De 17de editie van de Werelddag van de Stedenbouw (7 november 2014, Vlaams parlement Brussel) focust op gebiedsontwikkeling. Bij deze aanpak gaan actoren en sectoren in een bepaald gebied samenwerken om een gedeelde ruimtelijke visie en een nieuwe dynamiek te realiseren. André Loeckx blikt terug op meer dan 10 jaar stadsvernieuwing in Vlaanderen

1. André Loeckx werelddag van de stedenbouw 2014 Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten in Vlaanderen, projectsubsidie / conceptsubsidie, 2002-2014 bilan en perspectief
1. kleine theorie en praktijk van 12 jaren project- / conceptsubsidie
2. interludium: projectencarrousel
3. twee kwesties: 2.1 de sociale stad 2.2 de projectmodus uitgedaagd
4. envoie: stadsvernieuwing en gebiedsontwikkeling

2. Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten In Vlaanderen 2002-2014 projectsubsidie / conceptsubsidie, bilan en perspectief
1. kleine theorie en praktijk van 12 jaren
projectsubsidie / conceptsubsidie
- context anno 2000: de stad, de stedenbouw, de projectmodus
- Witboektaal 2002: Stedenbeleid en Stadsprojecten
- project- / conceptsubsidie: objectieven, werkwijze, praktijk
- resultaten en bedenkingen

3. Vlaanderen ‘nevelstad’, 2000
Vlaanderen ‘nevelstad’, ‘città diffusa’, ‘non-place urban realm’,
‘urban sprawl’, ‘Zwischenstadt’, ‘rural-urban continuum’,…
A
G
B
L

4. zichten uit de nevelstad, 1990-2000

5. zichten uit de historische stad 1990
verwaarloosd, verlaten, ongewenst, probleemgebied,…

6. nieuwe planningswijze: Structuurplanning (1990-1997-2011) (alle schaalniveaus: van buurt tot gewest)

7. Antwerpen, Stad aan de Stroom, Nieuw Zuid Toyo Ito, 1990, het Eilandje, Manuel de Solà-Morales, 1992. Leuven, stationsomgeving, Projectteam Stadsontwerp, 1995
nieuwe werkwijze in de stedenbouw: Stadsontwerp (de masterplan versie en de structureel-strategische versie)

8. Europa 1985-2005 de projectmodus van stedelijke transformatie, ontwikkelaars+ontwerpers aan zet, Rotterdam, Barcelona, Londen, Berlijn…

9. Vlaanderen-Brussel 1985-2005: de projectmodus van stedelijke transformatie: ontwikkelaars aan zet lokale overheid aan zijlijn, ontluiken van civiel verzet

10. De ‘projectmodus’ in vraag gesteld
•
+ capaciteit van interventie en realisatie
•
+ investeren in de stad
•
+ suggereert mogelijkheden van publiek – private samenwerking
•
+ de civiele maatschappij affirmeert zichzelf als stedelijke actor
•
...
•
- de overheid op het achterplan
•
- vastgoedontwikkeling vervangt stadsvernieuwing
•
- afbraak van nog bruikbare stadsweefsels en infrastructuren
•
- generisch globalisme overtroeft ‘the genius loci’
•
- ruimtelijke kwaliteit en leefkwaliteit niet de eerste zorg
•
- de civiele maatschappij als ‘obstructor’
•
...

11. Stedenbeleid en stads(vernieuwings)projecten in Vlaanderen (2002-2014)
•
Vanaf 2002 groeien diverse initiatieven van de ‘het Project
Stedenbeleid’ uit tot een veelzijdig en relatief coherent beleid.
•
Er wordt werk gemaakt van visievorming en van het formuleren van een beleidskader (2002-2004)
- cfr het Witboek Stadsbeleid ‘De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken
en rastersteden’ en de ‘Stadsdebatten’
•
Er worden beleidsinstrumenten ontwikkeld en toegepast.
-cfr De stadsmonitor
-cfr Stadscontracten
-cfr Stedenvisitatie
-cfrSubsidie Stadsvernieuwingsprojecten
-cfrThuis in de Stad prijs

