http://www.praksis.org

1. Praksis 14 | Sayfa:17-28
Latin Amerika’da Ezilenler ve Siyaset:
Yeni Bir Tarihin Başlangıcında
Çiğdem Çidamlı
Giriş
90’lı yıllardan günümüze uzanan tarihin, uluslararası devrimci-politik süreçler açısından
aslında kısa bir zaman diliminin barındırabileceğinden çok daha fazlasına sahne olduğu
söylenebilir.
Birincisi, bugün dünya emek hareketi ve uluslararası sol hareket, 20. yüzyılın ortalarında
kurumsal bir nitelik kazanmış olan örgütsel ve düşünsel dağarcığını sarsıntıya uğratan sert
kırılma noktasını geride bırakmaya başlamıştır. Örneğin, artık ne 90’lı yılların başlarında
yaygın bir tartışma konusu olan “elveda proletarya” tezleri cesaretle dile getirilebilmekte; ne
de “küreselleşme” sürecinin insanlığın refah ve barış ihtiyacına bir karşılık olabileceğini ileri
sürenler dünya sol hareketi içinde kendilerine kolaylıkla yer bulabilmektedir. Gerçekte pro-
letaryanın maddi varlığının, son derece büyük acılar ve yıkıntılarla birlikte dünya çapındaki
muazzam genişlemesine de sahne olan bu tarihsel süreç, solun ve emek hareketinin gelecek
tartışmalarında son derece geri bir “yeni başlangıç noktasını” dayatan bu tartışma eksenlerini
oldukça kısa bir sürede eskiterek anlamsızlaştırmıştır (Petras, 2001).
Aynı süreç, solun düşünsel dağarcığını, emek hareketinin yeniden oluşumu ve pratik
gelişmesi ile yakın bir ilişki içinde yeniden kurmaya çalışan dünya çapındaki birçok ilerici
sol, devrimci akım ve gruba da geleneksel, bürokratik sol düşünme biçimleriyle kendileri
arasında önemli bir ayrışma yaratma olanağı sağlayan kavramlar ve bakış açıları kazandır-
mıştır. Mülksüzleşme, ilkel sermaye birikimi, proleterleşme gibi kavramlar, dünya çapındaki
yeni işçi sınıfı oluşumunun, günümüzün emperyalist sömürgecilik tarzıyla çatışması içinde
anlaşılabilmesi açısından önemli kavramsal olanaklar sunmaktadır. Kısacası 90’lı yılların
ardından artık dünya solunun geniş kesimleri, ortaya çıkan dünya manzarasını “emperya-
lizm”, “proleterleşme”, “mülksüzleşme” gibi Marx ve Lenin’in klasik temel kavramlarıyla,
ancak 1945 sonrası dünyasından farklı, yeni bir biçimde tanımlamanın kavramsal donanı-
mına ulaşmaktadır.
Öte yandan tarih bize bu geride kalan on beş yıl içinde hiç bir şey göstermediyse bile en

2. 18 Çiğdem Çidamlı
azından, “direnişin varlığı ile yokluğu” sorununun gerçek dışı bir sorun olduğunu; baskının
ve sömürünün olduğu her yerde ve her anda direnişin kendisinin de “politik olan ve politik
olmayan” arasındaki sözde ikilemi aşarak, bizatihi politik bir olgu olarak varolmaya devam
ettiğini ve gerçek sorunun, kolektif direnişin politik niteliğini yükselten ve geliştiren hareket
düzlemlerinin inşa edilmesi sorunu olduğunu göstermiştir (Brook, 2001).
Bugün dünyanın birçok bağımlı ülkesi, “gündelik hayatın ve direnişin yoğunlaştığı”
politik krizlere sahne olurken, bir tarihsel dönem de sırasını savıp tarih olmaktadır. “Tarihin
sonu” ideolojisinin hakimiyeti altında başlayan bu dönem, 90’lı yılların sonunda yeni bir
“sosyal demokrasinin” doğuşuna tanıklık ederken, bugün gelinen noktada tarih, devrimci
iktidar dönüşümleri sorununu emekçi sınıfların önüne yeniden somut bir tarihsel sorun
olarak koymaktadır.
Sonuç olarak geride bırakmakta olduğumuz tarihsel dönemi proletaryanın “yeni tarihsel
bloku”nun ekonomik, politik, ideolojik ve örgütsel düzlemlerin tamamını içeren bir yeni-
den kuruluşu dönemi olarak tanımladığımızda, artık günümüzde bu yeniden kuruluş süre-
cinin ilk/ilkel evrelerinin geride kalmakta olduğunu ve açık iktidar mücadeleleri biçimini
kazanan “siyasal düzlemin” kendisinin, bu yeniden kuruluş süreci içinde giderek çok daha
önemli bir ağırlık kazanmaya başlamış olduğunu saptayabiliriz (Katz, 2005).
Bu noktada uluslararası sol hareket, tıpkı 90’lı yılların başlarında olduğu gibi giderek
belirginleşecek olan yeni bir yol ayrımının eşiğinde bulunmaktadır. Özellikle Latin Amerika
kıtasında yalnızca teorik-politik değil, pratik-politik düzlemde de net bir biçimde görünür
hale gelmekte olan bu yol ayrımının odağında, “siyaset ve iktidar” sorununa ilişkin farklı
yaklaşımlar bulunmaktadır.
Siyasal iktidarı reformlarla dönüştürme yaklaşımı 2000’li yıllarla birlikte Brezilya,
Ekvador gibi örneklerle birlikte yeni bir sosyal demokrasi denemesi biçimini alırken (Petras,
2004a), post-modernizm ‘90’lı yılların “sınıftan kaçış” sendromunu bu kez “egemenlik ve
iktidar” kavramlarının reddine dayalı bir “siyasetten kaçış” teorisiyle yeniden üretmektedir
(Virno, 2004). 2000’li yılların başında Arjantin’de yepyeni bir siyasal-sınıfsal dinamik olarak
ortaya çıkmış olan “piqueteros-işsiz işçiler” hareketinin çok kısa bir sürede yaşadığı dağılma-
nın öyküsü, bu yeni sendromun politik-örgütsel etkilerinin analiz edilmesi açısından özel
olarak incelenmeye değerdir.
