2. Δημοσθένης Βουτυράς
(1871-1958)
1. ζωή και έργο
Ο Δημοσθένης Βουτυράς γεννιέται το 1871 στην Κωνσταντινούπολη. Σε νηπιακή ηλικία μετακομίζει με την
οικογένεια του στην Αθήνα. Διακρίνεται για την καλλιφωνία του και ένας δάσκαλος μουσικής
αναλαμβάνει να εκπαιδεύσει το ταλέντο του αυτό. Ο Βουτυράς φτάνει στο σημείο να γνωρίζει δώδεκα όπερες.
Αγαπάει την ελευθερία. Ονειρεύεται μια ελεύθερη χώρα στην Αφρική και χωρίς βασιλιά. Οι συνομήλικοι του
διαβάζουν και μελετούν τα μαθήματα του σχολείου και την ίδια στιγμή αυτός μπλέκει με
συμμορίες και παίζει πετροπόλεμο. Πάσχει από μια ήπια μορφή επιληψίας. Ισχυρίζεται πως
κάποιο χέρι ή κλωτσιά τον έσπρωξε στην λογοτεχνία. Ο πατέρας του είναι συμβολαιογράφος
που εγκαταλείπει την δουλειά του και ανοίγει ένα χυτήριο στο Π. Φάληρο. Ο Δημοσθένης
Βουτυράς αποσύρεται αρκετές φορές σε ένα μικρό δωμάτιο της επιχείρησης. Εκεί μέσα
ακονίζει τις συγγραφικές του δραστηριότητες. Είναι η απομόνωση του δωματίου που τον
βοηθάει να γράφει διηγήματα. Παντρεύεται τον Ιούλιο του 1903. Ο Βουτυράς είναι ένας
κομψός νέος. Το 1905 η επιχείρηση χρεοκοπεί και ο πατέρας του μη αντέχοντας αυτήν την
κατάσταση, αυτοκτονεί! Η αυτοκτονία του πατέρα του είναι μια μεγάλη συντριβή για τον
ίδιο. Βιώνει μια βαθιά θλίψη και μελαγχολία. Οι στιγμές αυτές αποτελούν ορόσημο στην
μετέπειτα ζωή του.
Το 1906 ο Βουτυράς εγκαθίσταται στο Κουκάκι. Η γυναίκα του γεννάει τις δύο κόρες, την Ναυσικά και την
Θεώνη που εξελίσσονται αργότερα σε υψίφωνο της Λυρικής, η μία, και σε ζωγράφο η άλλη. Ο Δημοσθένης
Βουτυράς γράφει κοντά στα 500 διηγήματα και γίνεται ο πρώτος επαγγελματίας λογοτέχνης που ζει
αποκλειστικά από το γράψιμο. Τον απασχολεί ο αναποφάσιστος άνθρωπος και τα διλήμματα του. Προσπαθεί
να αναδείξει τις αντιφάσεις των ανθρώπων και την δυσκολία να επιλέξουν συγκεκριμένη δράση. Κινείται
ακριβώς στο πνεύμα των αρχών του προηγούμενου αιώνα. Ο Βουτυράς μιλάει για τους βαλκανικούς πολέμους.
Τον συγκινούν οι τρελοί, οι φυγάδες, οι απροσάρμοστοι και οι περιθωριακοί. Είναι αλληλέγγυος με τους
εργάτες, τους φυλακισμένους και τους απεργούς πείνας. Υπερασπίζεται τις κινητοποιήσεις της Αριστεράς και
συμπαθεί τον Κομμουνισμό και τον Σοσιαλισμό. Εύχεται να επικρατήσουν αλλά χωρίς αιματοχυσίες. Ο ίδιος
παραμένει ανένταχτος και αναρχικός. Είναι ασυμβίβαστος και μοναχικός άνθρωπος. Η κυριότερη διασκέδαση
του είναι η ταβέρνα, η μουσική, η ρετσίνα και οι φίλοι. Μερικοί τον κατηγορούν πως κάνει ταβερνογραφία
όπως ακριβώς κατηγορούσαν κάποτε και τον Παπαδιαμάντη πως είναι προχειρογράφος. Του προσάπτουν
επίσης πως αγνοεί τους κανόνες συγγραφής. Ο ίδιος όμως είναι πρόδρομος. Ανοίγει καινούριους δρόμους και
επινοεί του δικούς του κανόνες. Ο Ξενόπουλος του αναγνωρίζει το συγγραφικό ταλέντο. Αντιπαρέρχεται τις
κατηγορίες που του εξαπολύουν και καταφέρνει να καταξιωθεί. Απολαμβάνει τιμές και βραβεία. Η φήμη του
ξεπερνά τα σύνορα της Ελλάδας. Βιβλία του μεταφράζονται σε ξένες γλώσσες και διηγήματα του φιλοξενούνται
σε καταξιωμένα λογοτεχνικά περιοδικά του εξωτερικού. Χαίρει μεγάλης εκτίμησης στην ελληνική παροικία της
Αλεξάνδρειας στην Αίγυπτο. Αναζητά την δύναμη της υποκειμενικής έκφρασης. Πλάθει με αυτήν την δύναμη
το ύφος των ηρώων του σε ένα αστικό τοπίο. Η ματιά του είναι ανθρωποκεντρική και τον ενδιαφέρει η
ψυχολογία της συμπεριφοράς. Είναι σαρκαστικός με λεπτεπίλεπτο χιούμορ. Σε μερικά διηγήματα του
εκδηλώνει, ελαφρώς, την μισανθρωπία του.