12. - de stad + de stedelijke regio (=‘de rasterstad’) is de locus van 21ste eeuwse maatschappelijke ontwikkeling - ‘4-D ontwikkeling’: dichtheid, diversiteit, democratie, duurzaamheid - twee complementaire modi van governance: representatieve en participatieve democratie - subsidiariteit en horizontale governance versus top-down autoriteit en sectorale autarkie - ontwikkelingscoalities, werken aan drievoudige coproductie: publiek-publiek / publiek-privaat / publiek-civiel
Vlaamse Overheid, Witboek Stedenbeleid 2004 ‘De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en rastersteden’

13. Witboek Hoofdstuk 4 ‘Stadsdebat en Stadsprojecten’ het definiëren van een coproductieve projectconditie
•
de stedelijke ruimte als resource, podium, gelijkrichter,...
van stedelijke ontwikkeling
•
het stadsproject als proefbank van 4xD en van horizontale+vertikale samenwerking: complementariteit van beleid en project
•
3 modi van sociale integratie (Karl Polanyi) impliceren 3 voornaamste projectactoren: market exchange [private sector], welfare redistribution [overheid], reciprocity [civiele maatschappij, stedelijke gemeenschap]
•
drievoudige coproductie [(PPS1) (PPS2) (PCS)] gestuurd door de stedelijke overheid
•
lokale capacity building door project formulering, project opzet, project realisatie, uitwisseling van ervaring

14. subsidiëren en ondersteunen van van ‘goede stadsprojecten’ op basis van kwaliteitscriteria / kwaliteitsvectoren
•
1. structurele impact, ‘hefboomeffect’, in wisselwerking met structuurplanning
•
2. integrale duurzaamheid: ruimtelijk, sociaal, economisch, ecologisch
•
3. stedelijke synergie: samenbrengen, verbinden, verknopen, verweven van
uiteengelegde functies, diensten, infrastructuren, projecten
•
4. stedelijke coproductie (1): efficiënte publiek - publieke samenwerking
•
5. stedelijke coproductie (2): ontwikkelingsgerichte publiek - private samenwerking
•
6. stedelijke coproductie (3): verantwoordelijk burgerschap en participatie
•
7. kwaliteitsvolle planning en ontwerp als ruimtelijk kader, podium voor
stedelijke ontwikkeling
•
8. performante projectopzet en krachtige sturing door de lokale overheid (bestuur
en administratie)

15. Vijfde oproep 2011:
inzendingen: 7 PS, 10 CS
geselecteerd: 4 PS, 5 CS
Zesde oproep 2012:
inzendingen: 9 PS, 14 CS
geselecteerd: 4 PS, 6 CS
Zevende oproep 2013:
inzendingen: 7 PS, 13 CS
geselecteerd: 4 PS, 6 CS
Achtste oproep 2014:
inzendingen: 8 PS, 12CS
geselecteerd: 4 PS, 6 CS
projectsubsidiëring (PS) en conceptsubsidiëring (CS)
2002-2014
Eerste oproep 2002: 43 inzendingen,
8 geselecteerd, 8 conceptsubsidiëringen
Tweede oproep 2005: 28 inzendingen,
9 geselecteerd, 6 conceptsubsidiëringen
Derde oproep 2007: 33 inzendingen,
14 geselecteerd, 10 conceptsubsidiëringen
Vierde oproep 2010: 19 inzendingen,
4 geselecteerd, 7 conceptsubsidiëringen
154 inzendingen projectsubsidies, 43 geselecteerd 54 conceptsubsidies geselecteerd

16. •
subsidiëring en ondersteuning van stadsvernieuwingsprojecten in: Aalst, Aarschot, Antwerpen, Brugge, Deinze, Eeklo, Geel, Gent, Genk, Halle, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Lokeren, Mechelen, Oostende, Oudenaarde, Roeselare, Ronse, Sint-Niklaas, Tienen, Tongeren, Turnhout
•
conceptsubsidiëring en capacity building in: Aalst, Aarschot, Antwerpen, Brugge, Brussel, Deinze, Eeklo, Geel, Genk, Gent, Halle, Hasselt, Herentals, Ieper, Leuven, Lier, Lokeren, Mechelen, Mol, Oudenaarde, Roeselare, Ronse, Sint-Niklaas, Sint-Truiden, Tielt, Tienen, Tongeren, Turnhout, Vilvoorde

