1. Ο δεκάλογος μείωσης της κοινωνικής βαρύτητας και
αποδοχής του εξορυκτικού κλάδου
— Άρθρο γνώμης —
Πέτρος Γ. Τζεφέρης*
Στην εργασία αυτή γίνεται ανάλυση των λόγων για τους οποίους οι τοπικές κοινωνίες
και οι πολίτες γενικότερα, αμφισβητούν σε μεγάλο βαθμό τα προσδοκώμενα οφέλη από την
πρωτογενή παραγωγή και ειδικότερα από τις εξορυκτικές δραστηριότητες, λατομικές και
μεταλλευτικές. Η κοινωνία σήμερα προσδοκά από την οποιαδήποτε επιχειρούμενη δραστη-
ριότητα να λαμβάνει υπόψη πρωτίστως τις ανάγκες των πολιτών, όπου λαμβάνει χώρα η
δραστηριότητα. Επιπλέον, ο πολίτης εμφορείται από αρνητική προδιάθεση εξαιτίας των
αδυναμιών είτε των ελεγκτικών μηχανισμών της πολιτείας είτε των επιχειρήσεων να δε-
χθούν τα σημεία των καιρών και να εκσυγχρονισθούν δίνοντας έμφαση στη διαφάνεια, την
κοινωνία και το περιβάλλον. Την αρνητική αυτή στάση σιγοντάρουν τα πολιτικά και οικο-
νομικά συμφέροντα, τοπικού ή εθνικού χαρακτήρα, αλλά και επιμέρους συντεχνιακές και
επαγγελματικές ομάδες. Εξάλλου, μια παλιά — γνωστή από την εποχή της Γαλλικής Επα-
νάστασης — συνιστώσα της δημοκρατίας, φαίνεται να επανακάμπτει σήμερα. Είναι η αντι-
δημοκρατία, η τάση των πολιτών να θέτουν υπό διαρκή κατηγορία την κάθε κυβερνητική
πρωτοβουλία και γενικότερα την εξουσία.
&υστυχώς, τις τελευταίες δεκαετίες η ελληνική κοινωνία εθίστηκε στην ιδέα της ανά-
πτυξης μέσω του τομέα παροχής υπηρεσιών. Πρόκειται για στρεβλό μοντέλο ανάπτυξης που
δυστυχώς έχει επικρατήσει στον τόπο μας οδηγώντας την πρωτογενή παραγωγή σε εκφυλι-
σμό. Όποιοι όμως κι αν είναι οι λόγοι και οι υπαίτιοι, η ανάπτυξη δεν μπορεί να στηρίζεται
σε μονοκαλλιέργεια, είτε τριτογενούς είτε άλλου τομέα. Ειδικότερα για τον εξορυκτικό
κλάδο, η αμφισβήτηση και η δυσπιστία έχουν παγιωθεί σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό (anti-mining
rush), μεταξύ άλλων, για ένα σύνολο από λόγους:
• Οι ιδιαιτερότητες των ορυκτών πόρων (ΟΠ) που επηρεάζουν καθοριστικά τη χωροθέ-
τηση και τη βιώσιμη διαχείρισή τους και απαιτούν ειδικές παρεμβάσεις. Συγκεκριμένα
(α) οι ΟΠ δεν είναι ανανεούμενοι, και (β) η ιδιαιτερότητα του γεωγραφικού εντοπισμού
και της στενότητας των ΟΠ.
• Ο κλάδος έχει ορατό περιβαλλοντικό αποτύπωμα μέσα στο φυσικό περιβάλλον, κυρίως
στην περίπτωση των υπαίθριων εκμεταλλεύσεων.
• Η αρνητική συμβολή των ενεργειακών ορυκτών στο θέμα των κλιματικών αλλαγών και
η μη επαρκής προώθηση των τεχνολογιών CCS.
• Τα λάθη του παρελθόντος και η έλλειψη πολιτικής για τους ΟΠ.