Οι κοινωνικές συνθήκες μεταβάλλονται. Οι ταβέρνες που αποτελούν την πηγή της λογοτεχνικής έμπνευσης
του Βουτυρά χάνουν την αίγλη τους. Το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στα αστικά σαλόνια. Η λογοτεχνική γενιά
του ’30 βιάζεται να πάρει τη σκυτάλη από τους παλιότερους. Μπροστά σε αυτήν την επέλαση ο Βουτυράς
αποσύρεται. Επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην σάτιρα και το φανταστικό διήγημα.
Το 1940 είναι εβδομήντα χρονών. Κατά τη διάρκεια της κατοχής κρατάει ένα ογκώδες ημερολόγιο. Μέρος
του δημοσιεύεται στην εφημερίδα Αυγή. Αυτό οφείλεται στον Στρατή Τσίρκα που είναι ένθερμος θαυμαστής
του. Ο Βουτυράς συνομιλεί ακόμα με τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη και τον Γιάννη Σκαρίμπα. Η τελευταία έκδοση
του είναι το ΑΡΓΟ ΞΗΜΕΡΩΜΑ. Το μετεμφυλιακό κράτος με την εκδικητική του μανία αποφασίζει την
διακοπή της τιμητικής σύνταξης που λαμβάνει ενώ η Ακαδημία αρνείται να τον αναγνωρίσει. Ο κορυφαίος
διηγηματογράφος κλείνει τα μάτια του στις 27 Μαρτίου 1958.
2
3. Είναι ένας από τους πολυγραφότερους Έλληνες πεζογράφους. Ό,τι ιδιαίτερα χαρακτηρίζει το έργο του, είναι
η λεπτομερειακή παρατηρητικότητα και η απεριόριστη και πλούσια φαντασία. Έχει γράψει τους παρακάτω
τόμους διηγημάτων: «Λαγκάς», 1901, «Παπάς Ειδωλολάτρης», 1920, «Τριανταδύο διηγήματα», 1921, «Ζωή
Αρρωστεμένη», 1921, «Μακριά απ΄ τον κόσμο», 1921, «Το γκρέμισμα των Θεών», 1922, «Όνειρο που δεν
τελειώνει», 1923, «Ο θρήνος των βοδιών», 1923, «Διωγμένη αγάπη», 1923, «Φως στο σκοτάδι», 1923, «Ο νέος
Μωυσής», 1923, «Είκοσι διηγήματα», 1924, «Αριστοκρατική γειτονιά», 1924, «Τροφή στο θάνατο», 1926, «Στη
χώρα των σοφών και των αγρίων», 1927, «Μες στους ανθρωποφάγους», 1928, «Ανάσταση νεκρών», 1929,
«Επανάσταση των Ζώων», 1929, «Η όρνιθα ξύνοντας το μάτι της», 1931, «Ύστερα από εκατομμύρια χρόνια»,
1932, «Κάλπικοι πολιτισμοί», 1934, «Το Τραγούδι του Κρεμασμένου», 1935, «Νύχτες μαγείας», 1938, «Ο έρωτας
στους τάφους», 1943, «Αργό ξημέρωμα», 1950. Έχουν ακόμα εκδοθεί οι νουβέλες του: «Οι Αλανιάρηδες», 1921,
«Από τη Γη στον Άρη», 1929, «Στους άγνωστους θεούς», 1930, «Μέρες Τρόμου», 1932 και τα μυθιστορήματά του:
«Η Σιδερένια Πόρτα», 1925, «Το σπίτι των Ερπετών», 1933 και «Οι Τρικυμίες», 1945. Πολύ επίσης από το έργο
του βρίσκεται σκόρπιο σε εφημερίδες και περιοδικά, όπου διηγήματά του άρχισαν να δημοσιεύονται από το
1901.
Ο Δημοσθένης Βουτυράς είναι ένας σχεδόν ξεχασμένος συγγραφέας, που - παρά το ογκώδες έργο του - δεν
κατόρθωσε να μνημονευτεί όσο του άξιζε. Οι ιστορίες του, που περιλαμβάνουν μια ευρεία γκάμα θεμάτων από
το νατουραλισμό και τη σάτιρα μέχρι την καθαρόαιμη φανταστική λογοτεχνία και τον υπερρεαλισμό,
διακρίνονται για τη φυσικότητα και καθαρότητα του λόγου κι οι ήρωές του προέρχονται από τα λαϊκά
στρώματα και το περιθώριο (θεωρείται ο κατ' εξοχήν υμνητής της ταβέρνας, όχι όμως από τη γραφική ματιά
αλλά ως πρόσχημα για να αναπτυχθούν ιδέες και σχόλια). Αν θέλαμε οπωσδήποτε να τον κατατάξουμε σε
κάποια κατηγορία της λογοτεχνίας, αυτή θα ήταν ο μοντερνισμός, προτού σχεδόν εμφανιστεί στην Ελλάδα.
Η βασική ιδεολογία του έργου του είναι η καταγγελία της αδικίας, ανεξάρτητα από πού προέρχεται,
πράγμα που έχει παρεξηγηθεί τόσο στην εποχή του όσο και στις μέρες μας: οι δεξιοί τον θεωρούσαν αριστερό, οι
αριστεροί θεωρούσαν ότι έκλινε προς το συντηρητισμό κι οι συντηρητικοί ότι έρρεπε προς την αναρχία.
Ο Βουτυράς είναι από τους πρώτους λογοτέχνες των αρχών του 20ου αιώνα που έγραψε κοινωνικό διήγημα.
Σ' όλα τα διηγήματά του ασχολείται με κοινωνικά θέματα και οι ήρωές του είναι άνθρωποι από τη σύγχρονη
κοινωνική πραγματικότητα. Η εκμετάλλευση των εργαζομένων στις πρώτες εργατικές φάμπρικες, οι νέες
κοινωνικές συνθήκες που δημιουργούνταν στην Ελλάδα στις αρχές του εικοστού αιώνα, η απανθρωπιά και η
δυστυχία της καπιταλιστικής κοινωνίας καυτηριάζονται μέσα από το έργο του.
