Prezentacja dotycząca zagadnienia wulkanów kla II klasy LO, zakres rozszerzony, autorka Hanna Mrozek

1. WULKANY
Przygotowała:
mgr Hanna Mrozek

2. ROZMIESZCZENIE WULKANÓW NA
KULI ZIEMSKIEJ:
W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się
pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich
krawędzi, na kontynencie oraz wzdłuż rowów
oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa
Południowa, Japonia, Filipin. Wulkany powstają
także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od
siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w
dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie
Śródatlantyckim, na Islandii, w Wielkich Rowach
Afrykańskich

4. BUDOWA WULKANU:

5. Wulkan - miejsce, z którego pod wpływem ogromnego ciśnienia z wnętrza ziemi
wydobywa się magma ( po wydobyciu się na powierzchnię ziemi nosi nazwę
lawa).
Ogólne elementy wulkanu:
• - stożek wulkaniczny - wulkan, wzniesie w formie stożka; tworzy go lawa
wypływająca podczas erupcji
• - kaldera - powstaje w miejsce krateru, po rozerwaniu stożka wulkanicznego
• - komin wulkaniczny - kanał, którym wydostają się elementy piroklastyczne
• - komin boczny - komin wulkaniczny, lecz z boku stożka wulkanicznego
• - krater - zagłębienie na szczycie kominu wulkanicznego (zakończenie kominu
wulkanicznego)
• - potok lawy - lawa spływająca po wulkanie, stożku wulkanicznym
• - zastygła lawa - lawa, która po wydostaniu się na powierzchnię ziemi zastygła
• - gazy i materiały piroklastyczne (bomby wulkaniczne, popioły, drobne baryłki
zastygłej lawy (lapile) - wydostają się na powierzchnię ziemi podczas erupcji
• - ognisko magmy - miejsce pod w płaczu ziemi, w którym tworzy się magma
• Dokładniejszy opis:
• - żyła pokładowa (sill) - warstwa magmy między skałami
• - lakolit - twór ze skał głębinowych, powoduje wybrzuszanie warstw skalnych
• - skała osadowa - rodzaj skały
• - dajka - żyła niezgodna, przecina utwory starsze, powstaje przez intruzję magmy
• - stożek pasożytniczy - mały stożek wulkaniczny, niedaleko głównego, lub u jego
podnóża

6. Podział wulkanów:
Ze względu na aktywność:
• Wulkany czynne - to wulkany stale lub
sporadycznie objawiające swoją działalność
• Wulkany drzemiące - typ wulkanu, którego
erupcje zostały zaobserwowane w czasach
historycznych, ale obecnie nie wykazuje już
aktywności
• Wulkany wygasłe - wulkan, który
(prawdopodobnie) już nigdy nie wybuchnie (ich
działalność nie została zaobserwowana w czasach
historycznych)

7. Ze względu na rodzaj erupcji (rodzaj materiału
wydobywającego się podczas erupcji):
• Wulkany efuzywne (wylewne) - powstają przy
wydobywaniu się na powierzchnię mało lepkich, płynnych
law zasadowych i obojętnych (o zawartości krzemionki
poniżej 80%). Erupcja przebiega bardzo spokojnie - lawa
podnosi się stopniowo do poziomu krateru, a następnie
rozlewa się na zewnątrz na duże odległości. Stożki
wulkanów efuzyjnych mają małe nachylenie - do kilku
stopni, i są nadbudowywane przez kolejne wylewy lawy.
Kratery tych wulkanów są z reguły duże - osiągają kilka
kilometrów średnicy. Podczas erupcji nie wydobywają się
utwory piroklastyczne, a jedynie lawa i uchodzące z niej do
atmosfery gazy. Przykładem tych wulkanów są wulkany na
Hawajach, np. Mauna Loa, Kilauea, Hualalai.

8. • Wulkany eksplozywne - powstają przy erupcjach związanych z
gęstymi i lepkimi lawami kwaśnymi (o zawartości krzemionki
powyżej 80%). Przebieg wybuchu jest bardzo gwałtowny i tym
potężniejszy, im dłużej wulkan nie wykazywał żadnej aktywności.
Komin wulkaniczny jest często zaczopowany zastygłą lawą
pochodzącą ze wcześniejszego wybuchu. Doprowadza to wzrostu
ciśnienia gazów w kominie wulkanicznym, a ostatecznie do
gwałtownej eksplozji mogącej rozerwać górną część stożka
wulkanicznego. Podczas erupcji tego typu wulkanów bardzo często
nie wydobywa się na powierzchnię lawa, a tylko gazy i utwory
piroklastyczne. Stałe produkty wybuchu wulkanicznego spadając
blisko nadbudowują wulkan, dlatego też wulkany tego typu mają
strome stoki o nachyleniu kilkudziesięciu stopni - są to tak zwane
stożki wulkaniczne. W miejscu rozerwanego siłą wybuchu stożka
wulkanicznego pozostaje rozlegle zagłębienie zwane kalderą, a
dalsza działalność wulkaniczna może utworzyć w kalderze nowy
stożek. np. Krakatau, Wezuwiusz, Mt. Pelee.