Latin Amerika’daki toplumsal dinamiklerin gerçek politik gelişme seyrine baktığımızda
ise, “yeni sosyal demokrasi” ve “iktidarsız/siyasetsiz siyaset” yaklaşımlarından belirli ölçü-
lerde etkilenmekle birlikte, tıpkı Komün öncesi Avrupa işçi sınıfının “eski sosyalizm”lerin
ideolojik hegemonyası altında kendi bağımsız siyasal gelişme yolunu açma çabasına ben-
zeyen bir tarihsel çabaya tanık olunmaktadır. Emperyalist birikim modeli siyasal iktidar
sorununu, kendi mezar kazıcısı olarak ürettiği emek eksenli toplumsal hareketlerin önüne
her gün yeniden daha şiddetle koyarak, bu toplumsal hareketleri de “yeni sosyal demokrasi-
nin” ve “iktidarsız siyaset” yaklaşımlarının pratik-tarihsel eleştirisini gerçekleştirecekleri bir
istikamete doğru zorlamaktadır. Latin Amerika, önümüzdeki dönemde özellikle bu açıdan
önemli deneyimler barındırmaya aday görünmektedir (Zibechi, 2004).

3. Latin Amerika’da Ezilenler ve Siyaset: Yeni Bir Tarihin Başlangıcında 19
Bir i nc i Pe rde : “ Tar i h i n S on u”
Uluslararası sol hareket, 1990’lı yılların ilk yarısını, tüm dünyada iktidara gelen neoli-
beralizmin “tarihin sonu” ideolojisinin ezici ağırlığı altında yaşadı. “Tarihin sonu” ideolojisi,
sağın ve burjuvazinin, özellikle 1945 sonrasındaki “Soğuk Savaş” yıllarında sosyalizme karşı
yürüttüğü dünya çapındaki büyük politik kampanyanın temel tezlerinin, solun zihinsel
dünyasında da gizli ya da açık bir hakimiyet kurması anlamına geliyordu: Bu teze göre kapi-
talizmin, insan doğasına en uygun sistem olduğu kanıtlanmış; sosyalizminse, mükemmel bir
ütopya olsa bile, günümüz dünyasında yaşama şansı olmayan bir seçenek olduğu ortaya çık-
mıştı. Piyasa, özellikle de serbest dünya piyasası, zorunlu olarak ortaya çıkabilecek olan tüm
aksaklıklarına karşın, gerçek toplumsal değişim, teknolojik gelişim ve demokrasi açısından
en dinamik sistem olduğunu göstermişti. Sosyalizminse toplumsal dinamizmi donduran,
demokrasi ile bağdaşmayan ve teknolojik geriliğe mahkum bir yapı olduğu görülmüştü.
İlerici ve inandırıcı olan devrimci-sosyalist radikal dönüşümler değil, serbest piyasayı temel
alan evrimci-kapitalist reform hareketleriydi.
Sovyetler Birliği’nin liberal “reformlar” eşliğinde çöküşe doğru sürüklendiği, Balkanlardaki
sosyalist cumhuriyetlerin ilk mikro-milliyetçi hareketlerle sarsıldığı ve ABD ile İngiltere’de
Reagan ve Thatcher önderliğindeki ilk neoliberal hükümetlerin iktidara geldikleri 80’lı yıl-
larda güç kazanmaya başlayan bu söylem, Sovyetler Birliği’nin 1991’deki çöküşü ile birlikte,
tam bir hakimiyet elde etti. Solun, özellikle sol-sosyal demokratlar, reformcu sol sendikalar,
SSCB yanlısı sol partiler ve Avrupa solu gibi kesimlerini çok köklü biçimde etkisi altına
aldı.
Aynı ideolojik iklim solun, yüzü uzun süredir SSCB’ye dönük olmayan radikal kesim-
lerinin esinlendikleri siyasal merkezlerdeki farklı bir krizle birleşerek, daha da karmaşık
boyutlar kazandı: 1959 yılındaki başarılı Küba devriminin ardından, 1970’ler ve 80’lerde
birçok bağımlı ülkenin yanı sıra Orta Amerika ve özel olarak da El Salvador, Guatemala
ve (1979’da bir devrim gerçekleştiren) Nikaragua’nın silahlı halk mücadeleleri temelinde
gelişen devrimci süreçleri, 90’lı yılları büyük yenilgi yılları olarak yaşadılar. Orta Amerika’da
1980’lerde Reagan’ın “ölüm mangaları ve kontracılık” siyaseti ile yarattığı büyük kan banyo-
su; yalnızca El Salvador’da 300 bin insanın öldürülmesine neden olan kirli emperyalist savaş,
bu gerilla hareketlerini yenilgiye uğratırken, Nikaragua-Sandinista devrimi kadrolarının
1990 seçimlerinde aldıkları büyük yenilgi, Berlin duvarının çöküşünün yarattığı karamsar
ideolojik etkileri derinleştirdi. Şili, Arjantin, Uruguay, Guatemala ve El Salvador’daki sol
güçlerin neredeyse tamamının devlet terörü ile fiziksel olarak yok edildiği, birçok ülkedeki
devrimci hareketlerin hatırı sayılır biçimde hırpalandığı ve “demokrasinin bir tehdit olmak-
tan bütünüyle çıkartıldığı” bir dönemin ardından başlayan “liberal demokrasiye geçiş” süreci
ise, solun liberalizme ideolojik tabiyeti açısından kritik bir dönüm noktasının başlangıcını
oluşturdu.
Bu kritik dönüm noktasından bugüne doğru bakıldığında, 90’lı yıllarda solun başlıca iki
gelişme hattı üzerinden biçimlendiği söylenebilir.
Bu hatlardan birincisi, yasallaşma sürecini temel politik projesi haline getiren solun,
“tarihin sonu” iklimi içinde oluşmuş olan iç dönüşümleridir. 1990’lı yıllarda bağımlı

4. 20 Çiğdem Çidamlı
ülkelerdeki örgütlü sol hareketlerin ana eğilimi, açık ya da örtük olarak, çok-partili, liberal
seçim sistemini her türlü ilerici hareketin gündelik işleyişi ve her türlü politik projenin
genel meşruiyeti açısından temel bir kaynak olarak gören bir anlayış çerçevesinde şekillendi.
Liberal özgürlüklerin varolduğu sivil seçim sistemlerini “demokrasi” ile eşitlemeye dayanan
bu anlayış, 1990’lı yılların sonlarına varıldığında politik alanda sürdürülen “demokratik-
leşme mücadelesini” de daha genel bir radikal dönüşüm davasının aracı olmaktan çıkar-
tarak, “devrim” kavramının anlamını yeniden tanımlayan bir yaklaşıma doğru olgunlaştı.