Όλοι οι κοινωνικοί θεσμοί, κράτος, θρησκεία, εκπαίδευση, δικαιοσύνη, και ο πόλεμος έγιναν αντικείμενο
κριτικής και σάτιρας στο έργο του. Χτυπώντας το άδικο και παράλογο, ξεσκεπάζοντας τις πληγές της κοινωνίας
που στηρίζεται στην εκμετάλλευση ο Βουτυράς, πότε έμμεσα και πότε άμεσα, πρόβαλε την ανάγκη της
αλλαγής και μάλιστα της επαναστατικής κοινωνικής αλλαγής. Με το έργο του Δημοσθένη Βουτυρά η
νεοελληνική πεζογραφία υποπτεύεται και αρχίζει να συνειδητοποιεί την ύπαρξη του κοινωνικού προβλήματος
με τη μορφή που το αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Το γεγονός αυτό κάνει τον Βουτυρά αντιπρόσωπο μιας
ολόκληρης εποχής. Το έργο του διαβάστηκε με πάθος και διαπαιδαγώγησε χιλιάδες αναγνώστες με τις
ανθρωποκεντρικές ιδέες που προέβαλε. Οι ιδέες αυτές αποτέλεσαν για μεγάλο χρονικό διάστημα πνευματική
τροφή για το προοδευτικό κίνημα της χώρας μας.
Ο Βουτυράς δεν πρόσεχε ιδιαίτερα τη γλώσσα της γραφής του, ούτε τον ενδιέφεραν τα εξωτερικά
λογοτεχνικά γνωρίσματα. Τα διηγήματά του όμως έχουν εσωτερική συνοχή, λογική συνέπεια και δράση των
προσώπων, πλούσιο και πηγαίο αίσθημα, σπάνια παρατηρητικότητα, γνήσια ποιητική αίσθηση, δυνατές
εικόνες, μεταφορές και παρομοιώσεις. Για όλες αυτές τις αρετές του έργου του ο Βουτυράς θεωρείται ένας από
τους καλύτερους Έλληνες πεζογράφους .
Επίσης, ο Δημοσθένης Βουτυράς θεωρείται ως συγγραφέας των αποτυχημένων της ζωής. Χρεοκοπημένοι
μικροαστοί, μικροϋπάλληλοι, απλοϊκοί άνθρωποι του λαού χτυπημένοι από τη φτώχεια και τη δυστυχία, άτομα
με ψυχικά τραύματα αποτελούν τους ήρωες του διηγηματογράφου. Ο συγγραφέας, άτομο με σοβαρά
προβλήματα υγείας και έχοντας νιώσει στο πετσί του πολλές αποτυχίες στη ζωή, φαίνεται να διάκειται ευνοϊκά
προς τους ανθρώπους εκείνους που βιώνουν τον κοινωνικό ρατσισμό και να επιδιώκει με την προβολή και τη
δικαίωσή τους, τη δικαίωση τής ίδιας του ζωής και των αντιλήψεών του.
2. κρίσεις για το έργο του
3
4. i. «Ο Δημοσθένης Βουτυράς πήρε το διήγημα από το νησί του Παπαδιαμάντη και από το χωριό του
Καρκαβίτσα κα τη στάνη του Κρυστάλλη και το μετέφερε στο άστυ, σημείωσε δηλαδή την
αποφασιστική στροφή από το ηθογραφικό στο αστικό διήγημα» (Βάσιας Τσοκόπουλος).
ii. «Από όποια συλλογή κι αν προσεγγίσει ο αναγνώστης το έργο του Βουτυρά, έχει αμέσως την
αίσθηση ότι εισέρχεται σε ένα σύμπαν όλο ιδιαιτερότητα, λόγω της ατμόσφαιρας, της θεματικής
του, λόγω της ίδιας του της γραφής» (Ελέν Ταλέκ).
iii. «Εξαιτίας της υπερβολικής ευαισθησίας του συγγραφέα απέναντι σε όλες τις μορφές του
ανθρώπινου πόνου, οι πιο δυνατές εικόνες στο έργο του είναι όσες αναφέρονται στη θλίψη, την
αθλιότητα ή τις ανισορροπίες μιας άδικης κοινωνίας: μέσω των εικόνων θέτει το δάκτυλο «επί τον
τύπον των ήλων» του δράματος της φτώχειας, της πείνας, του κοινωνικού αποκλεισμού» (Ελέν
Ταλέκ).
iv. «Αυτός ο συγγραφέας, που τόσο συχνά αντιμετωπίστηκε με συγκατάβαση, κατέχει στον πιο υψηλό
βαθμό την τέχνη να αποδίδει ανάγλυφα και με χρώμα τις σκηνές που πιάνει το ασκημένο του
βλέμμα. Η συχνή χρήση της παρομοίωσης αποκτά στην περίπτωση αυτή όλη της τη σημασία. Η
προσέγγιση - εξόχως υποκειμενική άλλωστε και αυτή – δύο πραγματικοτήτων δίνει στις
περιγραφές του ένα μεγάλο μέρος της υποβλητικής τους δύναμης και της ζωντάνιας τους» (Ελέν
Ταλέκ).
v. «Η γραφή του Βουτυρά είναι μοντέρνα. Το πρωτολέει ο Ξενόπουλος, χωρίς να το επιδοκιμάζει. Το
σχέδιο, ο χρόνος, το ύφος, η σύνθεση δίνονται κάτω από ένα νέο πνεύμα.
- Το πεζογραφικό έργο του Βουτυρά αθετεί τον κανόνα για αρχή, μέση και τέλος. Η
ελλειπτικότητα της αφήγησης είναι απόρροια αυτού που θέλει να πει.
