederland en bij de analyse van de invloed
van etniciteit afdoende rekening te houden met effecten van andere variabelen die
het advies kunnen beïnvloeden.
De analyses maken dus enerzijds een extra toetsing mogelijk van de conclusies die
op basis van reeds beschikbare kennis getrokken kunnen worden (zie hoofdstuk
1). Anderzijds is het mogelijk om, met gebruik van geavanceerde statistische me
thoden, te toetsen of de relatie tussen schoolkeuze en etniciteit op Amsterdamse
basisscholen afwijkt van de situatie elders in Nederland.
De resultaten van de door het ITS uitgevoerde analyses zijn gepubliceerd in het
rapport ‘De relatie tussen prestaties en advies. Onder- of overadvisering bij de
overgang van basis- naar voortgezet onderwijs’ (ITS, juni 2007) van de hand van
de onderzoekers dr. G. Driessen en dr. E. Smeets, met medewerking van dr. L.
Mulder en drs. H. Vierke.
De centrale onderdelen van de analyses en resultaten uit het onderzoek worden
hierna samengevat. Daarbij is zoveel mogelijk aangesloten bij de tekst van de rap-
portage die door het ITS werd aangeleverd. Voor een compleet overzicht van de
bevindingen uit dit onderzoek zij verwezen naar het rapport van het ITS (opgeno
men in bijlage I).
3.2 Opzet van het onderzoek
Onderzoeksvragen
Het ITS heeft op verzoek van de inspectie de volgende vragen beantwoord:
A) Welke relatie bestaat er tussen de prestaties in groep 8 van het basisonderwijs
en de adviezen voor voortgezet onderwijs?
B) Welke relatie bestaat er met achtergrondkenmerken van leerlingen (bijvoorbeeld
sekse, etniciteit, milieu) en scholen (bijvoorbeeld sociaaletnische compositie,
gemeentegrootte)?
26

C) Is er ten aanzien van sommige groepen van leerlingen (bijvoorbeeld allochtonen
of woonachtig in de grote steden, met name Amsterdam) sprake van ‘over- of
onderadvisering’? Ofwel: krijgen deze groepen leerlingen hogere dan wel lagere
adviezen dan op basis van de prestaties verwacht zou worden?
gegevens
In deze analyses is gebruik gemaakt van gegevens die zijn verzameld bij de zesde
meting van het PRIMA-cohortonderzoek in het schooljaar 2004/2005 (Driessen
et al., 2006).
Vertrekpunt vormt het bestand van leerlingen waarvan het advies via het zoge
noemde Uitstroomformulier is doorgegeven door de school. De respons op dit
formulier bedroeg circa 85 procent. Deze respons bleek niet selectief te zijn ten
aanzien van de sociaaletnische achtergrond van de leerlingen. In totaal betreft het
informatie van 516 scholen en 10.901 leerlingen, waarvan 43 scholen uit Amster
dam met in totaal 1.169 leerlingen.
Naast het schoolkeuzeadvies is een reeks indicatoren van de cognitieve competen
ties van leerlingen in de analyses opgenomen. Het betreft de intelligentie van de
leerlingen, vertraging tijdens de eerdere schoolloopbaan, de score op prestatietoet
sen voor taal, rekenen en begrijpend lezen en de scores op de Cito-eindtoets voor
taal, rekenen, algemene vaardigheden en de totaalscore. Als achtergrondkenmerken
van leerlingen zijn meegenomen sekse, het opleidingsniveau van de ouders en de
variabele etniciteit. Daarnaast is rekening gehouden met de percentages autochtone
en allochtone achterstandsleerlingen op de school. Tenslotte zijn ook gegevens over
de plaats van vestiging van de basisschool in het onderzoek betrokken, te weten
rurale gebieden, modale gebieden, gemeenten die tot de G21 behoren, gemeenten
uit de G4 (exclusief Amsterdam) en scholen uit de gemeente Amsterdam.
De variabele schoolkeuzeadvies is opgebouwd uit adviezen voor (1) vmbo-pro -
vmbo-lwoo/bbl, (2) vmbo-bbl - vmbo-kbl, (3) vmbo-kbl/gl - vmbo-tl, (4) vmbo-tl/
havo - havo, (5) havo/vwo - vwo.
De variabele etniciteit bevat de categorieën (1) autochtoon, (2) gemengd autochtoon
en allochtoon, (3) Surinaams en Antilliaans, (4) Turks, (5) Marokkaans, (6) overig.
3.3 Resultaten
Cognitieve competenties en schoolkeuzeadvies
De beschrijvende analyses wijzen uit dat, absoluut gezien, leerlingen die lagere
adviezen hebben gekregen systematisch en monotoon lager scoren op de ver
schillende indicatoren van cognitieve competentie dan de leerlingen met hogere
adviezen. Naar mate de cognitieve competentie toeneemt, is ook het verstrekte
advies hoger.3
Nagenoeg alle leerlingen met een wat hoger advies (vanaf vmbo kbl-tl) hebben aan
de Cito-toets deelgenomen. Doordat van alle leerlingen de scores op de PRIMA
prestatietoetsen beschikbaar zijn, kan tevens worden nagegaan in hoeverre niet
deelnemers aan de Cito-toets verschillen van wel-deelnemers.
3 Zie bijlage I, tabel 1.
27

I
Verreweg de meeste niet-deelnemers hebben het laagste vmbo-advies gekregen;
daarnaast scoren ze ook veel lager dan wel-deelnemers op de andere indicatoren
van cognitieve competentie.4
Advies en opleidingsniveau van de ouders
Met betrekking tot de opleiding van de ouders zijn er, absoluut gezien, veel verschil
len in advies en competenties gevonden. Naarmate het ouderlijk milieu hoger is,
scoren de leerlingen ook hoger op de competentievariabelen. Met het stijgen van
het opleidingsniveau neemt ook het advies toe, waarbij sprake is van een duidelijke
scheiding tussen enerzijds kinderen van lo- en lbo-opgeleide ouders en anderzijds
kinderen van mbo- en hbo/wo-opgeleide ouders.5
Advies en etnische achtergrond
Afgaande op de absolute verdeling krijgen leerlingen uit de autochtone groep en
de groep ‘etnisch gemengd’6
gemiddeld genomen de hoogste adviezen, terwijl
leerlingen uit de groepen Surinaams/Antilliaans, Turks en Marokkaans het laagste
advies krijgen. De verdeling van cognitieve competentie naar etniciteit laat, zoals
te verwachten, zien dat de verschillen in toetsscores naar etnische achtergrond
het grootst zijn bij het onderdeel taal.7
Een aspect, dat een rol kan spelen bij de advisering van allochtone leerlingen, is
de onzekerheid van leerkrachten wat betreft de inschatting van de capaciteiten
van leerlingen in combinatie met de ondersteuning die zij thuis kunnen ontvangen.
Deze onzekerheid zou tot uitdrukking kunnen komen in het feit dat de leerkrachten
allochtonen vaker een dubbeladvies geven dan autochtonen. Dat blijkt niet het
geval. Uit de analyses blijkt juist dat Surinaamse/Antilliaanse, Turkse en Marok
kaanse leerlingen veel minder vaak een dubbeladvies krijgen dan leerlingen uit de
autochtone en etnisch gemengde groepen.8
Advies en gemeente
Tussen de hoogte van het schoolkeuzeadvies en de plaats van vestiging van de
school blijken de volgende verschillen. In het algemeen scoren de leerlingen in
plattelands- en modale gemeenten het gunstigst. De vier grote steden scoren
beduidend lager, maar binnen die groep scoort Amsterdam beter dan de overige
drie.9
Onderadvisering
Aansluitend bij de normtabellen van het Cito voor de relatie tussen de toetsscore
en het meest geëigende advies is ook de discrepantie tussen de Cito-score en het
verstrekte schoolkeuzeadvies onderzocht. Bij de laagste categorie is onderadvise
ring niet mogelijk en krijgt 28 procent een hoger advies.