“Devrim”, varolan toplumun sonuçta daha adil ve eşitlikçi bir yapıya ulaşılmasına neden
olacağı varsayılan, sandık siyasetine dayanan “küçük değişim”lere indirgendi (Cane, 1997).
Böylece liberal demokrasi, solun birçok kesimi açısından hem mücadelenin araçlarını (radi-
kal politik eylem yerine seçimler yoluyla dönüşüm) hem de mücadelenin amacını (büyük
radikal altüst oluşlar olarak değil, küçük değişimler olarak “devrim”) belirleyen bir çerçeve
niteliğini kazandı. Latin Amerika, özellikle Uruguay’daki Tupamoro hareketinin yasallaşma-
sı süreci ile birlikte bu dönüşümde öncü bir konum ve temel bir esin kaynağı olarak öne
çıktı. Aynı ideolojik iklim içinde, neoliberalizme karşı, örneğin Arjantin’de 1980’lerin sonla-
rı ile 1990’ların başlarında gerçekleşen kitlesel yağma hareketleri gibi isyan hareketlerinin de
ağırlıklı bir yer tuttuğu dağınık toplumsal tepkiler, proletaryadan kaçış tezlerinin de etkisiyle
“sınıf-dışı” yeni toplumsal hareketler, kimlik hareketleri olarak kavramsallaştırıldılar. Oysa
bu hareketlerin bağımlı ülkelerde solun ortadan kaldırıldığı bir dönemde giderek olgunlaşan
yeni sömürgecilik ilişkilerinin yarattığı yıkıntılara karşı gelişen ilk tepki hareketleri oldukları
kısa zamanda görülecekti. Arjantin’de, daha on yıl geçmeden, üretim dışında kaldıkları için
büyük fabrika işçisinin grev-üretimi durdurma silahının yerine yol kesme-üretilen malların
dağıtımı engelleme silahını koyarak, kestikleri yolların üzerinde oluşturdukları meclislerde
neoliberal devlet politikalarına müdahale yöntemleri geliştirecek olan milyonlarca işsizin
oluşturduğu Piqueteros hareketi, bu ülkede 90’lı yılların başında yaşanan hiperenflasyon ve
kitlesel açlık ortamında ortaya çıkan örgütsüz ancak kolektif yağmacılık eylemleriyle ilk olu-
şum sinyallerini veriyordu (Serulnikov, 1994). Tıpkı 1980’lerin başlarında ülkenin dört bir
yanında kitlesel ancak dağınık biçimlerde başlayan toprak işgallerinin Topraksız Kır İşçileri
Hareketi’ne dönüşerek ülkenin temel politik güçlerinden birisi halini aldığı Brezilya’da
olduğu gibi Arjantin’de de, bir dönem öncesinin politik ve sendikal örgütlülükleri dağılmış
olan emekçi sınıf kategorilerinin yeni liberalizm altında oluşan sınıfsal egemenlik ilişkileri
ile yeni rejim biçimlerine karşı kendilerine özgü örgütlü politik bir doğrultu kazanmaları
ancak bu ilk dönem hareketlerinin yenilgisi sonrasında mümkün olacaktı (Martins, 2000;
Stedile, 2002).
“Tarih, bizim onu anlamak için kurguladığımız teorilerden çok daha yaratıcı” diyor
Latin Amerikalı bir yazar (De Almeida ve Sanchez, 2000). Tarihi anlamak için kurgulanan
teorilerin Batı Avrupa kökenli post-modern yaklaşımların egemenliği altına girdiği bu
yıllarda aslında, Latin Amerika kıtası, bir sonraki dönemin en güçlü toplumsal emek hare-
ketlerinden birisi olan MST’nin (Movimiento Sem Terra-Topraksız Kır İşçileri Hareketi),
yoğun emperyalist yatırımlara sahne olan ülkelerdeki yeni toplumsal hareket sendikacılığı
akımlarının ve anti-emperyalist emek-eksenli yerli hareketlerinin ilk ortaya çıkış anlarına
tanıklık ediyordu.

5. Latin Amerika’da Ezilenler ve Siyaset: Yeni Bir Tarihin Başlangıcında 21
İ k i n c i Pe rd e : Ye n i “S o s ya l D e m o k ra s i ”
90’lı yılların ilk yarısı bir yandan emek eksenli bu yeni toplumsal hareketlerin kurumsal-
laşmasına ve Latin Amerika’daki “apertura” süreçleri içinde oluşan yasal sol partilerle ittifak
arayışlarına sahne oldu. Yasal sol partilerin az ya da çok gelişmiş bir kurumsallık kazanan
yeni toplumsal emek hareketlerinin seçim desteğini arkalarına alarak 90’ların sonlarında
oluşturmaya başladıkları hükümetler ise, simge ismi Brezilya’daki İşçi Partisi-Lula hükümeti
olmak üzere, yeni bir uluslararası sosyal demokrasi inşa etme girişimi haline dönüştüler.
“Küreselleşmeye insani bir yüz kazandırma” sloganı altında toparlanan bu yeni sosyal
demokrasi, birçok özelliği açısından “tarihin sonu” ideolojisinin çok köklü etkilerini barın-
dırmaktadır. Ancak, emperyalist ülkelerdeki reformcu sendikalar ile ittifak içinde gelişen bu
“uzlaşma arayışı” çizgisinin geleceği, özellikle bağımlı ülkelerde, son dönemde toplumsal
emek hareketlerinin talepleriyle yaşamaya başladığı gerilim dikkate alındığında, eski sosyal
demokrasi denli parlak görünmemektedir. Nitekim Brezilya’daki Lula hükümeti bugün
başta Topraksızlar Hareketi olmak üzere birçok emekçi kesimin muhalefet eylemlerine hedef
olurken, aynı çizgi üzerinden neoliberalizme teslim olan Ekvador’daki Gutierrez hükümeti,
geçtiğimiz günlerde bir halk ayaklanması ile devrildi. Kısacası 1990’lı yılların iklimi içinde
oluşmuş olan yasal sol partilerin, neoliberalizmle ve emperyalist bölgesel planlarla uzlaşan
hükümetleri, geçen on yıl boyunca kendilerine sandık desteği sunan yeni toplumsal emek
hareketleri açısından inandırıcılıklarını büyük ölçüde yitirmektedirler.1
Bağımlı ülkelerde esas olarak radikal solun politik-fiziksel tahribi ertesinde ortaya çıkan
bu yeni sosyal demokrasi oluşumu, emperyalist merkezlerin liberal sol çevrelerine ideolojik-
politik tabiyet içinde giderek “neoliberalizm, çokuluslu şirket egemenliği ve serbest ticaret”
çerçevesine daha fazla emilmeye doğru sürüklenmektedir. Bu sürüklenme içinde de, tıpkı
Lula örneğinde olduğu gibi, yoğun emperyalist sermaye girişleri döneminde oluşmuş olan
yeni işçi sınıfı hareketleriyle olduğu kadar, aynı süreçte oluşmuş olan “artık nüfus”un kitle
hareketleriyle de yolları ayrışmaktadır. Bu süreçte solda bir kez daha belirginleşmeye baş-
layan siyasal boşluğu dolduracak olanınsa toplumsal emek hareketlerinin yeni siyasallaşma
biçimleri olacağı görülmektedir (Veltmeyer ve Petras, 2005).