- Αναμιγνύει φανταστικό με πραγματικό, χωρίς προκαθορισμένους κανόνες, διαμορφώνοντας
ένα ύφος δικό του.
- Ο χρόνος στο Βουτυρά αποκτά νέο ρόλο: παύει να είναι ο παραστατικός χρόνος και γίνεται
παράμετρος της συνείδησης.
- Επίσης, σημαντική είναι η συνεισφορά του Βουτυρά στο ψυχογραφικό διήγημα., ανάλογο του
Στρίντμπεργκ και του Ντοστογιέφσκι, στην αναζήτηση των ψυχολογικών αιτίων της
κοινωνικής και ατομικής συμπεριφοράς, των σχέσεων ανάγκης και επιθυμίας, απόστασης
ανάμεσα σε αυτό που βρίσκεσαι με το επιθυμητό, ανάμεσα στο τι είμαστε και τι δηλώνουμε ότι
είμαστε, ανάμεσα στο ασυνείδητο και το συνειδητό» (Γιάννης Μπασκόζος).
vi. «Όταν ξεθυμάνει το ενδιαφέρον για το “παραδοσιακό” φανταστικό, θα εμφανιστεί ένα συγγενικό
του είδος, το οποίο, χωρίς να επικαλείται την πίστη προς το επέκεινα, θα αντλήσει την απαραίτητη
αίσθηση παραδοξότητας από ένα ορισμένο βλέμμα, που θα ρίξει πάνω στο πραγματικό ένα
πραγματικό όμως μεθερμηνευμένο από μια αγωνιώσα συνείδηση. Ένα διήγημα όπως το
«Παραρλάμα» αναγγέλλει ήδη τον καινούριο τόνο» (Ανρί Τονέ).
3. ο τίτλος
Ο τίτλος «Παραρλάμα» δημιουργεί αναγνωστικό ξάφνιασμα, απορία και ερωτηματικά στον αναγνώστη.
Πρόκειται για λέξη «πεποιημένη», ανύπαρκτη, που δε σημαίνει τίποτα.
Συνιστά περίπτωση λεξικής ασημίας: λέξη χωρίς κανένα σημασιολογικό περιεχόμενο.
4. δομή - ενότητες
Συγκολλητική τακτική: κάθε στοιχείο ή περιστατικό «συγκολλάται» στο προηγούμενο με μια χαλαρή και όχι
σφιχτοδεμένη σύνδεση.
Η δομή του κειμένου είναι ομαλή, ευθύγραμμη, εξελικτική και προϊούσα.
Α’ μέρος: «Κάποτε του Φάρμα … μαζί με τους κρότους της ρόδας»: σκιαγραφείται ο βασικός ήρωας του
αφηγήματος (έχει προ-αφηγηματικό ή προλογικό χαρακτήρα).
Β’ μέρος: «Την άλλη βραδιά …» μέχρι το τέλος: αναπτύσσεται η βασική αφηγηματική δράση: δέση - εξέλιξη -
κορύφωση - λύση του μύθου.
Στο β’ μέρος το αφηγηματικό υλικό διασπάται σε 6 διαδοχικές χρονικές στιγμές:
4
5. πρώτη νύχτα πρώτη ημέρα
δεύτερη νύχτα δεύτερη ημέρα
τρίτη νύχτα τρίτη ημέρα
Παρατηρείται σταδιακή συστολή του χρόνου από το ένα ζεύγος στο άλλο, γεγονός που ανεβάζει την ένταση του
μύθου και των δρωμένων σ’ αυτόν.
5. ο χώρος και ο χρόνος
Αφηγηματική ρευστότητα: και ο χώρος αλλά και ο χρόνος της αφήγησης διαρκώς μεταβάλλονται. Με αυτή τη
ρευστότητα ο συγγραφέας επιδιώκει να αναδείξει περισσότερο τα εσωτερικά στοιχεία του μύθου,
«αδιαφορώντας» κάπως για την εξωτερική τους οργάνωση.
Ο χώρος: ταβέρνα – σπίτι – κατάστημα.
Ο χρόνος: α) Η βραδιά στην ταβέρνα, β) οι 6 διαδοχικές χρονικές στιγμές.
6. τα πρόσωπα
Το πρωταγωνιστικό πρόσωπο είναι ο Φάρμας, τον οποίο ο αφηγητής σκιαγραφεί με πληρότητα στο πρώτο μέρος
της αφήγησης. Όλα τα άλλα πρόσωπα που κινούνται στο μύθο, παραμένουν ανώνυμα. Πλαισιώνουν τον ήρωα,
για να αναδειχθούν ο παράξενος χαρακτήρας και η ιδιαιτερότητα του ήθους του.
7. το είδος της αφήγησης
Η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη.
Ο αφηγητής είναι εξωδιηγητικός – αφηγείται τα δρώμενα ως παντογνώστης αφηγητής.
5
6. 8. τεχνοτροπία
Το διήγημα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ρεαλιστικό και ταυτόχρονα νατουραλιστικό, αλλά πάνω απ’ όλα
διήγημα ενός πρώιμου μοντερνισμού.
Ηθογραφεί τον κόσμο της μικροαστικής μιζέριας στην περίοδο του
μεσοπολέμου.
ρεαλιστικά στοιχεία
Προβάλλεται μια ρεαλιστική εικόνα της καθημερινής ζωής των
εργατών, των μεροκαματιάρηδων και των προλετάριων της πόλης.
Ο ήρωας είναι άνθρωπος του κοινωνικού περιθωρίου.
Η προσωπικότητα του διαμορφώνεται κάτω από την επίδραση του
περιβάλλοντος και των περιστάσεων (κάτω από συνθήκες ένδειας).