6 Het betreft leerlingen met een allochtone en autochtone ouder.




28

Voor vmbo gl/tl krijgt 12 procent een lager en 34 procent een hoger advies. Bij de
categorie havo/vwo is overadvisering niet mogelijk en krijgt 10 procent een lager
advies.10
Om na te gaan of er verschillen zijn in de mate van overeenstemming met betrek
king tot de achtergrondkenmerken van de leerlingen, is per kenmerk de gemiddelde
overeenstemming tussen Cito-score en advies berekend.
Voor sekse blijken geen relevante verschillen. Dat is wel het geval voor het oplei
dingsniveau van de ouders. Naarmate het opleidingsniveau stijgt, neemt ook de
mate van overadvisering in de categorie vmbo bbl/kbl iets toe; deze leerlingen krij
gen dus een advies dat enigszins hoger is dan de Cito-score zou doen vermoeden.
Voor vmbo gl/tl en havo/vwo is geen duidelijke lijn waarneembaar. Voor etniciteit
zijn er geen verschillen, evenmin als dat voor gemeentetype het geval is.11
Integrale analyse: onderadvisering na verdiscontering van andere
variabelen
De analyses hadden tot zover betrekking op de verdeling van de variabelen en de
samenhangen tussen het advies en de verschillende gegevens die over de cogni
tieve competenties en achtergrondkenmerken van leerlingen beschikbaar waren.
De resultaten daarvan zijn niet toereikend om daar conclusies over onderadvisering
van leerlingen uit allochtone groepen op te kunnen baseren. Om uitspraken te
kunnen doen over verschillen in advisering van allochtone en andere leerlingen, is
het nodig om - behalve de score op de Cito-toets - ook de andere variabelen, die
op het advies van invloed zijn, te verdisconteren. Dat voorkomt dat verschillen die
het gevolg zijn van andere factoren, zoals bijvoorbeeld het opleidingsniveau van de
ouders of de eerdere schoolloopbaan, niet van het effect van etniciteit onderschei
den worden. Hierna worden de resultaten van multivariate analyses gepresenteerd
waarbij de invloed van dergelijke factoren is gecorrigeerd. Op basis daarvan kun
nen genuanceerde uitspraken gedaan worden over de relatie tussen etniciteit en
onderadvisering. Voor de analyses wordt gebruik gemaakt van multilevel modellen,
zodat recht wordt gedaan aan het niveau van gegevens (leerlingen en scholen).
Wanneer de invloed van het gemeentetype op het advies wordt geschat, blijkt
in de grote steden (inclusief Amsterdam) lager te worden geadviseerd. Nadat in
rekening wordt gebracht dat leerlingen in de grote steden lager scoren op de Cito
eindtoets, verdwijnt dit verschil. Verschillen tussen gemeenten vloeien dus voort
uit de verschillende scores op de Cito-eindtoets.
De score op de Cito-eindtoets hangt significant samen met de hoogte van het
advies: met elke extra punt op de Eindtoets stijgt het advies met ruim een tiende
punt. Verdiscontering van andere kenmerken van leerlingen verandert daar praktisch
niets aan. Er zijn positieve effecten van intelligentie, sekse (meisjes iets hoger) en
opleiding van de ouders en een negatief effect van vertraging in de eerdere school
loopbaan (vertraagden krijgen lagere adviezen). Anders gezegd betekent dit dat
intelligentere leerlingen, onvertraagde leerlingen, meisjes en kinderen van hoger
opgeleide ouders (iets) hogere adviezen krijgen dan gelet op de score op de Cito
eindtoets te verwachten was. Deze leerlingen worden dus iets ‘overgeadviseerd’
ten opzichte van het in groep acht gerealiseerde prestatieniveau.
11 Zie bijlage I, tabellen 11-13.
29

I
In de analyse is vervolgens ook de variabele etniciteit toegevoegd. Er zijn geen
effecten, behalve voor de (zeer heterogene) categorie ‘overig allochtoon’.12
Voor deze leerlingen is sprake van een hoger advies, ook nadat rekening is gehou
den met de Cito-score en andere achtergrondkenmerken - enige overadvisering
dus. Bij de genoemde vijf effecten dient te worden opgemerkt dat ze weliswaar
significant zijn, maar tegelijkertijd ook zeer bescheiden.
Vervolgens is nagegaan of het percentage autochtone of allochtone achterstands
leerlingen op school het advies beïnvloedt. Ook daarvoor worden geen effecten
gevonden.
Tenslotte is onderzocht of de scores op de Cito-eindtoets, respectievelijk geslacht,
respectievelijk gemeentetype in samenhang met etniciteit van invloed zijn. Toevoe
ging van deze interacties leidde niet tot een significante verbetering van de verkla
ring van het advies. Met andere woorden: de effecten (dan wel het ontbreken van
effecten) van de score op de Cito-eindtoets, van sekse en van gemeentetype op het
schoolkeuzeadvies verschillen niet voor de onderscheiden etnische groepen.13
Integrale analyse: herhaling met andere maten
Wanneer deze analyses worden herhaald terwijl niet de score op de Cito-eindtoets
als criterium voor onderadvisering wordt gekozen, maar de prestaties voor taal,
rekenen en studievaardigheden, worden vergelijkbare resultaten gevonden.14
Dat geldt ook wanneer de door de leerling gerealiseerde prestaties niet met de
Cito-eindtoets worden gemeten, maar de PRIMA-prestatietoetsen voor taal, reke
nen en lezen als indicatie worden gebruikt. Ook de resultaten van deze analyses
zijn vergelijkbaar met die van de eerdere analyses.15
De laatstgenoemde analyses laten daarnaast zien dat het al dan niet gebruiken van
de Cito-eindtoets door de school niet van invloed is op het schoolkeuzeadvies. Wel
is van belang of leerlingen deelnemen. Leerlingen die niet deelnemen aan de Cito
eindtoets krijgen lagere adviezen, ook nadat rekening is gehouden met verschillen in
de prestaties voor taal, rekenen en leesvaardigheid. Anders gezegd: leerlingen die
niet deelnemen aan de Cito-eindtoets lijken dus te worden ondergeadviseerd.16
Integrale analyse: schoolkeuzeadviezen in Amsterdam
Dezelfde analyses zijn ook uitgevoerd voor scholen in de gemeente Amsterdam.
Uit deze analyses blijkt dat in Amsterdam alleen effecten optreden van het presta
tieniveau, intelligentie en eerdere vertraging tijdens de schoolloopbaan. Dat geldt
zowel voor metingen met behulp van de totaalscore op de Cito-eindtoets, de Cito
eindtoetsen voor taal, rekenen en studievaardigheden, alsmede voor de PRIMA
toetsen voor taal, rekenen en lezen. Dat betekent dat ook hier, nadat rekening
is gehouden met prestatieverschillen tussen leerlingen, er qua advisering geen
verschillen zijn tussen de onderscheiden etnische groepen.
Tenslotte lijken ook op Amsterdamse scholen leerlingen die niet deelnemen aan
de Cito-eindtoets ondergeadviseerd te worden.17
12 Het betreft leerlingen uit landen als Griekenland, Spanje, Italië, China en de groep overige.