9. • Stratowulkany (wulkany mieszane) - powstają przy
erupcjach, podczas których wydobywają się zarówno
utwory piroklastyczne, jak i lawa. Wylewająca się
podczas kolejnych wybuchów lawa cementuje
wyrzucone utwory piroklastyczne, co prowadzi do
nadbudowania wulkanu. Stratowulkany mają
wyraźny kształt stożka o dosyć stromych zboczach i są
najpowszechniejszym typem wulkanów kuli ziemskiej,
np. Etna na Sycylii, Orizaba i Popocatepetl, Mount
Rainer.

10. Ze względu na kształt:
• wulkany stożkowe - są to najczęściej wulkany
eksplozywne i stratowulkany. Tworzą strome
wzniesienia zbudowane z zastygłych law
kwaśnych i materiału piroklastycznego
• wulkany tarczowe - zbudowane z law
zasadowych - tworzą rozległe i płaskie
wzniesienia o kącie nachylenia nie większym
niż 8°., a krater może mieć znaczą średnicę

11. • wulkany linearne (szczelinowe) - produkty wulkaniczne wydobywają
się podłużnymi szczelinami, którymi najczęściej są ryfty znajdujące się
na dnie oceanu. Lawa wypełniająca szczelinę przelewa się w jedną lub
dwie strony. Tą drogą powstają pokrywy obejmujące czasem duże
obszary. Erupcje linearne są rzadsze od centralnych, ale dostarczają
znacznie więcej lawy (około 80% całej masy lawy wydobywającej się na
powierzchnię ziemi). Duże pokrywy bazaltowe, pochodzące z dawnych
okresów geologicznych świadczą o tym, że przed dziesiątkami milionów
lat ten typ erupcji był dosyć pospolity. Na niektórych obszarach
wulkanicznych można odtworzyć zanikanie dawnych erupcji linearnych,
których miejsce zajmują erupcje centralne. Niemal regułą jest, że
erupcje linearne mają charakter law zasadowych typu bazaltowego;
zawartość gazów w tych lawach jest niewielka. Dlatego też wylewom
lawy erupcji linearnych rzadko towarzyszą potężne eksplozje, mają one
charakter słabszych wybuchów i prowadzą do wytworzenia tylko
niewielkich stożków wulkanicznych. Najczęściej są to otwarte szczeliny,
którymi lawa wydobywa się spokojnie. Szczeliny czy rowy obfitują
nieraz w drobne kratery ułożone wzdłuż linii wyznaczających przebieg
szczeliny lub rowu. Skutkiem erupcji jest powstanie rozległych pól
lawowych zwanych trapami (największe zajmują powierzchnię do 0,5
mln km2)

12. • wulkany arealne (powierzchniowe) - powstać one mogą wtedy, gdy
magma batolitu lub lakolitu dojdzie do powierzchni Ziemi nie
kanałem ani szczeliną lecz całą powierzchnią. Nastąpić to może
przez przetopienie skał nadległych lub przez przedarcie się magmy
na znacznej przestrzeni. Nie znamy współczesnych erupcji arealnych,
prawdopodobnie jednak miały one duże znaczenie, kiedy istniały
korzystne warunki do wydobywania się wielkich mas magmy na
powierzchnię. Erupcje arealne charakteryzują się tym, że
występujące na powierzchni skały wylewne przechodzą stopniowo w
bardziej gruboziarniste skały głębinowe. Do tego typu erupcji zalicza
się wulkaniczną płytę utworzoną z riolitów w Yellowstone Park
(Stany Zjednoczone Am.). Zajmuje ona powierzchnię około 10000
km2 przy dużej miąższości. Obecność licznych gejzerów ogranicza się
do obszaru riolitowego, co wskazuje na stały dopływ ciepła z głębi.
Ponieważ wulkanizm tego obszaru zakończył się w pliocenie, tak
dużym źródłem ciepła może być tylko batolit granitowy leżący w
głębi.

13. Ze względu na rodzaj erupcji, typ
materiału wulkanicznego i formę stożków:
• typ islandzki - typu wylewnego - rzadka lawa
zasadowa wypływa długimi szczelinami i
rozpływa się na znaczne odległości
• typ hawajski - wylew ruchliwej lawy przy dość
spokojnym wydzielaniu się gazów. Z powierzchni
jeziora lawowego mogą być wyrzucane wytryski
ciekłej lawy w czasie gwałtowniejszego
wydobywania się gazów. Uniesione kropelki
ciekłej lawy mogą zastygać w powietrzu w postaci
szklistych włosków, zwanych włosami Pele (od
hawajskiej bogini ognia Pele);