Üç ü nc ü Pe rde : Yen i Top l u ms al Em ek H areketleri
90’lı yıllardaki ilerici mücadeleleri belirleyen ikinci temel hat, yeni toplumsal emek
hareketlerinin gelişimi olmuştur. Yeni toplumsal emek hareketleri, son yirmi yılda yasal sol
partilerle kısmi ittifaklar içinde birçok toplumsal dönüşümü zorladılar; çeşitli ülkelerdeki
(Arjantin, Brezilya, Ekvador, Bolivya) yeni-liberal iktidarları devirdiler; doğrudan eylem
çizgileri ile birçok kazanım elde ettiler.
1 Öte yandan Güney Afrika’nın, iktidara geliş süreci içinde ırk ayrımcılığına karşı mücadeleyi sınıf eşitsizliklerine karşı mücadele
ile birleştirerek toplumsal hareket sendikacılığı çizgisinin öncü örneklerinden birisini oluşturan COSATU (Güney Afrika Sen-
dikalar Konfederasyonu) tarafından da desteklenmiş olan, “efsanevi” ulusal kurtuluş önderliği ANC (Afrika Ulusal Kongresi),
bugün özelleştirmeye ve işsizliğe karşı mücadele eden kendi yoksul halkıyla savaşan bir hükümet olarak tüm saygınlığını
yitirmiş durumda. Kısacası yukarıdaki olgu sadece Latin Amerika’ya özgü olmadığı gibi, Güney Afrika örneği emperyalizme
içerilen ulusal kurtuluş programlarının, neoliberal sınıf ilişkileri açısından yarattığı sonuçlar açısından tam bir laboratuar niteli-
ği taşımaktadır.

6. 22 Çiğdem Çidamlı
Ancak bu hareketlerin (Venezüella özgün örneği bir yana) henüz hiçbir ülkede egemen
sol çizgiyi aşan bir iktidar dönüşümüne yönelememiş olmaları, bir yandan sahip oldukları
devrimci potansiyelin küçümsenmesine neden olurken, öte yandan bu hareketlerin mevcut
gelişmelerinin gerçek sınırlılıklarına da işaret etmektedir. Ancak bu yeni toplumsal emek
hareketlerinin gerçek siyasallaşma potansiyelini ya da doğasını kavramak da, yalnızca bu
hareketlerin içinde geliştikleri tarihsel bağlamın doğru biçimde anlaşılması ile mümkündür
(Petras, 2004b).
Gerçekte, yeni toplumsal emek hareketleri bütünüyle yeni bir olgu da değildir. Bu
durum, tarihi 1990’lı yıllardan başlatmadığımızda daha da görünür bir nitelik kazanmakta-
dır. Aslında, 1970’lerdeki sıcak devrimci gelişmeler içinde birçok ülkedeki sol politik grup
tarafından “yeterince politikleşmemiş” oluşumlar olarak ele alınan bütün bu gecekonducu
hareketlerinin, dayanışma ve okuma-yazma gruplarının, kooperatifler ve mahalli örgütlen-
melerin sahip olduğu özgün politik potansiyeli daha iyi kavramamızı sağlayacak olan da,
belki de bu hareketlerin bugününden çok, 1970’lerin son yeni sömürgeler devrim dalgası
içinde kazandıkları anlam olabilir. Çünkü bu hareketler, aslında yeni sömürgelerde gerçek-
leşmiş olan son sosyalist halk devrimleri dalgasının da temel taşıyıcı blokları olmuşlardır.
Nikaragua devriminde, sendikalar, köylü hareketleri, taban örgütlenmeleri gibi öğelerden
oluşan düzen-dışı, demokratik toplumsal koalisyon, Sandinista hareketini iktidara taşıyan
politik gücün ta kendisini oluştururken, El Salvador’daki FMLN (Farabundo Marti Ulusal
Kurtuluş Cephesi), yakın zamandaki silah bırakma sürecine değin, yalnızca aktif gerilla güç-
lerinin değil, çeşitli toplumsal hareketlerin de bileşenlerini oluşturduğu bir siyasal koalisyon
niteliğini korumuştur (Cane, 1997).
Yeni toplumsal emek hareketlerinin bugünkü özgünlüğünü ortaya çıkartan birinci
öğe de dolayısıyla, bu hareketlerin, iktidarı devrimci biçimlerde ele geçirmeyi hedefleyen
örgütlenmelerle kurdukları organik koalisyonun parçalandığı, dağıldığı bir ortamda geliş-
meyi sürdürmeleri ve önceden varolmadıkları çok çeşitli alanlarda yaygınlaşmaları olmuştur.