Παρουσιάζεται δέσμιος των εσωτερικών του παρορμήσεων και δεν
υπακούει στην ηθική δεοντολογία.
Ο συγγραφέας απεικονίζει πιστά την πραγματικότητα,
προβάλλοντας την άθλια πλευρά της και παρουσιάζει με επίμονη νατουραλιστικά στοιχεία
σχολαστικότητα τα στοιχεία που αποπνέουν αθλιότητα.
Ο αφηγητής αποστασιοποιείται από τα πράγματα και τα
παρουσιάζει αντικειμενικά, χωρίς να διαφαίνεται η προσωπική του
θέση. Μ’ αυτόν τον τρόπο αφήνει τον αναγνώστη να διαμορφώσει
τη δική του άποψη.
Το κείμενο περιέχει και μια πλάγια απόπειρα κοινωνικής κριτικής
μέσα από την παρουσίαση των απόκληρων της ζωής.
Ο συγγραφέας μάς δίνει, μέσα από τη μεμονωμένη περίπτωση ενός
ατόμου, μια ολόκληρη εικόνα μικροαστικής μιζέριας.
Δημιουργεί ένα τύπο ανθρώπου που στο πρόσωπό του
συμβολίζονται όλοι οι άνθρωποι οι σκυμμένοι στη ζωή και τη μοίρα
τους, που την έχουν αποδεχθεί παθητικά, βρίσκοντας διέξοδο μόνο
στο κρασί και στο μεθύσι. μοντερνισμός
Μας δίνει, μέσα από την μικροεικόνα ενός καταστήματος-
εργοστασίου, τις επιπτώσεις από την εισβολή της μηχανής στη ζωή
και τις διαδικασίες παραγωγής.
Μας δείχνει ότι μια αντίδραση ατομική, μια «επανάσταση»
προσωπική, μένει χωρίς νόημα, αφού μόνο προσωπική ικανοποίηση
μπορεί να χαρίσει, ωστόσο κοινωνικά μένει αδικαίωτη.
6
7. 9. ερμηνευτικά σχόλια για το α’ μέρος
Η σκιαγράφηση του ήρωα πρόκειται για περιγραφή-θέαμα (προσώπου).
Παντώνυμο (αντικείμενο αναφοράς ): «Ο φάρμας »
Ονοματολογία Κατηγορήματα (ιδιότητες)
(συναφείς λέξεις)
Κάποτε του Φάρμα του ερχότανε και αναμνήσεις . Και θυμόταν ότι είχε
Ως άτομο
πατέρα , που φορούσε φέσι και κόκκινο ζωνάρι , και μάνα , της οποίας είχε
ξεχάσει και αυτής τη μορφή , που φορούσε τσεμπέρι . Άλλο τίποτα! Όλα τα
άλλα τα είχε φάει το γύρισμα της ρόδας και έπειτα το κρασί , που έπινε για
ξεκούρασμα . Αλλά τι ήθελε να θυμάται ;
Ιδιαίτερα παράξενος και ιδιόρρυθμος: δε θυμάται από το παρελθόν σχεδόν
τίποτα (σκόπιμη «αμνησία», αφασία) παρά μόνο κάποιες αχνές μνήμες και
εικόνες από τους γονείς του (άνθρωπος χωρίς παρελθόν).
Τη γυναίκα την είχε λησμονήσει και κανείς δαίμονας δεν καταδεχόταν να του
Ως άντρας
τη φέρει στο νου για να τον πειράξει . Όταν κάποτε έβλεπε καμιά να έρχεται
μέσα στο κατάστημα , την κοίταζε χάσκοντας , σαν παράξενο πράγμα που
πρώτη φορά το έβλεπε .
Άνθρωπος ανέραστος, που έχει απωθήσει και «σκοτώσει» μέσα του κάθε
ερωτική επιθυμία και φαντασίωση (έλλειψη αυτοεκτίμησης).
Όλα τα άλλα τα είχε φάει το γύρισμα της ρόδας…
Ως εργαζόμενος
Όταν εσχόλαζε , έπινε όσο που μεθούσε , και έτσι παραμιλώντας , χωρίς να
εννοεί κανείς τι έλεγε , σαν να μιλούσε τη γλώσσα της ρόδας , επήγαινε να
κοιμηθεί…
Είναι σκλάβος της δουλειάς, της μηχανής και του ποτού. Κάθε βράδυ γυρίζει
στο σπίτι του μεθυσμένος παραμιλώντας ακατανόητα λόγια, όπως
ακατανόητη ήταν γι’ αυτόν και η «γλώσσα» της ρόδας.
Οι τεχνίτες τον περίπαιζαν . Αυτός δεν απαντούσε ποτέ . Σχεδόν είχε χάσει τη
Ως συναισθηματική
λαλιά του… Μόνο αισθανότανε μίσος , το μόνο ανθρώπινο που του έμεινε . Δε
οντότητα γελούσε ποτέ , είχε απομάθει να γελά και κανείς ποτέ δεν τον είδε έστω και να
χαμογελά . Το μόνο , μέσα στο σβησμένο και έρημο από άλλα αισθήματα
σώμα του , που έμεινε ήτανε το μίσος , ό π ω ς μένει , σε ερει πω μ έ νο σ π ί τ ι
ή π ύργο , φίδι .