17 Zie bijlage I, tabellen 17-19.

30

3.4 Samenvatting en conclusies
Uit de resultaten van wetenschappelijk onderzoek in de afgelopen jaren werd in
hoofdstuk 1 geconcludeerd dat geen sprake is van aanwijzingen voor het bestaan
van substantiële, systematische onderadvisering van allochtone leerlingen. In dit
hoofdstuk is nagegaan in hoeverre die conclusie bevestigd wordt door analyse
van de meest recente gegevens die op basis van grootschalig steekproefonder
zoek onder Nederlandse basisscholen beschikbaar zijn. Het betreft een onderzoek
naar onderadvisering van allochtone leerlingen, gebaseerd op gegevens van circa
elfduizend leerlingen op vijfhonderd basisscholen in 2004/2005 uit het PRIMA
cohortonderzoek.
Onderzoek naar onderadvisering met gebruik van de PRIMA-gegevens heeft niet
alleen als voordeel dat een recent landelijk beeld kan worden geschetst. Het maakt
door de ruime beschikbaarheid van achtergrondkenmerken van leerlingen ook af
doende controle voor andere factoren mogelijk, zodat een beter beeld van de
feitelijke rol van etniciteit wordt verkregen. Bovendien kan worden nagegaan in
hoeverre de situatie op scholen in de gemeente Amsterdam afwijkt van die op
scholen in de rest van Nederland.
Onderzoeksvraag A
De analyses laten, overeenkomstig de resultaten van eerder onderzoek (zie hoofd
stuk 1) een sterke relatie zien tussen de prestaties in groep acht en de hoogte
van het schoolkeuzeadvies. Naarmate de prestaties toenemen, wordt een hoger
advies gegeven.
Onderzoeksvraag B
Het schoolkeuzeadvies varieert met achtergrondkenmerken, zoals etniciteit en
opleidingsniveau. Een integrale analyse, waarin met deze en andere factoren wordt
rekening gehouden, maakt duidelijk dat intelligente leerlingen, leerlingen die zonder
vertraging door de basisschool zijn gestroomd, meisjes en leerlingen uit gezinnen
met hoger opgeleide ouders iets hogere adviezen krijgen dan op basis van de
prestatiescore in groep 8 te verwachten viel. Deze groepen worden dus, na verdis
contering van prestaties en achtergrondkenmerken, enigszins overgeadviseerd. Het
betreft overigens zeer bescheiden effecten. Afgezien van enige overadvisering van
leerlingen uit de groep overig allochtoon, speelt de factor etniciteit geen rol.
Schattingen van onderadvisering op basis van verschillende indicaties voor het door
leerlingen gerealiseerde prestatieniveau, zoals de Cito-eindtoets, differentiatie naar
taal, rekenen, lezen of studievaardigheden of gebruik van de PRIMA-prestatietoet
sen, leiden niet tot een ander beeld.
Onderzoeksvraag C
Identieke analyses voor basisscholen in de gemeente Amsterdam geven vergelijk
bare bevindingen te zien. Nadat rekening wordt gehouden met prestatieverschillen
tussen leerlingen, doen zich geen verschillen voor in de adviezen die aan leerlingen
uit onderscheiden etnische groepen gegeven worden. Aanvankelijke verschillen
in de schoolkeuzeadviezen van leerlingen op scholen in gemeenten van verschil
lende grootte, verdwijnen nadat met verschillen in leerlingprestaties rekening wordt
gehouden.
31

I
Centrale conclusie
In het rapport van het ITS worden de conclusies van het onderzoek als volgt sa
mengevat.18
‘De hoofdvraag van dit onderzoek luidde of er bij de overgang van het basis- naar
het voortgezet onderwijs sprake is van een correcte advisering, ofwel of leerlingen
een advies krijgen dat past bij hun capaciteiten zoals gemeten via toetsen. (…) Onze
analyses laten zien dat er verschillen zijn in advieshoogte tussen gemeentetypen:
in de grotere steden worden lagere adviezen gegeven. Wanneer echter rekening
wordt gehouden met verschillen in toetsprestaties (Cito-eindtoets; Cito-taal, -re
kenen en studievaardigheden; PRIMA-taal, -rekenen en lezen) verdwijnen deze
verschillen. Met uitzondering van de zeer heterogene categorie ‘overig allochtoon’
worden, gegeven de toetsprestaties, allochtone leerlingen ook niet anders geadvi
seerd dan autochtone leerlingen. Uit analyse van interacties volgt dat er zich binnen
elk van de gemeentetypen geen verschillen voordoen wat betreft advisering. Het
antwoord op de hoofdvraag luidt dan ook dat er geen sprake is van onderadvisering
van onderscheiden etnische groepen in verschillende gemeentetypen.’
Onderadvisering
De analyses bevestigen dus het beeld zoals dat ook uit het beschikbare weten
schappelijk onderzoek (zie hoofdstuk 1) oprees. Er zijn, afgaande op de patronen
die uit het PRIMA-cohort naar voren komen, geen aanwijzingen die duiden op
substantiële, systematische onderadvisering van allochtone leerlingen op basis
scholen in Nederland.
Wel blijkt sprake van enige mate van overadvisering. Meisjes, niet vertraagde leer
lingen, intelligentere leerlingen en leerlingen uit hoger opgeleide gezinnen profite
ren hiervan. Etniciteit speelt daarbij geen rol, afgezien van leerlingen uit de (zeer
heterogene) categorie ‘overig allochtoon’ die, bij gelijke prestaties, ook licht worden
overgeadviseerd.
Een relevante bevinding is verder dat leerlingen die niet deelnemen aan de Ci
to-eindtoets (op scholen die de toets afnemen) lagere adviezen krijgen dan hun
prestaties zouden doen vermoeden, ook nadat de verschillen in taal, rekenen en
leesprestaties zijn verdisconteerd.
Uit het ontbreken van aanwijzingen voor systematische onderadvisering van alloch
tone leerlingen moet overigens niet de conclusie getrokken worden dat onderadvi
sering geen relevant thema is. Uit de analyses kwam immers eveneens naar voren
dat relatief veel leerlingen een advies krijgen dat niet in het verlengde ligt van de
prestaties zoals die door een prestatietoets geïndiceerd worden. Twaalf procent
van de leerlingen die voor een advies voor de gemengde of theoretische leerweg
vmbo in aanmerking zou komen, en 10 procent voor wat betreft havo of vwo, krijgt
een lager advies.19
Dat onderadvisering zich, afgaande op de PRIMA-gegevens,
niet duidelijk bij specifieke etnische groepen lijkt te concentreren, betekent niet dat
het effect op de schoolloopbaan van leerlingen die er mee te maken krijgen, niet
problematisch kan zijn. In hoofdstuk 5 zal hier verder op worden ingegaan.
18 Zie bijlage I, paragraaf 3.3.
32