Bu gelişmenin gerçek temelini elbette neoliberalizmin işçi sınıfının bileşimini değiştiren;
küçük köylü sınıflarını artık nüfusa dönüştüren; önceden fazla el değmemiş biçimde kalan
yeni toprakları ve komün arazilerini emperyalist talana açan ve küçük burjuvaziyi büyük
bir hızla çökerten zaferi oluşturmaktadır. Neoliberalizme karşı direniş, üzerinde geliştiği
biçimsel temel ne olursa olsun, ortaya çıktığı her alanda yalnızca sınıf-temelli bir toplumsal
hareket niteliğini kazanarak varlığını sürdürebilmekte, öte yandan neoliberal saldırganlık,
sınıf mücadelesinin “yukardan bir biçimi” olarak, politik mücadeleyi, politik örgütlülüğü
dağıtılmış olsa bile hareket halindeki emekçi sınıfların önüne doğrudan bir sorun olarak
koymaktadır. İşçi sınıfı hareketi ile sol hareketin, 20. yüzyılın özgün politik gelişmeleri
içinde birbirlerinden kalın çizgilerle ayrışmış “ekonomik-demokratik mücadele ile politik
mücadele” formel ayrımını geçersizleştiren bu durum, yeni toplumsal emek hareketlerinin
de, devrimci sol çizginin siyasal ağırlığının dağılmaya uğradığı 90’lı yıllarda bile, “politik
önderliği belirsiz politik cepheler” halinde de olsa gelişimlerini sürdürmelerinin temel
nedenidir (Gezerlis, 2002). Latin Amerika toplumsal emek hareketlerinin bugüne kadarki

7. Latin Amerika’da Ezilenler ve Siyaset: Yeni Bir Tarihin Başlangıcında 23
gelişmelerinin sırrı neoliberalizme karşı ekonomik, politik ve ideolojik mücadelenin kitlesel
doğrudan eylem süreçleri içinde oluşan birliğinde aranmalıdır.
Yasal solun “tarihin sonu” ideolojisini kıracak denli güçlü bir devrimci toplumsal-
politik dönüşüm etkisi yaratamayan, ancak onun biçtiği giysiye de sığmayan toplumsal
emek hareketlerinin, bu süreçteki gerçek güç kazanma temelini yaratan da, kazanımlarını
“liberal demokrasi” mekanizmaları içinde değil, neoliberal iktidarın neden olduğu kamusal
çöküntü alanında gerçekleştirdikleri doğrudan eylem çizgisiyle kopartıp alabilme kapasite-
leri olmuştur. MST örneğindeki toprak işgalleri, yerli ve işsiz işçi hareketlerinin yol kesme
eylemleri, neoliberal iç savaş toplumunun kenarına atılanlar açısından sol siyaseti yeniden
kurmanın yegane yolu ve bu hareketlerin radikal dönüşüm kapasitesinin temel direğidir.
Doğrudan eylem, yalnızca neoliberal devlet organları ile kitle hareketi arasındaki gerçek
iktidar çatışmasının gerçekleşme alanı olarak değil; işgal eylemi ile toprağı ve fabrikayı, yol
kesme eylemi ile örneğin belirli bir bölge için talep edilen istihdam programlarını elde eden
ezilenlerin kısmi ve parçalı da olsa egemenlik haklarını icra edebildikleri yegane alan olarak
da, yeni bir kamunun; yani yeni bir siyasal insan toplumunun oluşma alanıdır. Toplumsal
emek hareketleri bu yeni kamusal alan oluşumlarına birleşik bir nitelik kazandırabildikleri
ve toprak reformu, iş, yerlilerin neoliberalizme karşı hakları ya da diğer sosyal haklara yöne-
lik mücadele (Bolivya’da suyun özelleştirilmesini durduran Cochabamba direnişinin doğal
gazın özelleştirilmesine karşı mücadeleye zemin hazırlaması gibi) ülkenin yer altı ve yer üstü
zenginliklerinin korunması mücadelesine dönüştüğünde, doğrudan eylem kapasitesi, neoli-
beral hükümetleri devirme kapasitesine dönüşmektedir. Arjantin’deki 2001 isyanları sonra-
sında kıtanın hemen tüm isyan hareketlerinin temel sloganı haline dönüşen “Que se vayan
todos!” (Hepiniz Dışarı!) sloganı, 90’lı yıllarda parçalı ve doğrusal olmayan bir gelişme seyri
izleyen toplumsal emek hareketlerinin bu gelişme biçimini ve kapasitesini özetlemektedir.
Bu kapasitenin örgütsel-kadrosal yetersizlik, devlet terörü, kısmi tavizler ve neoliberal
ideolojik etkinliklerin hegemonyası gibi nedenlerle yetersiz kaldığı anlarsa, yeni toplumsal
hareketlerin kör noktasını oluşturmaktadır (Morris ve Staggenborg, 2002). Doğrudan eylem
çizgisi, 1980’li ve 90’lı yıllarda nesnel dinamikler olarak serpilip gelişen yeni emekçi sınıf
kompozisyonunun neoliberal iktidarlar karşısında geniş bir cephe halinde politik bir varlık
kazanmasını sağlayan temel motor gücü oluşturmakla birlikte, doğrudan eylem alanı, ezilen
kitlelerin öz-savunma eyleminin ikili iktidar organlaşmaları gibi daha yüksek biçimlerinin
ortaya çıkışına sahne olmamıştır. Bu durumunsa basit bir politik önderlik sorunundan çok,
toplumsal emek hareketlerinin politik, ideolojik ve örgütsel yetersizliklerinin tümünü kap-
sayan genel, organik bir sorun olarak görülmesi daha anlamlıdır. Ancak tarihin bu anında
yeni toplumsal emek hareketlerinin, (gerek bu kör noktayı aşmak, gerekse kazanımlarını
kalıcı politik reformlar biçiminde genişletmeyi zorlamak üzere) yasal-liberal sol iktidar
çizgisine yaklaştıklarında, zaafiyetlerini gideremeyip derinleştirdikleri de son dönemde
belirginlik kazanmıştır.
Doğrudan eylemle elde edilen kazanımlar, yani “aşağıdan toplumsal devrimci süreçlerin”
gündelik kazanımları, neoliberal düzenin iktidar cihazı kanalıyla doğal olarak bağdaşma-

8. 24 Çiğdem Çidamlı
makta ve kalıcı reformlara dönüştürülememektedir. Kısacası 90’lı yılların sonunda özellikle
Latin Amerika’nın birçok ülkesinde yaşanan reformcu sol hükümet deneyimleri, toplumsal
emek hareketlerinin geçmişte devrimci güçlerle yaşadıkları organik koalisyonu, 90’lı yılların
yasal sol partileri içinde yeniden üretme girişiminin, bugün neoliberalizmin duvarlarına
çarparak darmadağın olduğuna işaret etmektedir.
Yen i B i r Pe rde : Yen i B i r Tar i h
Yeni toplumsal emek hareketlerinin 90’lı yıllardaki tarihine kısaca bir göz attığımızda,
bu çelişkili gelişme biçiminin hareketlerin tamamı açısından geçerli olduğu görülebilmek-
tedir. Ancak aynı zamanda hiç de eş biçimli olmayan bu oluşumun birkaç grup altında
incelenmesi de mümkündür. Yeni toplumsal emek hareketlerini, kapsamlı bir sistemsel
dönüşüm potansiyeli açısından sınıflandırdığımızda, ortaya sınıfsal-ideolojik özelliklerin
damgasını vurduğu bir yelpaze çıkmaktadır.