Είναι εξάρτημα της παραγωγικής διαδικασίας. Όχι μόνο δε βρίσκει τη
ζεστασιά του ανθρώπινου περιβάλλοντος, αλλά συναντά τη χλεύη και την
ταπείνωση. Είναι κούφιος και άδειος από συναισθήματα. έχει ξεχάσει να
μιλάει και να γελάει. Το μόνο που του έχει απομείνει είναι το μίσος: μίσος για
τους άλλους, για τη μηχανή, για τον εαυτό του, για την ίδια τη ζωή που δεν
την κατανοεί. Είναι παραιτημένος από κάθε προσπάθεια να αλλάξει τη μοίρα
του. Χαρακτηριστική είναι η παρομοίωση της ψυχής του Φάρμα με το
7
8. ερει πω μ έ νο σ π ί τ ι και του μίσους με το φίδι .
Είχε και παρέα στο κρασοπουλειό που πήγαινε , αλλ' ήταν σ' αυτή σα βουβό
Ως θαμώνας της
της πρόσωπο . Φαινότανε μόνο να προσέχει σε ό ,τι λέγανε . Δύσκολα όμως
ταβέρνας να του μείνει τίποτα στο νου απ' ό ,τι άκουγε , όλα περνούσανε δίχως ν'
αφήσουν ίχνος .
Στην παρέα της ταβέρνας είναι βουβό πρόσωπο. Έχει χάσει την
κοινωνικότητά του. Μόνο ακούει. Όμως τίποτα δε συγκρατεί. Όλα τα ξεχνάει.
Το μίσος ως εσωτερικό στοιχείο πλοκής: Η ξεχωριστή προβολή του μίσους είναι σκόπιμη. Στην ουσία
αποτελεί την κινητήρια δύναμη του μύθου. Η μετέπειτα συμπεριφορά του Φάρμα και οι ενέργειες στις οποίες θα
προβεί έχουν ως αφετηρία και καθορίζονται από αυτό το μίσος. Είναι η αιτία που προκαλεί όλα όσα πρόκειται
να ακολουθήσουν στο δεύτερο μέρος του κειμένου. Θα μπορούσε ένα χαρακτηριστεί το εσωτερικό στοιχείο
πλοκής του μύθου.
Η ιστορία με τις ακατανόητες λέξεις ως εξωτερικό στοιχείο πλοκής: μέχρι εκείνη τη στιγμή η στάση του στη
ζωή ήταν ολοκληρωτικά παθητική: από τη δουλειά στην ταβέρνα και από την ταβέρνα στο σπίτι. Ένα είδος
μίζερης, αμίλητης και αγέλαστης ζωής. Τα όσα άκουσε εκείνο το βράδυ υπήρξαν η αφορμή, για να εκφράσει το
μίσος του και να πάρει ένα είδος προσωπικής εκδίκησης. Το σχέδιό του δεν είναι απόρροια ψυχρής και
οργανωμένης σκέψης. Ενεργεί κυρίως παρορμητικά και περισσότερο αναλογικά.
10. ερμηνευτικά σχόλια για το β’ μέρος
Με τη δεύτερη ενότητα αρχίζει η αφηγηματική δράση και η δέση του μύθου.
Ο Φάρμας δεν πηγαίνει στην ταβέρνα.
Κατευθύνεται στο σπίτι του.
Ο συγκάτοικός του κοιμάται.
Παρατηρεί για λίγο το «περιστατικό» με τη μύγα.
Μένει αρκετά ώρα συλλογισμένος, προφανώς για να καταστρώσει το η εξωτερική δράση του
σχέδιό του. Φάρμα την πρώτη νύχτα
Από το σπίτι κατευθύνεται στο κατάστημα.
Από την αυλή περνά στο εσωτερικό του καταστήματος.
Γράφει πάνω στον τοίχο με κάρβουνο μια μόνο λέξη: «Παραρλάμα» (το
τρίτο πρωταρχικό στοιχείο πλοκής του μύθου).
Το «περιστατικό» της μύγας: Μετά τα όσα άκουσε εκείνο το βράδυ στην ταβέρνα ο Φάρμας, γυρίζει για λίγο
στο σπίτι του. Εκεί, στο δωμάτιό του και πάνω στο τραπέζι, παρατηρεί τις λίγες σάπιες ελιές, το ψωμί, τη μύγα
που κάθεται πάνω στο ψωμί. Ο αφηγητής επιμένει κάπως σ’ αυτές τις χαρακτηριστικές λεπτομέρειες. Σ’ ένα
πρώτο κοίταγμα μάς δημιουργείται η εντύπωση ότι ο αφηγητής με το «περιστατικό» της μύγας θέλει να
προβάλει έκτυπη και ανάγλυφη την εικόνα της φτώχειας, της μιζέριας και της δυστυχίας. Μπορεί όμως τα
πράγματα να λειτουργούν και με έναν άλλον τρόπο. Δεν είναι τυχαίο που ο Φάρμας, βλέποντας τη μύγα, μένει
αρκετή ώρα συλλογισμένος. Μήπως κάνει, έστω και υποσυνείδητα, κάποιες σκέψεις; Μήπως, για πρώτη φορά,
συνειδητοποιεί κάπως την προσωπική του αθλιότητα και αποφασίζει, αυτός ο ασήμαντος, που δεν είναι παρά
μια «μύγα», να κάνει τη δική του «επανάσταση», να ενοχλήσει δηλαδή το «ψωμί» που χαίρονται οι άλλοι και οι
δυνατοί;
11. τα σύμβολα και η ερμηνεία τους
α. Ο Φάρμας
Μέσα στο συνολικό μύθο, ο Φάρμας δε λειτουργεί ως ένα μεμονωμένο, ιδιόρρυθμο και παράξενο άτομο.
Ενσαρκώνει, αντιπροσωπεύει και συμβολίζει όλους εκείνους που ζουν στο περιθώριο ως απόκληροι της ζωής.