4 Onderadvisering: regio en Randstad
De tot nu toe gepresenteerde gegevens hebben duidelijk gemaakt dat er geen
aanwijzingen zijn voor het bestaan van substantiële, systematisch afwijkende advi
sering van allochtone leerlingen. Eerder dit jaar leek, naar aanleiding van berichten
over de advisering op scholen in Amsterdam, echter de indruk te ontstaan dat zich
verschillen zouden voordoen in het nadeel van allochtone groepen. Dat roept de
vraag op of dan wellicht rekening gehouden moet worden met verschillen tussen
regio’s. Wijken bepaalde regio’s of steden als Amsterdam mogelijk af van het beeld,
zoals dat uit de vorige hoofdstukken naar voren komt?
Op basis van bevindingen uit wetenschappelijk onderzoek wordt eerst een korte,
algemene indruk gegeven van de eventuele rol van regionale variatie. Vervolgens
wordt ingezoomd op de situatie in Amsterdam. Aanleiding voor de publiciteit over
te lage adviezen van allochtone leerlingen op Amsterdamse scholen waren twee
onderzoeksrapporten van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling van de ge
meente Amsterdam. Na een korte weergave van beide rapporten worden naar
aanleiding daarvan enkele opmerkingen gemaakt en wordt ingegaan op de vraag
in hoeverre van verschillen sprake is.
4.1 Afwijkende situatie in regio’s of grote gemeenten?
In het wetenschappelijk onderzoek naar de adviezen voor voortgezet onderwijs
is ook aandacht besteed aan regionale verschillen. Soms worden daarvoor aan
wijzingen gevonden. Zo signaleren Dronkers et al. (1998) en Van der Vegt en Van
Velzen (2002) verschillen in prestatiegerichtheid tussen regio’s. Het economische
klimaat in niet-stedelijke gebieden zou daaraan bijdragen, onder meer vanwege de
werkgelegenheidsstructuur en de behoefte aan laaggeschoolde arbeidskrachten.
Dit draagt er aan bij dat ouders minder waarde zouden hechten aan een hoge
schoolopleiding, omdat ook een lagere opleiding afdoende kansen geeft op de
regionale arbeidsmarkt. Waar leerkrachten deze mentaliteit volgen, neemt ook de
kans op onderadvisering van leerlingen toe (De Boer et al., 2006). Dronkers et al.
(1998) lieten op basis van in schooljaar 1994/1995 verzamelde PRIMA-gegevens
zien dat leerlingen in de Randstad bij gelijke prestaties gemiddeld hogere adviezen
krijgen dan leerlingen in steden buiten de Randstad. In de grote steden zou, volgens
deze onderzoekers, sprake zijn van een andere leefstijl, een assertiever klimaat en
grotere druk van ouders. Mulder et al. (2005) constateren in een analyse van school
loopbanen van achterstandsleerlingen tussen 1988 en 2002 dat zowel allochtone
als autochtone leerlingen in de G4 vaker doorstromen naar hogere schooltypen,
maar daar vervolgens vaker blijven zitten.
In een analyse van Driessen (2006) van in 2002/2003 verzamelde PRIMA-gege
vens, keert zo’n verband met gemeentegrootte niet terug. De in de grotere steden
gemiddeld iets lagere adviezen vallen weg wanneer de lagere schoolprestaties van
leerlingen in rekening worden gebracht; van overadvisering is dan geen sprake.
Naar aanleiding van een uitgebreide, op het VOCL-cohort gebaseerde analyse van
verschillen tussen provincies constateren ook De Boer et al. (2006) dat geen sprake
is van een duidelijk Randstedelijk effect.
Wel lijken leerlingen in de provincie Friesland een enigszins aparte positie in te
nemen. Ook na correctie voor prestatiescores in groep 8 van de basisschool zijn
de adviezen in Friesland significant lager dan in de rest van Nederland (De Boer et
al., 2006). Dit geldt met name voor de lage en de hoge presteerders.
35

I
De lagere adviezen in Friesland hangen voor een deel samen met kenmerken van
leerlingen, zoals zittenblijven, sociaaleconomische status en streefniveau, maar
blijven ook na verdiscontering daarvan bestaan. Wel blijkt dat het vooral de lagere
adviezen van hoogpresterende leerlingen zijn, die door verschillen in sociaaleco
nomische status worden beïnvloed; bij lage prestatieniveaus doet de sociale ach
tergrond er minder toe. Het effect van zittenblijven op het advies is in Friesland
groter dan in de rest van Nederland.
4.2 Onderadvisering in Amsterdam?
In 2005 vroeg de Amsterdamse Adviesraad Diversiteit en Integratie20
zich af of
sprake is van onderadvisering bij bepaalde etnische groepen in het Amsterdamse
basisonderwijs. Mede naar aanleiding daarvan bracht de Dienst Maatschappelijke
Ontwikkeling van de gemeente Amsterdam eind januari 2007 een rapportage uit
over de adviezen van allochtone leerlingen op Amsterdamse basisscholen.21
Daar
naast gaf de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling opdracht voor een externe
analyse van de resultaten van scholen voor voortgezet onderwijs in Amsterdam
op basis van de Amsterdamse VO-monitor.22
De voorlopige resultaten daarvan
kwamen in dezelfde tijd beschikbaar. Beide onderzoeken worden hierna kort weer
gegeven.
Het rapport ‘Basisschooladviezen en etniciteit’ van de Dienst Maatschappe
lijke Ontwikkeling geeft een beeld van de door basisscholen in Amsterdam
verstrekte schoolkeuzeadviezen in relatie tot de scores op de Cito-eindtoets.
Uitgaande van de scores op de Cito-toets is onderzocht of het advies hiermee
overeenkomt. Als het advies hoger is dan gegeven de Cito-score verwacht
mocht worden, spreekt het rapport van overadvisering en als het advies lager
is van onderadvisering. De analyses zijn gebaseerd op de gegevens van ruim
tienduizend leerlingen waarvan een score op de Cito-eindtoets beschikbaar is.
De gegevens hebben betrekking op de schooljaren 2004/2005 en 2005/2006.
Analyse van de relatie tussen advies en de Cito-score wijst uit dat er in de groep
ondergeadviseerden (22 procent van alle leerlingen) nauwelijks verschillen op
treden. In de categorie overgeadviseerden (40 procent van alle leerlingen) zijn
allochtone leerlingen oververtegenwoordigd. Allochtone leerlingen krijgen dus
vaker een hoger advies dan de score op de Cito-eindtoets zou doen verwachten.
Ook geeft het rapport een beeld van de verdeling van advies naar de scores op de
Cito-eindtoets, na opdeling in een groep met lage en een groep met hoge Cito
scores.23
Leerlingen in de groep met lagere Cito-scores worden in 80 procent van de geval
len overgeadviseerd. Het percentage onderadviseringen in deze groep is gering en
verschilt niet of nauwelijks naar etniciteit.
20 Een cruciaal Basisschooladvies, Adviesraad Diversiteit en Integratie, Amsterdam, december 2005.
21 Basisschooladviezen en etniciteit, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling Gemeente Amsterdam. Onderzoeksver
slag 29 januari 2007.
22 Voortgezet Onderwijs in beeld. De leerlingen en hun resultaten in het Amsterdamse VO. Schooljaar 2005/06. Concept
rapport. Almere: Babeliowsky Onderwijsonderzoek, februari 2007.
23 Het betreft leerlingen met een Cito-score tot en met 533 punten en leerlingen met een score vanaf 534 punten. Ter
vergelijk: in 2007 bedroeg de gemiddelde standaardscore landelijk 535,1 en voor de G4 533,0 (Cito, 2007).
36