Bu yelpaze üzerinde devrimci dönüşüm potansiyeli açısından en zayıf olan halkayı,
yasal sol partilerin hemen kenarında varlıklarını sürdüren ve başlıca odak noktalarını,
yerel-katılımcı demokrasinin yeniden örgütlenmesi ile yerel toplum düzlemindeki gündelik
hayatın düzenlenişinin oluşturduğu reformcu kent hareketleri oluşturmaktadır. Porto Alegre
(Brezilya) başta olmak üzere sol küçük burjuvazinin reformist kesimlerinin “yurttaşlık”
örgütlenmeleri niteliğinde olan bu hareketler, belirli örneklerde yürütme erki üzerinde
temsili ve doğrudan demokrasinin kazanımlarını birleştiren gündelik bir denetim elde edil-
mesini sağlarken; genelde yerel yönetimler, stk’lar ve çeşitli sermaye çevrelerinin “partnerlik”
yapılarına dönüşmekte ve yasal solun en önemli kitle hareketi dayanaklarını oluşturmakta-
dır. (Eckstein, 2004a ve 2004b; Veltmeyer, 2004). Ancak Ekvador’daki ılımlı sol hükümete
karşı gelişen son isyan dalgasının odak noktasını başkent Quito kent meclisinin oluşturma-
sının da gösterdiği gibi, bu ilişki biçimi de ciddi bir aşınmaya uğramaktadır.
90’lı yıllarda ciddi bir güç kazanan toplumsal emek hareketlerinin ana halkasını ise,
yurttaş hareketlerinden çok, böyle bir ideolojik yaklaşımı açıkça benimsememiş olsalar bile
bu karakterde gelişen, doğrudan eylem ya da “aşağıdan toplumsal devrim” hareketleri oluş-
turmaktadır. Birçok farklı alt grupta toplanabilecek olan bu hareketler, başta Brezilya’daki
Topraksız Kır İşçileri Hareketi (MST), Bolivya’daki MAS (Sosyalizme Doğru Hareket)
olmak üzere, “yeni devrimci köylü” hareketleri; Arjantin’in İşsiz İşçiler Hareketi ve başta
Ekvador’daki CONAİE (Ekvador Yerli Uluslar Kongresi) gibi etnik-sınıfsal bir temelden
köklenen hareketler olarak sınıflandırılabilir (Houghton ve Bell , 2004).Neoliberalizmin
90’lı yıllarda işçi sınıfı, küçük köylülük ve yerli komün toplulukları üzerindeki yıkıcı etki-
sinden köklenen bu hareketler, toplumsal eziyetler karşısındaki gündelik kolektif eylemle-
rin ulusal-çaplı hareketler niteliğini kazanarak kendi iç sistematiğini, kültürünü ve yaşam
biçimini oluşturduğu bir çizgi üzerinde gelişmiştir. Toplumsal devrim ve sosyalizm fikrini
açıkça savunmakla birlikte, bu yönde bir siyasal dönüşümü gerçekleştirme kapasitesine sahip
olmamaları nedeniyle, ciddi siyasal kırılma dönemlerinde, gerilimli bir ilişki içinde oldukları
yasal solun ve küçük burjuvazinin politik önderliğini aşamamaktadırlar.

9. Latin Amerika’da Ezilenler ve Siyaset: Yeni Bir Tarihin Başlangıcında 25
Ancak bu “doğrudan eylem” hareketlerinin, 90’lı yılların sonunda yasal sol hükümetlerle
kurdukları ittifaklar, hemen her örnekte, hareketlerin özerk eylem alanlarını sınırlandırarak
dağılmak zorunda kalmıştır. Bugün MST, Lula’nın esas siyasal ittifakını oluşturan tarımsal-
sermaye çevrelerine karşı yeniden yükselttiği mücadelede, diğer işçi ve köylü hareketleriyle
CONLUTA (Sosyal Hareketler Koalisyonu) isimli yeni bir militan cephe oluşturmaya
yönelirken; CONAİE, Guttierrez hükümetine başta verdiği desteği geri çekerek yeni isyan
dinamikleriyle birleşmiştir. Arjantin’deki Piquetor hareketleri, Kirchner hükümeti ile gir-
dikleri ilişkiler sonucunda ciddi bir iç parçalanmaya uğrarken, Bolivya’daki MAS, doğal
gaz özelleştirmesini durdurduktan sonra iktidara gelen Mesa hükümetine verdiği desteğin
yarattığı güven kırılmalarını ve daha da önemlisi Evo Morales önderliğinin “Lulalaşması”
sorununu aşmakla yüz yüzedir.
1994’de Chiapas’taki isyan hareketi ile ortaya çıktığı ilk günden beri ciddi bir çekim mer-
kezi yaratan EZLN (Zapatista Ulusal Kurtuluş Ordusu) ise, doğrudan eylem ile silahlı reform-
culuğu birleştiren melez politik çizgisini, özellikle 2001’deki kitlesel seferberlik hareketinden
beri “Caracoles” olarak adlandırılan birleşik yerel-bölgesel öz-yönetim alanları oluşturmaya
doğru dönüştürmektedir. Ancak EZLN’nin de son dönemde içine kapanma sürecini aşarak,
yaklaşan Meksika seçimleri öncesinde ülkenin tüm ilerici toplumsal güçlerini sandık-dışı bir
düzlemde birleştirmeye yönelen yeni politik kampanya başlattığı görülmektedir.
Doğrudan eylem hareketleri ile aynı toplumsal temellerden beslenen FARC (Kolombiya
Devrimci Silahlı Güçleri), ülkenin üçte ikisi üzerindeki siyasal denetimi ile birlikte politik
iktidarı ele geçirmeye aday “yukardan devrim” çizgisinin halihazırdaki en önemli temsilcisi-
dir. Ancak 1964’den beri ABD’nin bütün kontrgerilla etkinlikleri karşısında ayakta durabi-
len FARC’ın kentlerde, kırdaki etkinliği ile paralel bir güce sahip olmaması, Kolombiya’daki
ilerici politik gelişmeler açısından en ciddi engeli oluşturmaktadır.