17. werk van o.m. noA, Atelier 4, Wilma, WVI
Brugge, Nieuwe Molens en Kolenkaai: SVP: ontsluiting en inrichting perifeer stadsdeel, herstel van de relatie tussen woonbuurten en kade, renovatie van het industrieel patrimonium, aanleg publieke ruimte, nieuwe woningtypologie

18. Ieper Picanol site / Noordelijke Stadspoort: SVP: structurering en uitrusting perifeer stadsdeel, renovatie industrieel patrimonium, herwaardering blauwe netwerk: bibliotheek, stedelijk kunstonderwijs, woningbouw, publieke ruimte, fiets- en wandelroute, haveninfrastructuur
werk van Buro II, Robbrecht en Daem, Vanhaerents-Van Roey-Wilma

19. Leuven, Centrale Werkplaatsen: SVP: residentieel luik van herontwikkeling stationsomgeving, brownfieldsanering, stedelijke renovatie van het industrieel patrimonium, gediversifieerde wijk: wonen en winkels, sociale woningbouw, park, jeugdcentrum, stedelijke academie
werk van o.m. Wit, Bogdan&VanBroeck, Nero, Maenhout, Vandenhende, Dijledal, Matexi

20. Antwerpen, Eilandje, Kattendijkdok
SVP: investeren in structurele verbindingen stad-Eilandje met MAS als knooppunt, aanleg kwaliteitsvolle publieke ruimte, parkeren
werk van o.m. Project2, Diener & Diener, Desvigne, Neutelings-Riedijk

21. Aalst stationsomgeving, SVP:hechting NMBS vastgoedproject aan stedelijke omgeving via aanleg publieke ruimte, publieksgerichte functies, betere ontsluiting: Werfplein, Sint Annabrug, Statieplein, busstation, tunnel onder spoorberm, Denderplein, fietsersbrug, Corneliskade, Tragelweg,...
masterplan Christian Kieckens, 2002, besix, breevast,grontmij, hub, cepezed, 2006

22. Antwerpen Militair Hospitaal SVP: betere integratie van prestigieus vastgoedproject in stedelijke omgeving (vermijden van ‘gated community’) door meervoudige ontsluiting, aanleg buitenruimte, parkeren, buurtwerking
Beel Achtergael Architecten, Michel Desvigne, Matexi, Vanhaerents, AG Vespa

23. Kortrijk, Buda Kunsteneiland, SVP: synergie tussen diverse initiatieven, zachte structuren, verbindingen, publieke ruimte, sociale en culturele infrastructuur: secret gardens, fietstraject, brug, budabeach, scatepiste, budafabriek, budascoop, evenementen...
werk van o.m. De Meulder, Ney, Beel en Achtergael, 51N4E

24. Lokeren Hoedhaar: brownfield sanering, renovatie en integratie sociale woningblokken, stedelijk park, nieuwe woonvormen
werk van o.m. Planners, Beel, Van Roey, Interwaas

25. te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’
•
Grote steden beheersen het SVP spel; van kleine steden
vergt het een grote inspanning; sommige doen gewoon niet
mee.
•
SVP projecten zijn een lokaal evenement. Een aanspreekbare
en herkenbare lokale overheid stuurt. De lokale stem blijft
hoorbaar.
•
De schaal van de (klassieke) SVP projecten is beheersbaar.
De resultaten ervan zijn zichtbaar en toetsbaar.
•
De effecten van lokale capacity building zijn snel voelbaar en
zijn merkbaar in de meeste gemeenten.

26. te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’
•
De projectsubsidie vermeerdert ‘het aandeel’ van
de lokale overheid in de coproductie van het project. Dit
vergroot de mogelijkheden van de lokale overheid om
het project effectief te sturen.
•
De subsidiebijdrage aan grote projecten in grote steden
is eerder aanvullend en dus niet voldoende
richtinggevend.
•
De private inbreng werkt als een sterke trekker
(financiële middelen, realisatie capaciteit).