Leerlingen in de groep met hogere Cito-scores worden in 32 procent van de geval
len ondergeadviseerd en voor 21 procent overgeadviseerd. Bij de overgeadviseer
den zijn de allochtonen evenredig of oververtegenwoordigd.24
Daarnaast valt 28
procent van de autochtone leerlingen en respectievelijk 34, 44 en 41 procent van
de Surinaamse, Turkse en Marokkaanse leerlingen in de groep ondergeadviseerden.
Het is dit verschil dat, ondanks de kleine aantallen waarom het in absolute termen
gaat en de oververtegenwoordiging van allochtone leerlingen in de totale groep
overgeadviseerden, in de landelijke berichtgeving aandacht trekt en het beeld domi
neert. De analyse van Amsterdamse scholen uit het PRIMA-onderzoek (hoofdstuk
2) wijst echter uit dat als daarbij ook de invloed van andere factoren betrokken
wordt, er qua advisering geen verschillen zijn tussen etnische groepen.
Ook de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling concludeerde dat over de gehele linie
geen sprake is van systematische onderadvisering voor etnische groepen, en dat bij
de lagere adviezen alle groepen worden overgeadviseerd. Bij de hogere adviezen krijgt
de groep autochtone leerlingen de meest overeenkomstige adviezen. Bij etnische
groepen is deze relatie minder sterk, omdat zowel sprake is van onder- als overadvi
sering. De Turkse groep heeft ten opzichte van de andere groepen de meeste onder
geadviseerden en de groep Surinaamse leerlingen de meeste overgeadviseerden.25
Ook in het conceptrapport ‘Voortgezet Onderwijs in beeld’ dat in opdracht van de
Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling werd uitgebracht, worden de verstrekte
adviezen geanalyseerd, zoals die volgens de in Amsterdam overeengekomen ‘Kern
procedure’ worden gegeven. In deze procedure is de toelating tot scholen voor
voortgezet onderwijs onder meer afhankelijk van het advies van de basisschool en
de gerealiseerde Cito-score. Daarbij is per advies een bandbreedte vastgesteld, die
aangeeft of een leerling al dan niet automatisch toelaatbaar is. Als gevolg hiervan
kunnen zich verschillende mogelijkheden voordoen:
■■ leerlingen hebben een Cito-score waarmee ze automatisch toelaatbaar zijn;
■■ leerlingen hebben een Cito-score waarmee toelating na overleg mogelijk is;
■■ leerlingen hebben een Cito-score die niet toereikend is, zodat voor toelating
aanvullend onderzoek gewenst is.
De analyses zijn, evenals die in het eerder weergegeven onderzoek van de Dienst
Maatschappelijke Ontwikkeling, alleen gebaseerd op de leerlingen waarvan zowel
het advies als de Cito-score beschikbaar zijn. Ook leerlingen in het praktijk- en leer
wegondersteunend onderwijs blijven buiten beschouwing. Om over voldoende ge
gevens te beschikken om uitsplitsing mogelijk te maken, zijn ook hier de gegevens
van twee schooljaren samengevoegd. De uiteindelijke gegevens omvatten circa
25.000 leerlingen; de andere leerlingen (43 procent) blijven buiten beschouwing.
24 Van de autochtone leerlingen wordt 20 procent overgeadviseerd. Binnen de allochtone groepen gaat het om respec
tievelijk 28, 19 en 23 procent van de Surinaamse, Turkse en Marokkaanse leerlingen.
25 Basisschooladviezen en etniciteit. Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling Gemeente Amsterdam, Onderzoeksverslag
29 januari 2007.
37

I
Uit het conceptrapport komt naar voren dat de automatische toelaatbaarheid sterk
verschilt per bevolkingsgroep. Autochtone en westerse allochtone leerlingen zijn
voor zo’n 70 procent automatisch toelaatbaar en leerlingen uit de groepen Suri
naams/Antilliaans, Turks en Marokkaans tussen de 40 en 45 procent. Op basis van
een regressie-analyse die, gecorrigeerd voor de Cito-score, een ‘klein effect’ van
etnische herkomst op het advies laat zien, worden vervolgens de schooladviezen
uitgesplitst naar etniciteit en voor de hogere Cito-scores in vier scoregroepen ver
geleken26
. Binnen elk van de groepen krijgen autochtone leerlingen hogere adviezen
dan de andere bevolkingsgroepen. Geconcludeerd wordt dat het er naar uitziet dat
niet-Nederlandse leerlingen over het algemeen lagere adviezen krijgen dan Neder
landse leerlingen en scholen bij de advisering van allochtone leerlingen mogelijk
wat voorzichtiger zijn dan bij autochtone leerlingen27
. Ook in dit verband zij echter
verwezen naar de analyse van Amsterdamse scholen uit het PRIMA-onderzoek
(hoofdstuk 2) waaruit - na verdiscontering van de invloed van andere factoren - geen
verschillen tussen etnische groepen blijken.
4.3 Kanttekeningen
Beide rapporten betreffen een voorlopige weergave van resultaten en zijn naar
aanleiding van de ontstane media-aandacht in conceptvorm naar buiten gekomen.
Dat betekende niet alleen dat de wijze waarop de basisscholen tot het advies
komen nog niet in het onderzoek was betrokken, maar ook dat de definitieve rap-
portage nog zal verschijnen. Naar verwachting zullen de definitieve resultaten in de
nazomer van 2007 beschikbaar komen; een afdoende duiding van de Amsterdamse
resultaten is dus nog slechts gedeeltelijk mogelijk.
Voor een goede weergave van de Amsterdamse resultaten dient ondertussen wel
met de volgende overwegingen rekening te worden gehouden. In de eerste plaats
is het van belang nogmaals te bedenken dat, hoewel in de berichtgeving het ele
ment van onderadvisering van allochtone leerlingen met hoge Cito-scores het beeld
bepaalde, de voornaamste conclusie van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling
luidde dat over de hele linie géén sprake was van systematische onderadvisering
in etnische groepen28
. Die conclusie vloeide onder meer voort uit het gegeven dat
leerlingen met hoge Cito-scores van Surinaamse, Turkse en Marokkaanse komaf
weliswaar vaker lager geadviseerd worden dan autochtonen, maar Surinaamse en
Marokkaanse leerlingen uit deze groep eveneens vaker hogere adviezen krijgen
dan autochtone leerlingen. Van een stelselmatige ‘ruis’ in het nadeel van allochtone
leerlingen is dus geen sprake.
Verder onderzoek van de Dienst bevestigt de eerdere bevindingen en leidt tot de
conclusie dat onderadvisering zich niet bij specifieke groepen concentreert, maar
het voor basisscholen wel moeilijker lijkt te zijn allochtone leerlingen een passend
advies te geven29
. De gemeente Amsterdam en de schoolbesturen hebben dan
ook afspraken gemaakt om het proces van de advisering te verhelderen en, waar
nodig, te verbeteren.
26 Onderscheiden zijn de categorieën 534-537, 538-541, 542-545 en 546-550.