Latin Amerika’daki ılımlı sol hükümetlerin neoliberal güçlerle ve emperyalist bölge-
sel odaklarla bağlarının güçlenmesi, yeni toplumsal hareketleri, liberal “uluslararası sivil
toplum”dan uzaklaşarak, alternatif ilerici ulusal-bölgesel ekonomik-toplumsal iktidar arayış-
ları içinde de birbirlerine yaklaştırmaktadır. Latin Amerika’daki toplumsal hareketlerin birçok
örgütsel ve ideolojik-politik zafiyetlerine karşın bu açıdan önemli olanaklara sahip oldukları
görülmektedir. Öncelikle Latin Amerika’nın tarihsel açıdan son derece ilginç ve keskin
biçimlerde bölünmüş bir ırksal-sınıfsal kompozisyona sahip olması, “Bizim Amerikamız”
sloganını bu ilerici ulusal-bölgesel projelerin simgesi haline dönüştürmektedir (Santos de
Sousa, 2001) Latin Amerika’da “İspanyol kanı karışmamış yerleşimciler/Latin Amerika
doğumlu beyazlar/beyaz-yerli melezleri/yerli-köle melezleri/yerliler ve Afrika kökenliler”
biçimindeki sert hiyerarşik ırksal merdivenin aynı zamanda net bir sınıfsal karşılığının da
bulunması; bu kıtanın ilerici hareketlerinin, özellikle son dönemde öne çıkan yerli ve köylü
hareketlerinin de katkısıyla “işçilerin, köylülerin ve yerlilerin çok-etnili yeni ulusunu inşa
etme” projesine sahip çıkmalarını ve öte yandan, aynı projenin ABD emperyalizmine karşı
kıta çapında bir proje olarak hayal edilebilmesinin temellerini oluşturmaktadır. Bu açıdan
Chavez hareketinin de hatırı sayılır bir esin kaynağı oluşturduğu görülmektedir.

10. 26 Çiğdem Çidamlı
Venezüella’da siyah kent yoksulları ile yeni işçi kitlelerinin ABD’nin emperyalist siyaset-
lerine karşı gelişen muhalefet dalgasının iktidara getirdiği Chavez hükümeti, başlangıçtaki
yarı sol ulusalcı-yarı liberal, melez iktidar programından, ülkedeki sınıfsal kutuplaşmanın
zorlamasıyla, “Yeni Tarihsel Proje-21.Yüzyıl Sosyalizmi” programı altında sosyalizmi en
azından lafzen benimseyen bir çizgiye doğru ilerlemektedir. Bu çerçevede Küba ile birlikte
yürüttüğü halkçı sağlık reformu ve toprak reformu programını Arjantin, Brezilya ve giderek
Meksika’yı kapsayan bir “Petrosur” (Latin Amerika petrol bloku) halinde örgütlemeye yöne-
len ve ALCA (Amerikalararası Serbest Ticaret Anlaşması) karşısında ALBA (Amerika İçin
Bolivarcı Alternatif ) projesi ile çıkan Bolivarcı Hareket (DeLong, 2005) devrimci küçük
burjuvazi ile kent yoksulu-yeni işçi kitlelerinin sol bir “geçiş programı” denemesini temsil
etmektedir. Bolivarcılığın, “Yeni Tarihsel Proje”de öngörüldüğü gibi, gerçek bir sosyalizme
geçiş süreci niteliği kazanıp kazanmayacağını; devrimci sol küçük burjuva önderliğin, yeni
toplumsal emek hareketleri ile olan ilişkisinde, liberal versiyonu ile yaşanana benzer bir
siyasal kriz yaşayıp yaşamayacağını zaman gösterecektir. “Hükümeti de olan bir toplumsal
hareket” oluşumu olarak nitelendirilebilecek olan Venezüella örneğinin en kritik zafiyeti,
yani toplumsal hareketin kendisinin, örgütsüz kitlelerin desteği ile hükümeti oluşturan poli-
tik kadrolar tarafından özel bir biçimde yukarıdan aşağıya doğru inşa edilmeye çalışılması,
aynı zamanda bu örneğin kendi özgünlük noktasını da oluşturmaktadır.
Latin Amerika kıtasında örgütlü kitle hareketinin doğrudan eylem temelindeki dina-
mizmi ile önemli ölçüde bu dinamizmden beslenerek iktidara gelen yasal sol partilerin
yolu giderek daha belirgin biçimde birbirlerinden ayrışmaya başlamıştır. Bu yol ayrımının
temel nedeni, kuşkusuz, emperyalist egemenlik ilişkilerinin ve bu ilişkiler temelinde oluşan
sınıf ilişkilerinin günümüzde kazandığı yeni biçimlerde aranmalıdır. Geniş emekçi kitle-
leri sürekli olarak “artık nüfuslaşma” basıncı altına sokan ve yeniden bölüşümcü-sosyal
devletçi reform hareketlerine nesnel olarak da olanak tanımayan günümüzün emperyalist
birikim modeli, ezilen kitleleri tüm politik vatandaşlık haklarından fiilen yoksun bırakır-
ken, yasal sol partileri de iktidara geldikleri andan itibaren bağımlı ülkelerde oluşan yeni
ulus ötesi egemen güçler bloğunun organik bir parçası haline getiren bir zorlama içindedir.
Günümüzde reform niteliğindeki dönüşümlerin bile gerçek devrimci alt-üst süreçleri sonu-
cunda yaşanabilecek olması anlamına gelen bu durum, doğrudan eylem temelinde gelişen
yeni “kamusallıkları” da hızla iktidar sorunuyla yüzleştirmektedir. “Komün günlerinde”
olduğu gibi günümüzde de ezilen sınıflar toplumsal yaşama, toplumsal yaşamın tümünü
yeni bir “kamusal alan” haline dönüştürerek müdahale edebilmelerini sağlayacak yeni iktidar
organlaşmaları yaratma sorunuyla karşı karşıyalar.