27. te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’
•
Het SVP is ‘een project van projecten’. Het creëert synergie
tussen verschillende (nieuwe en lopende ) deelprojecten die
betrekking hebben op meerdere actoren en sectoren.
•
Het SVP kan niet zonder (een zekere mate van) coproductie.
Het werkt als een oefening in coproductie.
•
De publiek-publieke coproductie kan (veel) beter.
Weerbarstige publieke actoren en sectoren volgen de eigen
agenda, los van de lokale projectlogica. Meer performante
stadscontracten zijn nodig.

28. te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’
•
De integrerende benadering bemoeilijkt een gerichte
thematische aanpak.
•
De realisatie van de SVP is veel trager dan gepland: van
5 naar 15 jaar. Dit heeft positieve en negatieve
gevolgen.
•
De lange duur laat aanpassing en kwaliteitsontwikkeling
toe. Dit vraagt aanpasbaarheid in planning en ontwerp.
•
De lange duur ontlaadt de projectspanning. SVP’s
moeten zowel de lange als de korte duur opnemen
in hun projectplanning.

29. te consolideren / ‘voor verbetering vatbaar’
•
De SVP realisaties zijn verschillend van kwaliteit. De SVP
werking garandeert een behoorlijke gemiddelde kwaliteit.
•
De resultaten bereiken zelden de hoge projectambities;
de kwaliteitscriteria blijven richtinggevende vectoren.
•
Langlopende projecten verliezen kwaliteit in de loop van het
proces. Het bestrijden van kwaliteitserosie vergt meer
doortastende kwaliteitszorg en doeltreffender instrumenten.
•
De conceptsubsidiëring werkt goed als projectvoorbereiding
en als lokale capacity building. Er is een toenemende vraag
naar conceptsubsidiëring ‘op maat’.

30. Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten In Vlaanderen 2002-2014 projectsubsidie / conceptsubsidie, bilan en perspectief
1. projectsubsidiëring/conceptsubsidiëring,
kleine ideologie en praxiologie van 12 jaren werking
2. interludium: projectencarrousel
3. twee kwesties ter discussie
2.1. sociale stadsvernieuwing? voor wie? door wie?
2.1. de projectenmodus geplaatst voor nieuwe ruimtelijke
uitdagingen

31. sociale stadsvernieuwing? voor wie? door wie?
‘Het verwijt’:
Het sociale denken over de stad verwijt de gesubsidieerde Stadsvernieuwingsprojecten
1 gentrificatie van de stedelijke ruimte in de hand te werken en geen oog te hebben voor de sociale problematiek van de stad,
2 te volharden in methoden van top-down planning en ontwerp die haaks staan op de bottom-up dynamiek van stadbewoners en -gebruikers,
3 succes- of kwaliteitcriteria te hanteren die niet getoetst zijn aan de noden en wensen van wie de stedelijke ruimte en uitrusting het meest nodig heeft.

32. sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?
twee problematische observaties:
1) Sociale vertogen over de stad en vertogen over ruimtelijke planning en ontwerp zitten op een verschillende golflengte.
Sociaal inzicht (armoede, tewerkstelling, scholing, migratie, gezinssamenstelling, ethnische samenstelling, etc.) ontbreekt als onderlegger voor planning en ontwerp.
2) Recente vormen van participatie kiezen voor onmiddellijkheid (directe actie, rond-de-tafel beslissing, speldynamiek etc.) en verliezen voeling met de discipline van planning en ontwerp.

33. sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?
het verweer (1): stadsvernieuwing en participatie

34. werk van o.m. OMA, Beel, Maat, Van Roey, Vanhaerents
Gent Oude Dokken / Schipperskaai, performant en soepel masterplan, hoogwaardige PPS, gediversifieerde en uitgeruste publieke ruimte (parken, tuinen, kade, bruggen, school, gemeenscapscentrum, winkels), uitgebreid participatieprogramma, SVP: bijdrage in kwaliteit en uitrusting publieke ruimte, sociaal-culturele DOK-werking