27 Voortgezet Onderwijs in beeld. De leerlingen en hun resultaten in het Amsterdamse VO. Schooljaar 2005/06. Concept

rapport. Almere: Babeliowsky Onderwijsonderzoek, februari 2007.
28 Basisschooladviezen en etniciteit. Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling Gemeente Amsterdam, Onderzoeksverslag
29 januari 2007.
29 Informatie ontvangen van Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling van de gemeente Amsterdam, 22 augustus 2007.
38

Vervolgens is van belang dat de gepubliceerde gegevens alleen betrekking hebben
op de relatie tussen advies, etniciteit en Cito-score. Andere factoren die een rol
kunnen spelen waren (zoals de onderzoekers ook aangeven) daarbij niet betrok
ken. De analyse van de adviezen van Amsterdamse basisscholen op basis van het
PRIMA-cohort (zie hoofdstuk 2) wijst uit dat ook andere factoren, zoals vertraging
tijdens de schoolloopbaan, van belang zijn en verdiscontering daarvan leidt tot een
ander beeld. Onduidelijk is ook in hoeverre de behandeling van gecombineerde
(‘dakpan’) adviezen een rol speelt, evenals de beperking tot leerlingen waarvan een
Cito-score beschikbaar is. Dergelijke methodische overwegingen ondersteunen de
constatering van de Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling dat er geen aanleiding
is om van systematische onderadvisering in etnische groepen te spreken.
4.4 Andere grote steden
De gemeente Rotterdam heeft, zoals via de Rotterdamse Onderwijsmoni
tor30
, veel gegevens gepubliceerd over de scores van basisscholen in de ge
meente Rotterdam op de Cito-eindtoets, maar vergelijkende analyses van de
relatie tussen schoolkeuzeadvies, Cito-scores en etniciteit zijn ons niet bekend.
Ook de gemeente Den Haag heeft veel gegevens gepubliceerd31
over de leerlin
genstromen in het primair en voortgezet onderwijs, waarbij ook gekeken is naar
de etnische samenstelling van de leerlingenpopulatie op schoolniveau. Autochtone
leerlingen zijn naar verhouding oververtegenwoordigd in het avo, terwijl vmbo
scholen met een specifieke beroepsrichting en/of een speciaal onderwijsconcept
relatief veel allochtone leerlingen trekken. Maar, evenals in Rotterdam, zijn geen
gegevens bekend over de relatie tussen advies, Cito-scores en etniciteit.
Naar aanleiding van de aandacht voor de relatie tussen advies en etniciteit in Am
sterdam liet ook de gemeente Utrecht onderzoek doen naar de relatie tussen
schoolkeuzeadvies en de scores op de Cito-eindtoets. In het door het onderzoekbu
reau Oberon uitgevoerde onderzoek wordt geconstateerd dat allochtone leerlingen
op basisscholen in de gemeente Utrecht in het schooljaar 2005/2006 bij gelijke
prestatieniveaus gemiddeld even hoge adviezen krijgen als voor autochtone leer
lingen het geval is.32
Wel doen zich binnen de groep allochtonen verschillen voor:
Surinaamse en Turkse leerlingen ontvangen gemiddeld wat hogere adviezen en
Marokkaanse leerlingen wat lagere. Ook voor de hogere adviezen (vmbo-tl, havo
en vwo) krijgen autochtone en allochtone leerlingen, gegeven de Cito-score, ge
middeld dezelfde adviezen.
Binnen de groep allochtonen blijken Turkse leerlingen gemiddeld wat hogere
adviezen te krijgen. De gemeente Utrecht concludeert op basis van het on
derzoek dan ook dat er zich op Utrechtse basisscholen geen opmerkelijke ver
schillen voordoen in de advisering van allochtone en autochtone leerlingen.33
30 Rotterdamse Onderwijsmonitor. Primair en voortgezet onderwijs in Rotterdam 2006, december 2006.
31 Leerlingstromen in het Haagse Voortgezet Onderwijs 2001-2004, Signaal (Onderzoek en Integrale Vraagstukken en
Buurtmonitor).
32 Onderadvisering van allochtone leerlingen in Utrecht, Oberon, 1 maart 2007.
33 Utrechtse leerlingen krijgen goede schooladviezen, persbericht gemeente Utrecht, 2 maart 2007.
39

5 Onderadvisering en later schoolsucces: een
analyse van het VOCL-cohort
5.1 Advies en loopbanen in het voortgezet onderwijs
Tot besluit gaat dit hoofdstuk in op de vraag in hoeverre onderadvisering bij het
verlaten van de basisschool doorwerkt in het uiteindelijke schoolsucces in het
voortgezet onderwijs. Leidt een te laag advies tot blijvende achterstand?
Na een korte verkenning op basis van beschikbaar wetenschappelijk onderzoek en
inspectiegegevens worden in de volgende paragrafen de resultaten gerapporteerd
van enkele analyses die het onderzoeksinstituut GION van de Rijksuniversiteit Gro
ningen voor de inspectie heeft uitgevoerd.
Advies en onderwijspositie in het voortgezet onderwijs
De Inspectie van het Onderwijs is in een landelijk onderzoek nagegaan hoe de
advisering over de plaatsing van leerlingen in het voortgezet onderwijs verloopt.
Ook is geanalyseerd in welke schoolsoort leerlingen drie jaar na de overgang naar
het voortgezet onderwijs zitten. Tabel 5.1 biedt inzicht in het percentage leerlingen
dat in het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs onder, op of boven het advies
zit dat ze van de basisschool kregen.34
In het derde leerjaar van het voortgezet onderwijs zit een kwart van de leerlingen
niet meer op het niveau van het basisschooladvies. Van deze leerlingen stroomt
zo’n 14 procent op naar een hoger niveau en stroomt circa 10 procent af naar
een schooltype dat lager is dan werd geadviseerd. Als leerlingen naar een hoger
schooltype overstappen spreken we van opstroom, in het tegenovergestelde geval
van afstroom.
Tabel 5.1: Correspondentie tussen advies en schooltype in het derde jaar voortgezet onderwijs (2006)
Hoger advies Op Lager advies
(afstroom) advies (opstroom)
Basisberoepsgerichte leerweg 18,8 81,2 0,0
Kaderberoepsgerichte leerweg 22,5 55,6 21,9
Theoretische en gemengde leerweg 12,9 76,7 10,4
Havo 5,7 79,8 14,5
Vwo 0,0 79,5 20,5
gemiddeld over alle leerlingen 10,5 75,6 13,9
Bron: Inspectie van het Onderwijs, 2007
Opvallend is het grote percentage op- en afstromers onder leerlingen die in het
derde leerjaar van de kaderberoepsgerichte leerweg van het vmbo (vmbo-k) zit-
ten.
34 Bij de zogenoemde ‘dakpanadviezen’ is uiteraard veel minder sprake van op- of afstroom ten opzichte van het advies,
omdat er twee of zelfs drie onderwijssoorten kunnen zijn waar de leerling zich conform het advies bevindt.
41