14. • typ strombolijski - mniej ruchliwa lawa styka się z
powietrzem w kraterze, zamknięte gazy uchodzą bardziej
gwałtownie wśród eksplozji, które mogą być rytmiczne lub
niemal ciągłe. Zakrzepnięta lawa, często rozżarzona, zostaje
wyrzucona w postaci bomb wulkanicznych lub mniejszych
okruchów, które w czasie gwałtowniejszych eksplozji mogą
wznosić się w postaci świecących chmur. Nazwa tego typu
pochodzi od wulkanu Stromboli, którego wybuchy
normalnie przebiegają w ten sposób; mniejsze erupcje
odbywają się w odstępach czasu od kilku minut do godziny
• typ Vulcano - pochodzący od wulkanu tej nazwy, również z
grupy Wysp Liparyjskich. Lawa jest bardziej lepka i szybko
zastyga na powierzchni w czasie dzielącym poszczególne
wybuchy. Gromadzące się pod zastygłą powierzchnią
skorupy gazy wybuchają rzadziej, lecz z większą
gwałtownością. Tworzące się nad kraterem chmury
wulkaniczne są ciemne i przyjmują kształt zbliżony do
kalafiora;

15. • typ wezuwiański - gwałtowniejsze wybuchy rodzaju
strombolijskiego i Vulcano. Nagłe wybuchy bogatej w gazy lawy
następują po dłuższych przerwach spokoju lub słabej aktywności. W
wyniku opróżnienia kanału wulkanicznego do znacznej głębokości
wskutek bocznych wycieków lawy zanika powierzchniowy nacisk na
niżej leżącą magmę. Gwałtownie wyrzucana wtedy lawa wznosi się
na znaczą wysokość w postaci gęstych chmur dając opady popiołów
o dużym zasięgu. W czasie najgwałtowniejszych wybuchów
Wezuwiusza wielkie ilości gazów i pary wodnej wznoszą się na
wysokość kilku kilometrów tworząc z daleka widoczne chmury,
często o charakterystycznym kształcie pinii. Ten rodzaj wybuchu
opisał pierwszy Pliniusz w czasie katastrofalnego wybuchu w roku
79; nosi on też nieraz nazwę typu pliniańskiego;
• typ peleeański - charakteryzuje wulkany o dużej lepkości lawy i
gwałtowności eksplozji. Ucieczka gazów jest utrudniona przez
tworzenie się zakrzepłej powierzchni. Wydobywająca się powstałymi
pod naciskiem gazów szczelinami magma gwałtownie wypływa
potokami lawowymi, którym towarzyszą wydzielające się duże ilości
gazów i par.

16. Materiał piroklastyczny
Okruchowe produkty
wybuchu wulkanicznego wyrzucane na
powierzchnię Ziemi . Powstają w wyniku
rozpylania płynnej lawy i krzepnięcia jej
w powietrzu a także przez rozpylanie
skał rozkruszonych w wyniku erupcji .

17. Do materiałów piroklastycznych
zaliczane są:
• bloki wulkaniczne
• bomby wulkaniczne
• lapille
• pumeks – tworzy się z bogatej w gazy, silnie pieniącej się
lawy; jest bardzo porowaty
• szlaki – fragmenty szklistej, nieco pęcherzykowatej lawy o
średnicy około 10 cm;
• scoria – fragmenty gąbczastej lawy wielkości orzecha,
wyrzucone przez wulkan i krzepnące w powietrzu (piaski
wulkaniczne)
• popioły wulkaniczne
• pyły wulkaniczne
•

18. Skutki erupcji wulkanów:
Skutki pozytywne :
- urodzajność gleb;
- wysokie temperatury mogą być
wykorzystane np. przez elektrownie, do
ogrzewania pomieszczeń;

19. • Skutki negatywne :
- wybuchy wulkanów podmorskich powodują
tsunami;
- procesy wulkaniczne powodują trzęsienia
ziemi;
- emisja szkodliwego dwutlenku siarki;
- popioły wulkaniczne spowalniają proces
dochodzenia promieni słonecznych do pow.
Ziemi (nie przepuszczają ich).
- zniszczenia budynków, dróg, w wyniku
wypływu lawy.

20. Wulkany w Polsce:
• Aktywność wulkanów w Polsce przypadła na czasy sprzed
milionów lat – zatem próżno u nas szukać wrzącej lawy, czy
wydobywających się gazów wulkanicznych. Oczywiście
turyści nadal mogą szukać iść śladów! Podpowiadamy, w
jakie rejony naszego kraju należy się udać.
Nieczynne polskie wulkany znajdują się w Górach
Kaczawskich, regionie nazywanym Krainą Wygasłych
Wulkanów, oraz w Gorcach, Beskidach, Pieninach i Górach
Świętokrzyskich. Do ich powstania doszło około 250
milionów lat temu, kiedy silne erupcje wulkaniczne tworzyły
stożkowate wzniesienia, jakie możemy dzisiaj oglądać