Όλους όσους η καθημερινή ρουτίνα της δουλειάς τούς έχει κυριολεκτικά αλλοτριώσει και τους έχει καταστήσει
εξαρτήματα της μηχανής. Στο πρόσωπό του φαίνονται οι οδυνηρές συνέπειες από την εισβολή της μηχανής στη
8
9. ζωή των εργαζομένων: παύουν να σκέπτονται, στεγνώνει η ψυχή τους, το ρίχνουν στο κρασί για να ξεχάσουν,
απομονώνονται κοινωνικά και, τελικά, κυριεύονται από ένα αφύσικο μίσος. Γίνονται, κατά τη διατύπωση του
κειμένου, «οι άνθρωποι της ρόδας».
Εκείνο που διαφοροποίησε ριζικά τη στάση του Φάρμα, ήταν τα όσα άκουσε στην ταβέρνα για τον Βαλτάσαρ
και τις ακατανόητες λέξεις. Μέχρι εκείνη τη στιγμή η στάση του στη ζωή ήταν ολοκληρωτικά παθητική: από τη
δουλειά στην ταβέρνα και από την ταβέρνα στο σπίτι. Ένα είδος μίζερης, αμίλητης και αγέλαστης ζωής.
Τα όσα όμως άκουσε εκείνο το βράδυ υπήρξαν η αφορμή, για να εκφράσει το μίσος του και να πάρει ένα
είδος προσωπικής εκδίκησης. Το σχέδιό του, βέβαια, δεν είναι απόρροια ψυχρής και οργανωμένης σκέψης.
Ενεργεί κυρίως παρορμητικά και περισσότερο αναλογικά: το σχέδιό του να ταράξει τα νερά, στηρίζεται στο
απλοϊκό σχήμα: όπως τότε εκείνο το χέρι έγραψε τις ακατανόητες λέξεις, έτσι τώρα και το δικό του χέρι θα κάνει
κάτι ανάλογο. Αυτός είναι ο αναλογικός τρόπος με τον οποίο ενεργεί. Ο Φάρμας δηλαδή, συγκριτικά με τον
προηγούμενο τρόπο ζωής, κάνει μια μικρή «επανάσταση». Είναι όμως μια επανάσταση ατομική,
παρορμητική, μη συνειδητοποιημένη και, κυρίως, παράλογη. Η επανάστασή του δεν είναι απόρροια
κοινωνικής συνειδητοποίησης. Σ’ ένα τέτοιο επίπεδο ήταν αδύνατο να φτάσει ο Φάρμας.
Εκείνο μόνο που ο ίδιος ήθελε να επιτύχει, ήταν να αναστατώσει τους άλλους, το σύστημα μέσα στο οποίο
δούλευε. Όταν το πέτυχε, ένιωσε κρυφή χαρά και ικανοποίηση, που την εξέφρασε με το σιωπηλό του γέλιο. Η
λέξη που έγραψε τρεις φορές στον τοίχο, προκαλεί τρόμο και πανικό, γιατί είναι άγνωστη και ακατανόητη. Το
άγνωστο και το λογικά ακατανόητο τρομάζουν τους ανθρώπους. Σ’ αυτό κυρίως στηρίχτηκε η «επιτυχία» του
Φάρμα. Αν έγραφε οποιαδήποτε άλλη γνωστή λέξη, το όλο θέμα θα φάνταζε αστείο, κωμικό και γελοίο.
Συνεπώς, η μικρο-«επανάσταση» του Φάρμα έχει ως αφετηρία αίτια καθαρά ψυχολογικά και όχι ευρύτερα
κοινωνικά. Η επιτυχία της στηρίζεται στο φόβο που προκαλεί το άγνωστο το αποτέλεσμά της προκαλεί μόνο
προσωπική ικανοποίηση. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα εγχείρημα αποκλειστικά ατομικό που, τελικά, μένει
αδικαίωτο και σχεδόν αναποτελεσματικό, αφού δεν μπορεί να ανατρέψει τη ροή των πραγμάτων και τις
συνθήκες της δουλειάς και της ζωής.
β. Η «ρόδα»
Η «ρόδα», ως επαναλαμβανόμενο μέσα στο κείμενο στοιχείο, γίνεται ένα σταθερό αφηγηματικό μοτίβο. Είναι
σύμβολο του μύθου: η «ρόδα», η μηχανή, οι συνθήκες της δουλειάς, η ατμόσφαιρα της καθημερινής ρουτίνας, οι
επαναλαμβανόμενες μηχανικά κινήσεις, όλα αυτά μετατρέπουν τον άνθρωπο σε «ρόδα» και, τελικά, τον σκο-
τώνουν. Όλα όμως αυτά η «λογική» του Φάρμα δεν μπορεί να τα εξηγήσει. Είναι ο απόκληρος της ζωής, που δεν
μπορεί να κατανοήσει και να συνειδητοποιήσει τα αίτια της κακομοιριάς του. Γι' αυτό και καταλήγει
υποσυνείδητα στο μίσος και στις παράλογες αντιδράσεις του.
γ. Η ιστορία του Βαλτάσαρ
Ο Κύρος που κυριεύει το βασίλειο του ιερόσυλου βασιλιά Βαλτάσαρ ίσως συμβολίζει μια τιμωρούσα μεταβολή
και αλλαγή, που σχεδόν νομοτελειακά θα έρθει να ανατρέψει την παντοδυναμία εκείνων που κρατούν τους
ανθρώπους στην άγνοια, στη σκλαβιά μιας ανούσιας δουλειάς που σκοτώνει τη σκέψη και στεγνώνει το
συναίσθημα.
12. τελική αποτίμηση
Ο Κώστας Βάρναλης έγραψε την επομένη του θανάτου του (17 Απριλίου 1958):
Βράχος ταλέντου, εργατικότητας, πίστης και ήθους. Βράχος
ριζωμένος στην ελληνική ζωή. Ακατάλυτος κι ασάλευτος. Ασάλευτος
και στις αγάπες και στα μίση του, στα πάθη και στις αδυναμίες του.