I
Ruim de helft van de leerlingen zit op het niveau van het advies, terwijl ruim 20 pro-
cent een hoger advies kreeg (en is dus afgestroomd), respectievelijk een lager ad-
vies ontving (en ondertussen is opgestroomd). Ook het grote aantal leerlingen dat,
ondanks een lager advies, naar het vwo is doorgestroomd springt in het oog.
In hoeverre voorspelt het advies de loopbaan in het voortgezet onderwijs?
Dat neemt niet weg dat het advies een belangrijke voorspeller is van het succes
van de loopbaan in het voortgezet onderwijs. Zo laten studies als die van Luyten en
Bosker (2004) en Mulder et al. (2005) zien dat het advies een belangrijke rol speelt
bij de verdere onderwijsloopbaan van de leerling. Uitgaande van de gegevens van
ruim vierduizend leerlingen uit groep 8 uit het PRIMA-cohort 1996 analyseerde
ook Roeleveld (2005) de verdere schoolloopbaan. De analyse laat zien dat ruim
60 procent van de variatie in onderwijsposities in het voortgezet onderwijs door
het advies wordt verklaard. De prestaties voor taal en rekenen voegen daar nog
slechts een beperkt extra effect aan toe; de totale verklaarde variantie stijgt met
iets meer dan 1 procent. Evenzo leveren de achtergrondkenmerken van leerlingen
slechts een bescheiden extra bijdrage aan de verklaring van de verschillen in on
derwijsposities in het vierde jaar voortgezet onderwijs (zo’n 1,5 procent extra ten
opzichte van het advies en de prestaties). Autochtone achterstandsleerlingen sco
ren lager dan niet-achterstandsleerlingen. Voor allochtone achterstandsleerlingen
is, na rekening te houden met verschillen in advies en prestatie, geen sprake van
een lagere onderwijspositie dan andere leerlingen.
Het Sociaal en Cultureel Planbureau stelde vast dat schakelmomenten in de school
loopbaan, zoals de overgang naar voortgezet onderwijs, geen probleem zijn voor
leerlingen uit migrantengroepen (Tesser en Iedema, 2001; Herweijer, 2003). Op
basis van onder meer het cohort VOCL’99 onderzocht Herweijer (2003) de relatie
tussen de prestaties bij de start en verdere loopbaan in het voortgezet onderwijs.
De analyse laat zien dat allochtone leerlingen bij een gelijk prestatieniveau tot
hogere schoolsoorten worden toegelaten dan autochtone leerlingen. Ook hebben
allochtone leerlingen, bij gelijke prestaties, in de verdere loopbaan meer succes
geboekt. Vergelijking van twee cohorten wijst er vervolgens op dat het aanvanke
lijke effect van advies - overadvisering van allochtone leerlingen - op de loopbaan in
het voortgezet onderwijs, in het laatste cohort verdwijnt. Nadat aanvankelijk sprake
was van hogere adviezen bij gelijke prestaties voor allochtone leerlingen en een
hoger bereikt niveau in het verlengde daarvan, worden bij een jongere generatie
leerlingen geen effecten van onder- of overadvisering van allochtone leerlingen op
het schoolsucces in het voortgezet onderwijs gevonden.
Uit de al genoemde studie van Claassen en Mulder (2006) naar het verloop van
schoolloopbanen van leerlingen in de eerste vier jaar van het voortgezet onderwijs
blijkt dat autochtone achterstandsleerlingen, bij gelijke scores op de Cito-eindtoets,
na vier jaar vaker in het vmbo terechtkomen dan allochtone achterstandsleerlingen.
Zij presteren daar echter beter dan allochtone leerlingen uit achterstandsgroepen
en doubleren minder vaak. Bij allochtone achterstandsleerlingen ligt het percentage
gezakte leerlingen in het vmbo twee keer hoger dan onder autochtonen. Daarnaast
constateren Claassen en Mulder een stijging van het percentage vwo-leerlingen.
Dit geldt in mindere mate voor de autochtone leerlingen uit achterstandsgroepen,
waarvan twee derde na instroom in een havo/vwo-brugklas is afgestroomd naar
het havo.
42

Bij de allochtone leerlingen beperkt deze afstroom zich tot de helft, niet veel meer
dan bij niet-achterstandsleerlingen het geval is. Bovendien, zo constateren Claas
sen en Mulder, zijn er relatief veel allochtone achterstandsleerlingen die op een
lager niveau aan het voortgezet onderwijs zijn begonnen, maar opstromen naar
het vwo.
Mulder et al. (2007) komen tot vergelijkbare bevindingen. Uit dit onderzoek blijkt
dat allochtone leerlingen vaker op een hoger schooltype terechtkomen dan gead
viseerd was. Voor autochtone leerlingen met laag opgeleide ouders is dat minder
vaak het geval; deze categorie blijkt zelfs de enige groep te zijn die vrijwel niet naar
een hoger dan geadviseerd schooltype gaat. Bij vergelijking van leerlingen die zich
op een lager schooltype bevinden dan was geadviseerd, bleek aanvankelijk sprake
van verschillen naar etniciteit, maar in de latere gegevens is dit effect vrijwel ver
dwenen. Wel hebben allochtone leerlingen bij gelijke prestaties een grotere kans
om een hogere dan geadviseerde positie te bereiken. Daarnaast worden effecten
van sekse (in het voordeel van meisjes) en het opleidingsniveau van de ouders
gerapporteerd.
Werkt onderadvisering door in de schoolloopbaan van allochtone
leerlingen in het voortgezet onderwijs?
Hoewel de resultaten van eerder onderzoek dus niet duiden op systematische on
deradvisering van allochtone leerlingen bij de overgang naar het voortgezet onder
wijs, wordt in dit hoofdstuk niettemin antwoord gegeven op de vraag wat - indien
zich onderadvisering voordoet - daarvan de effecten zijn op het latere schoolsucces
van (allochtone) leerlingen in het voortgezet onderwijs.
Daarvoor wordt gebruik gemaakt van de resultaten van een aantal analyses die het
onderzoeksinstituut GION van de Rijksuniversiteit Groningen op verzoek van de
inspectie heeft uitgevoerd. Daarbij is gebruik gemaakt van de gegevens van een
grote groep leerlingen waarvan de loopbaan gedurende de gang door het voortgezet
onderwijs is gevolgd. In de betreffende dataset, het VOCL-cohort 1999, zijn naast
de prestatiescores en het advies van de basisschool, ook gegevens beschikbaar
over het prestatieniveau aan het begin van het voortgezet onderwijs, het daar be
reikte niveau en de etnische achtergrond van leerlingen. Dat maakt het niet alleen
mogelijk om na te gaan in hoeverre sprake is van onderadvisering van allochtone
leerlingen bij de overgang naar het voortgezet onderwijs, maar ook om vast te stel
len of eventuele onderadvisering negatieve effecten heeft op het latere resultaat
van allochtone leerlingen in het voortgezet onderwijs. Omdat een dergelijke analyse
zoveel mogelijk de uiteenlopende loopbaantrajecten die in het voortgezet onderwijs
gevolgd kunnen worden, moet bestrijken, dienen de gegevens een relatief lange
periode te beslaan. Gebruik van een al enige jaren geleden gestart cohort is dus
onvermijdelijk.35
De resultaten van het door het GION uitgevoerde onderzoek zijn gepubliceerd in het
rapport ‘De gevolgen van onder- en overadvisering’ (GION, augustus 2007) van de
hand van drs. H. de Boer, prof.dr. R.J. Bosker en prof.dr. M.P.C. van der Werf.
35 Bij de interpretatie van de resultaten moet dus rekening worden gehouden met het tijdsverloop dat sindsdien is
opgetreden.
43