Kamusal alanda yarattığı tasfiye ile toplumun kendisini ve yerel halk egemenliğini bir
imkansızlık haline getiren ve kendi sınırları içinde hareket eden her şeyi kendi suretine
dönüştüren neoliberal emperyalist ilişkiler, emekçileri toplum ve siyaset dışı “artıklar” ve
yasal sol partileri partnerler haline getirerek, toplumsal hareketlerin önüne devrimci iktidar
sorununu somut bir sorun olarak koymaya başlamıştır. Bu süreç, yeni toplumsal hareketler
açısından kaçınılmaz biçimde, sistem karşıtı dönüşümü açıkça hedef alan yeni bir politik

11. Latin Amerika’da Ezilenler ve Siyaset: Yeni Bir Tarihin Başlangıcında 27
örgütlenmenin ve kapsamlı bir politik programın geliştirilmesi yoluyla gerçekleşebilecek
olan köklü bir kopuşu gerekli kılacaktır. Latin Amerika’da bu türden bir kopuş açısından
iki önemli noktanın öne çıktığı saptanabilir. Birincisi, kıtanın son dönemdeki ilerici politik
gelişmelerinin taşıyıcı dinamiklerini oluşturan “doğrudan eylem” hareketlerinin kentteki
ve kırdaki yaygın proleterleşme süreçlerinin ortak politik temsiline olanak sağlayacak bir
organik siyasal bütünleşme sürecinin henüz uzağında oldukları görülmektedir. Öte yan-
dan Latin Amerika, her ne kadar binlerce kilometre uzaktan bakıldığında politik gelişmeler
açısından son derece verimli bir toprak olarak görülse de, böylesi bir organik siyasallaşma
sürecini gerçekleştirmeye soyunacak aktörlerin diktatörlükler döneminin kanlı izlerini hala
belleklerinde yaşatıyor olmaları, yeni sosyal demokrasi ve “iktidarsız siyaset” yaklaşımlarıyla
güçlü bir hesaplaşmanın gerçekleşmesinin önündeki en ciddi ideolojik engellerden birisi
olarak durmaktadır. Bu kanlı bellek, ekonomik-politik kriz anlarında ortaya çıkan güçlü
politik kopuş dinamiklerinin “sıçrama” yerine “biriktirme” yaklaşımıyla değerlendirilmesine
ve Latin Amerika kıtasında ABD emperyalizminin askeri cihazıyla doğrudan karşı karşıya
gelme tehlikesini savuşturmaya çalışan bir yaklaşımın hakimiyetine zemin oluşturmakta-
dır. Bütün bunlar Latin Amerika’daki toplumsal hareketleri James Petras’ın deyimiyle “Baş-
kanlık Sarayı’nın önüne kadar gelip kapıdan içeri giremedikleri” bir noktada tutmaktadır
(Petras, 2004c). Kısacası önümüzdeki dönemin gelişmelerini bu “kapının” önündeki farklı
dinamiklerin çelişkili hareketi belirleyecektir. ■

12. 28 Çiğdem Çidamlı
Kaynakça
Brook, D. (2001) “The Continuum of Collective Action”, Peace Review, 13 (2): 265-271.
Cane, J. (1997) “The End of History? Revolutionary Politics in Latin America”, Bad Subjects (30), http://bad.
eserver.org, indirilme tarihi: 8 Mayıs 2005.
De Almeida, L.F. ve Sanchez, F. R. (2000) “The Landless Workers’ Movement and Social Struggles Against
Neoliberalism”, Latin American Perspectives, 27 (5): 11-32.
Delong, S. (2005) “Venezuela and the Latin American New Left”, http://www.venezuelanalysis.com/articles.
php?artno=1391, indirilme tarihi: 9 Mayıs 2005.
Eckstein, S. (2004a) “Globalization and Mobilization in the Neoliberal Era in Latin America”, www.iisg.nl/
labouragain/documents/eckstein.pdf, indirilme tarihi: 4 Nisan 2005.
_______ (2004b) “Resistance to the New International (Dis)Order in Latin America”, www2.sas.ac.uk/ilas/
ESRCEckstein.pdf, indirilme tarihi: 4 Nisan 2005.
Gezerlis, A. (2002) “Latin America: Popular Movements in Neoliberal Modernity”, Democracy & Nature, 8 (1):
87-116.
Houghton, J. ve Bell, B. (2005) “Latin American Indigenous Movements in the Context of Globalization”,
Interhemispheric Resource Center, www.americaspolicy.org, indirilme tarihi: 30 Aralık 2004.
Katz, C. (2005) “Centre Left, Nationalism and Socialism in Latin America”, Acts of Resistance Against
Globalisation From the South, 5-7 Eylül 2005 Sempozyum tebliği.
Martins, M.D. (2000) “The MST Challenge to Neoliberalism,” Latin American Perspectives, 27(5): 33-46.
Morris, A. ve Staggenborg, S. (2002) “Leadership in Social Movements”, www.cas.northwestern.edu/socio-
logy/ faculty/files/leadershipessay.pdf, indirilme tarihi: 8 Nisan 2005.
Petras, J. (2001) “Notes Toward an Understanding of Revolutionary Politics Today”, www.rebelion.org, indi-
rilme tarihi: 11 Nisan 2005.
______(2004a) “Brazil Year Two: Deepening and Extending Neoliberalism”, www.rebelion.org, indirilme
tarihi: 4 Temmuz 2004.
______(2004b) “Neoliberalism and Class Politics in Latin America”, www.rebelion.org, indirilme tarihi: 9
Mayıs 2005.
______(2004c) “Emperyalizm, Küreselleşme ve Direniş” Konferansı, 10 Ocak 2004, İstanbul.
Santos de Sausa, B. (2001) “Nuestra America: Reinventing a Subaltern Paradigm of Recognition and Redis-
tribution”, Theory, Culture and Society, 18 (2-3): 185-218.
Serulnikov, S. (1994) “When Looting Becomes a Right: Urban Poverty and Food Riots in Argentina”, Latin
American Perspectives, 21(3): 69-89.
Stedile, J.P. (2002) “Landless Battalions The Sem Terra Movement of Brazil”, New Left Review, 15: 77-104.
Veltmeyer, H. ve Petras, J. (2005) Social Movements and State Power: Argentina, Brazil, Bolivia, Ecuador, Lond-
ra: Pluto Press.
Veltmeyer, H. (2004) “Globalization and Mobilization: In Response to Susan Eckstein”, ww.iisg.nl/labouraga-
in/documents/veltmeyer.pdf, indirilme tarihi: 3 Ekim 2005.
Virno, P. (2004) “Creating a New Public Sphere”, interview by Héctor Pavón, 24 Aralık 2004, www.generation-
online.org, indirilme tarihi: 23 Ekim 2005.
Zibechi, R. (2004) “A Panorama of Social Movements in South America Dangerous Liaisons: Center-Left
Governments & the Grassroots”, Interhemispheric Resource Center, http://www.americaspolicy.org,
indirilme tarihi: 27 Aralık 2004.