35. werk van o.m. Palmbout Urban Landscapes, Desvigne, Technum, Groep Versluys,
groene Halve Maan
Groene Moreauxlaan
Groen Lint
Oostende Oosteroever, waterfront vastgoedontwikkeling, SVP: duinenherstel, publieke strandaanleg, ontsluiting Duin en Zee, herwaardering vuurtorenwijk, groene halve maan, groene Moureauxlaan, Groen Lint, ontwikkelingscoalitie Vuurtorenwijk

36. werk van o.m. Rapp&Rapp, EVR, ONO, De Smet Vermeulen, Office Kersten Geers David Van Severen, Aclagro, Koramic Real Estate
Gent Tondelier: kwaliteitsvol PPS vastgoedproject (klimaatneutraal, ontwerpkwaliteit, typologische en sociale mix), SVP: toegankelijke openbare ruimte, integraal buurtbeheer, coproductief programma van woningverbetering

37. Luchtbal Antwerpen (CS)
werk van o.m. Urban Unlimited, Omgeving, KU Leuven Spindus
Luchtbal Antwerpen: infrastructurele enclavevorming, harde modernistische stedenbouw, ontoereikende masterplanning en stadsontwerp, SVP CS: experimentele conceptsubsidiëring omvat het zoeken naar lokale gangmakers, participatieve planning, actieonderzoek

38. Geel Nieuwstraat, Aalst Rechteroever klassieke masterplanning degelijk maar ontoereikend, SVP CS: gaat op zoek naar sociale en culturele gangmakers, Geel: nieuwe vormen van thuiszorg? Aalst: carnavalwerking als integrerende culturele productie? welke is de ruimtelijke implicatie van dergelijke gangmakers

39. ‘Het verweer’(2)
•
In de SVP werking worden de beschikbare media en methoden van informatie en beperkte feedback vrij goed aangesproken.
•
In verschillende projecten wordt getracht de aanwezige sociale kennis op meer intensieve wijze te achterhalen en te verwerken.
•
In enkele projecten wordt ingezet op intensieve vormen van voorlopige toeëigening als opstart van samenlevingsopbouw en als capacity building met het oog op coproductieve projectrealisatie en buurtbeheer.
•
In enkele meer experimentele opdrachten van conceptsubsidiëring wordt gepeild naar mogelijke economische, sociale of culturele gangmakers en hun ruimtelijke implicatie.
sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?

40. sociale stadsvernieuwing? SVP voor wie? door wie?
‘het verweer’(3):
-
De bereikbare, publiek toegankelijke, uitgeruste,
plurifunctionele en kwaliteitsvolle stedelijke ruimte blijft ‘een
common’ en is aldus een modus van herverdeling:
‘de stad / het strand / hetpark is van iedereen’.
-
Een consistent minimum aan sociale mix in nieuw te
urbaniseren terreinen (brownfiels, postindustriële sites)
vermindert exclusiviteit = ‘getemperde gentrificatie’.
-
‘Double scale’ en open nabuurschap zoeken herverdeling in
complementariteit en connectiviteit tussen naburige
stadsdelen.

41. Stedenbeleid en Stadsvernieuwingsprojecten In Vlaanderen 2002-2014 projectsubsidie / conceptsubsidie, bilan en perspectief
1. projectsubsidiëring/conceptsubsidiëring,
kleine ideologie en praxiologie van 12 jaren werking
2. interludium: projectencarrousel
3. twee kwesties ter discussie
2.1. sociale stadsvernieuwing? voor wie? door wie?
2.1. de projectenmodus geplaatst voor nieuwe ruimtelijke
uitdagingen

42. de projectmodus versus nieuwe ruimtelijke uitdagingen
•
Stadsvernieuwing is een vorm van gebiedsontwikkeling. Meer en meer gesubsidieerde stadsvernieuwingsprojecten impliceren evenwel een groter gebied (stadsdeel, stedelijke regio, landschap, infrastructuur) dan de eigen projectgrenzen of de eigen stads/gemeentegrenzen
•
In dit ruimere gebied komen coproducenten (ruimtelijke gangmakers, disciplines, actoren, overheden) naar het voorplan die in ‘het klassieke stadsproject’ meer op de achtergrond blijven.