I
De centrale onderdelen van de analyse en resultaten zijn samengevat in de volgen
de paragrafen. Daarbij is zoveel mogelijk aangesloten bij de tekst van de rapportage
van het GION. Voor een compleet overzicht van de bevindingen zij verwezen naar
het rapport van het GION (zie bijlage II).
5.2 Opzet van het onderzoek
Onderzoeksvraag
De onderzoeksvraag, die in deze analyse centraal staat, is geformuleerd als:
Wat zijn de gevolgen van onderadvisering (of overadvisering) van allochtone leer
lingen voor de verdere loopbaan in het voortgezet onderwijs?
gegevens
Sinds hun entree in het voortgezet onderwijs in 1999 zijn in het VOCL’99 cohort
circa twintigduizend leerlingen in hun schoolloopbaan gevolgd. Van deze leerlingen
zijn bij binnenkomst in het voortgezet onderwijs de vorderingen in taal, rekenen en
informatieverwerking gemeten met de Cito-entreetoets. Ook is het advies dat ze
hadden ontvangen van de basisschool vastgelegd. Vervolgens is jaarlijks in kaart
gebracht in welk leerjaar en welke schoolsoort de leerlingen zich bevonden.
In de analyse zijn onderadvisering en overadvisering op de volgende manier ge
operationaliseerd. Uit combinatie van de prestatiescore en het advies van de basis-
school is een maat voor onder- en overadvisering gedestilleerd, waarbij in eerste
instantie wordt nagegaan welke adviescategorieën corresponderen met welke
prestatiescores. De adviescategorieën lopen van praktijkonderwijs, parktijkonder
wijs/bb-leerweg, bb-leerweg, tot uiteindelijk de categorieën havo/vwo en vwo.
Per adviescategorie wordt vastgesteld wat de gemiddelde toetsscore is. De maat
voor onder- en overadvisering is vervolgens het verschil tussen het advies van de
leerling en het gemiddelde advies behorend bij de prestatiescore van de leerling.
Op basis van deze score zijn de leerlingen ingedeeld in een groep ‘niet onder- of
overgeadviseerd’ dan wel in één van de drie categorieën voor onder- of overadvi
sering: ernstig, tamelijk en enigszins onder- of overgeadviseerd.36
Om na te gaan of over- of onderadvisering zich vooral bij bepaalde groepen leerlin
gen voordoet, worden meerdere achtergrondkenmerken in de analyse opgenomen.
Het betreft sekse, prestatiemotivatie van de leerling, zittenblijven, etniciteit en de
sociaaleconomische status en het ambitieniveau van de ouders.
Het schoolsucces in het voortgezet onderwijs is gemeten via de score op de zoge
noemde ‘leerjarenladder’. In deze maat is het hoogst haalbare niveau in het voort
gezet onderwijs (een diploma vwo) het uitgangspunt. De overige scores worden
daarvan afgeleid op basis van het aantal jaren dat nodig is om vanaf dat punt het
hoogste niveau te bereiken.
36 Deze maat verschilt dus van een ander type maten dat ook wel gebruikt wordt om onder- en overadvisering vast te
stellen, die gebaseerd zijn op het verschil tussen advies en het feitelijk gekozen schooltype. Uitgangspunt in deze
analyse is de verhouding tussen de prestatiescore in het eerste jaar vo en het advies. Een voordeel van de gevolgde
werkwijze is onder meer dat ook niet-lineaire effecten opgespoord kunnen worden en een gedetailleerd beeld wordt
verkregen.
44

De hoogste score wordt dus toegekend aan een leerling die vwo-6 met succes
voltooid heeft, één punt minder voor een leerling die vwo-5 voltooid heeft, nog een
punt minder voor leerlingen die vwo-4 of havo-5 voltooid hebben, enzovoorts.
5.3 Resultaten
Onder- en overadvisering
De resultaten laten zien dat voor ruim 10 procent van de leerlingen sprake is van
substantiële onderadvisering of overadvisering. Als gevolg van de gebruikte maat
voor onder- en overadvisering vallen relatief veel leerlingen - zo’n twee derde van
het totaal - in de groep ondergeadviseerden of overgeadviseerden.37
Hierbij moet
worden opgemerkt dat de prestatietoets op basis waarvan de overeenstemming
met het advies is gemeten, ongeveer een halfjaar nadat het advies verstrekt werd,
is afgenomen.
De resultaten van de multivariate meerniveauanalyse laten vervolgens zien dat, bij
gelijke prestaties, meisjes, leerlingen uit hogere sociaaleconomische milieus en
leerlingen van ouders met een hoog aspiratieniveau vaker worden overgeadviseerd.
Leerlingen die zijn blijven zitten worden vaker ondergeadviseerd. Een effect van
de prestatiemotivatie van leerlingen wordt niet gevonden.38
Leerlingen uit allochtone groepen krijgen bij gelijke prestaties hogere adviezen
dan andere leerlingen.39
Van onderadvisering van allochtone leerlingen is geen
sprake.
Ook komt naar voren dat het behaalde niveau in het voortgezet onderwijs sterk af
hangt van de prestatiescore in het eerste leerjaar. Vervolgens blijken, bij gelijke pres
tatiescores bij intrede, meisjes, leerlingen uit hogere sociaaleconomische milieus,
leerlingen met een hogere prestatiemotivatie en leerlingen van ouders met een
hoog aspiratieniveau in het voortgezet onderwijs een hoger niveau te behalen. De
etniciteit van de leerling, gegeven alle genoemde invloeden, speelt geen rol.40
De invloed van onderadvisering op de loopbaan in het voortgezet onderwijs
Kernvraag in de analyses is welke factoren van invloed zijn op de gevolgen die
onderadvisering heeft op de loopbaan in het voortgezet onderwijs. De gevolgen
daarvan blijken fors te zijn.
‘Ernstig’ ondergeadviseerde leerlingen blijven bijna driekwart trede (0,725) op de
leerjarenladder achter bij leerlingen die op niveau zijn geadviseerd. Leerlingen die
‘ernstig’ zijn overgeadviseerd scoren 0,631 tree hoger. Om op hetzelfde niveau
uit te komen als een ernstig overgeadviseerde leerling, zou een ernstig onderge
adviseerde leerling dus 1,35 onderwijsjaar moeten overbruggen. Het op dezelfde
manier uitgedrukte verschil tussen leerlingen die ‘tamelijk’ zijn ondergeadviseerd
en overgeadviseerd bedraagt bijna driekwart onderwijsjaar.
37 Zie bijlage II, tabel 1.


39 Hierbij herinnert zij aan de periode waarin de voor deze analyse gebruikte gegevens over de overgang naar voortgezet

onderwijs (1999) werden verzameld. Zoals in hoofdstuk 2 naar voren kwam, wijzen de resultaten van onderwijsonder
zoek uit dat de aanvankelijke overadvisering van allochtone leerlingen ondertussen grotendeels is verdwenen.
45

Geert Driessen & Ed Smeets (2007) De relatie tussen prestaties en advies

Geert Driessen & Ed Smeets (2007) De relatie tussen prestaties en advies

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (6)

Similar to Geert Driessen & Ed Smeets (2007) De relatie tussen prestaties en advies

Similar to Geert Driessen & Ed Smeets (2007) De relatie tussen prestaties en advies (20)

More from Driessen Research

More from Driessen Research (20)

Geert Driessen & Ed Smeets (2007) De relatie tussen prestaties en advies