Ασάλευτος και στο κουράγιο του… Μόνο το λαό αγαπούσε. Μόνο
το λαό μελετούσε. Και το λαό ζωντάνευε κι απαθανάτιζε στα έργα
του.
9
10. εργασίες
1. Να συγκρίνετε την καθημερινότητα και την ψυχική κατάσταση του Φάρμα με αυτή των θαμώνων της
ταβέρνας από τους «Μοιραίους» του Κ. Βάρναλη.
Μες την υπόγεια την ταβέρνα, Του ενός ο πατέρας χρόνια δέκα
μες σε καπνούς και σε βρισιές παράλυτος, ίδιο στοιχειό'
(απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα) τ' άλλου κοντόημερ' η γυναίκα
όλ' η παρέα πίναμ' εψες στο σπίτι λιώνει από χτικιό'
εψές, σαν όλα τα βραδάκια, στο Παλαμήδι ο γιός του Μάζη
να πάνε κάτου τα φαρμάκια. κ' η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.
Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο - Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
και κάπου εφτυούσε καταγής. - Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο - Φταίει το κεφάλι το κακό μας!
το βάσανο είναι της ζωής! - Φταίει πρώτ' απ' όλα το κρασί!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται, Ποιος φταίει; ποιος φταίει; Κανένα στόμα
άσπρην ημέρα δε θυμιέται. δεν το βρε και δεν το 'πε ακόμα.
Ήλιε και θάλασσα γαλάζα Έτσι στη σκότεινη ταβέρνα
και βάθος τ' άσωτ' ουρανού! πίνουμε πάντα μας σκυφτοί.
Ω! της αυγής κροκάτη γάζα, Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα
γαρούφαλα του δειλινού, όπου μας εύρει μας πατεί.
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας, Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας! προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα.
2. Το μίσος είναι το μόνο συναίσθημα που υπάρχει στην ψυχή του Φάρμα. Από αφηγηματική άποψη τι
ρόλο παίζει και πώς μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε;
3. Τι, τελικά, συμβολίζει το στοιχείο της ρόδας, που στο κείμενο επαναλαμβάνεται ως σταθερό
αφηγηματικό μοτίβο;
10
11. ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ
ΘΕΜΑ 1ο
«O Βουτυράς μεταχειρίζεται πολύ συχνά την τέχνη του εγκιβωτισμού μιας ιστορίας σε μιαν άλλη ιστορία, μιας
κειμενικής πραγματικότητας, που αποτελεί την κεντρική αφήγηση, σε μιαν άλλη σκελετική». Να επαληθεύσετε
με στοιχεία από το κείμενο την αλήθεια της παραπάνω διαπίστωσης.
ΘΕΜΑ 2ο
Ποια είναι τα κύρια γνωρίσματα που συνιστούν το χαρακτήρα και το ήθος του Φάρμα, όπως αυτός
σκιαγραφείται στην πρώτη ενότητα του κειμένου;
ΘΕΜΑ 3ο
«Ένα λυχναράκι έκαιε πάνω στο τραπέζι και φώτιζε ένα ξερό κομμάτι ψωμί και τρεις ελιές σάπιες, βαλμένες αντί
σε πιάτο σε’ ένα χαρτί κίτρινο. Μια μύγα, άγνωστο γιατί, ξενυχτούσε, καθότανε πάνω στο ξεροκόμματο του
ψωμιού, συλλογισμένη. Ο Φάρμας έμεινε αρκετή ώρα συλλογισμένος και αυτός, έπειτα έφυγε …».
α. Πώς θα χαρακτηρίζατε τη τεχνοτροπία που ακολουθεί ο Βουτυράς στο παραπάνω απόσπασμα;
β. Να σχολιάσετε σύντομα το ρόλο που παίζει το «περιστατικό» της μύγας στην εξέλιξη της πλοκής;
ΘΕΜΑ 4ο
Να συγκρίνετε την καθημερινότητα και την ψυχική κατάσταση του Φάρμα με αυτή των θαμώνων της ταβέρνας
από τους «Μοιραίους» του Κ. Βάρναλη.
Μες την υπόγεια την ταβέρνα, Του ενός ο πατέρας χρόνια δέκα
μες σε καπνούς και σε βρισιές παράλυτος, ίδιο στοιχειό'
(απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα) τ' άλλου κοντόημερ' η γυναίκα
όλ' η παρέα πίναμ' εψες στο σπίτι λιώνει από χτικιό'
εψές, σαν όλα τα βραδάκια, στο Παλαμήδι ο γιός του Μάζη
να πάνε κάτου τα φαρμάκια. κ' η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι.
Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο - Φταίει το ζαβό το ριζικό μας!
και κάπου εφτυούσε καταγής. - Φταίει ο Θεός που μας μισεί!
Ω! πόσο βάσανο μεγάλο - Φταίει το κεφάλι το κακό μας!
το βάσανο είναι της ζωής! - Φταίει πρώτ' απ' όλα το κρασί!
Όσο κι ο νους να τυραννιέται, Ποιος φταίει; ποιος φταίει; Κανένα στόμα
άσπρην ημέρα δε θυμιέται. δεν το βρε και δεν το 'πε ακόμα.
Ήλιε και θάλασσα γαλάζα Έτσι στη σκότεινη ταβέρνα
και βάθος τ' άσωτ' ουρανού! πίνουμε πάντα μας σκυφτοί.
Ω! της αυγής κροκάτη γάζα, Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα
γαρούφαλα του δειλινού, όπου μας εύρει μας πατεί.
λάμπετε, σβήνετε μακριά μας, Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα,
χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας! προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα.
11