43. stationsomgevingen Leuven-Aarschot-Diest: competitieve centraliteit tussen steden of regionaal netwerk van complementaire centraliteiten ?
werk van o.m. Projectteam Stadsontwerp, SeArch, Ar-te, Omgeving, Buur

44. werk van o.m. Technum, Fris in het Landschap, Grontmij
Sint-Niklaas Clementwijk, Deinze Oostkouter herdenken en herontwikkelen van uitgestrekte verkavelingen: zachte ecologische structuren? zachte infrastructuren? landschap? uitrusting? projectbegrenzing? wie coproduceert?
Sint-Niklaas Clementwijk
Deinze Oostkouter

45. Halle Nederhem, Vilvoorde Watersite en Broek herontwikkeling infrastructuurbundel spoor-kanaal, kernversterking binnen de Vlaamse Rand, uitrusting van de Brusselse Metropolitane Ruimte, ‘double scale’, projectbegrenzing? wie stuurt? wie coproduceert?
werk van o.m. De Smet Vermeulen (Halle), Xaveer De Geyter, Beel-Achtergael (Vilvoorde)
Halle Nederhem
Watersite en Broek

46. Genk Sledderlo en Kolenspoor: herwaardering van sluimerende regionale armaturen van landschap en infrastructuur als gangmakers van stadsvernieuwing projectgrenzen? wie stuurt? wie coproduceert?
werk van o.m. OSA KU Leuven, Buur, BBS
Genk Sledderlo
Genk Kolenspoor

47. werk van o.m. Omgeving
Deurne ‘centrale as’ en Gent Sint-Amandsberg: de 20e eeuwse gordel op zoek naar gangmakers voor stedelijke ontwikkeling, draagkracht klassieke centrale armaturen (plein, as,...)? draagkracht veelvoud aan participatieve acties en lokale ingrepen?
Deurne ‘centrale as’
Gent Sint-Amandsberg

48. het lokale en het supralokale
•
In meerdere SVP overstijgen de projectfactoren de
stad/gemeente en schiet de zeggingskracht van de lokale
overheid te kort.
•
In de meeste SVP domineert de locale logica, ook
wanneeer supralokale factoren in het spel zijn.
•
Supralokale actoren volgen de eigen agenda en hebben
geen oog voor de lokale projectlogica.
•
Geijkte formats en dekretale omkadering ontbreken
waarin lokale en supralokale belangen en ambities
afstemming vinden in visie, beleid en projecten.

49. stadsvernieuwing en gebiedsontwikkeling
•
De stadsvernieuwing is zeker niet afgewerkt. Talrijke projecten die er toe doen zijn op de sporen gezet. Het zijn kwetsbare projecten, gevoelig voor ernstig kwaliteitsverlies. Zij vragen sturing en ondersteuning.
•
De stedelijke conditie blijft pertinente vragen oproepen en krijgt te weinig pertinente antwoorden: de 20e eeuwse gordel, de tussenstedelijke ruimte, de stedelijke regio, nieuwe stedelijke woonwijzen, werken in de stad, stedelijke mobiliteit, de ecologische voetafdruk van de stad, natuur en stad etc...
•
Het samenspel tussen sociale en materieel-ruimtelijke stadsvernieuwing staat nog in de kinderschoenen. Het register van problemen is bekend. Het ruimtelijk-sociaal potentieel van creativiteit, zelfredzaamheid, jeugd, culturele diversiteit e.d. Is nauwelijks ontgonnen.

50. stadsvernieuwing en gebiedontwikkeling
•
Gebiedsontwikkeling kan leren uit de projectervaring van het Stedenbeleid. Anderzijds heeft gebiedsontwikkeling sleutels in handen die ontbreken in de stadsvernieuwing.
•
Alle ervaringen, praktijken, disciplines en schalen zonder meer samenbrengen is een aanslag op de eigenheid en de dynamiek van elk. Ook op dit vlak lijkt een experimentele projectbenadering aangewezen: werk maken van interscalaire en interdisciplinaire pilootprojecten.
•
Dergelijke pilootprojecten moeten mentaal en decretaal ruimte maken voor een samenspel tussen grote en kleine schaal, lange en korte duur, top-down en bottom-up, het sociale en het materieel ruimtelijke, de harde en de zachte ruimte.