• Οι οχλήσεις (θόρυβος, δονήσεις, κ.λπ.) και τα θέματα υγιεινής και ασφάλειας της εργα-
σίας.
• Οι κοινωνικές δομές και τα εργασιακά πρότυπα που έχουν συσχετισθεί με την μεταλ-
λευτική δραστηριότητα θεωρούνται πλέον ξεπερασμένα. Επιπλέον, το επιχειρησιακό
πρότυπο σήμερα δεν «συνάδει» με τον μεταλλευτικό χώρο.
*
ρ. μηχανικός μεταλλείων –μεταλλουργός
Προϊστάμενος της
ιεύθυνσης Λατομείων Μαρμάρων και Αδρανών Υλικών
Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ)
Μεσογείων 119
101 92 Αθήνα
Η/Τ: tzeferisp@eka.ypeka.gr
URL: http://www.oryktosploutos.net, http://www.elladitsamas.blogspot.com
1-2/2010 71

2. • O τομέας δεν στέλνει το σωστό μήνυμα εκεί που πρέπει.
• Η απαξίωση του ελεγκτικού μηχανισμού και της αξιοπιστίας της Πολιτείας ειδικότερα
σε θέματα περιβάλλοντος.
• Ο πολίτης δεν εμπιστεύεται ούτε την εταιρική κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων, αλλά
ούτε και τη συνδρομή και την αξιοπιστία της ακαδημαϊκής κοινότητας.
• Οι φιλόδοξοι τοπικοί άρχοντες συχνά δεν συνταυτίζονται με τα συμφέροντα των κοινω-
νιών τις οποίες υπηρετούν. Επιπλέον, οι πολίτες εμφανίζονται μη έγκυρα ενημερωμένοι
που σε πολλές περιπτώσεις αγνοούν πλήρως το θέμα ή παρουσιάζονται αδιάφοροι και
…trendy!
Όλοι οι παραπάνω λόγοι αναλύονται και σχολιάζονται διεξοδικά ώστε να οδηγήσουν σε
ενεργητικό προβληματισμό που αφορά την εικαζόμενη λύση.
1 ΕΙΓΑΓ-ΓΗ
Γιατί όταν η επίμαχη ερώτηση που αφορά την εξορυκτική δραστηριότητα, κτυπάει
την πόρτα τους, οι πολίτες απαντούν: «Όχι ευχαριστώ, δεν θα πάρω», ή «Ναι, αλλά όχι
στην αυλή μου, ας πάει παραπέρα»; Γιατί καμία προεκλογική πολιτική ατζέντα δεν περι-
λαμβάνει την εξορυκτική δραστηριότητα και οι πολιτικές ηγεσίες αναγκάζονται μόνο
μετεκλογικά να ασχοληθούν με αυτήν και την διαχειρίζονται κατά κανόνα ως αναγκαίο
κακό; Γιατί πολλοί από εμάς προτιμούν να μην αναφέρουν το επάγγελμα που σπούδα-
σαν; Γιατί αν βάλεις στη διαδικτυακή μηχανή αναζήτησης Google τις λέξεις-κλειδιά
«anti-mining websites», «anti-mining NGOs» η απλά «anti-mining», θα πάρεις αντίστοι-
χα πάνω από 700 χιλιάδες, 85 χιλιάδες και περίπου 2,5 εκατομμύρια αποτελέσματα, τα
οποία αυξάνονται εκθετικά ημέρα με την ημέρα;
Η κοινωνία σήμερα προσδοκά από την οποιαδήποτε επιχειρούμενη δραστηριότητα
να λαμβάνει υπόψη πρωτίστως τις ανάγκες των πολιτών, όπου λαμβάνει χώρα η δρα-
στηριότητα. Συνεπώς, η έννοια τόσο της κερδοφορίας όσο και εκείνη της εταιρικής κοι-
νωνικής ευθύνης (ΕΚΕ) πρέπει να προσεγγίζεται με ένα ευρύτερο πνεύμα που συνδέεται
στενά με την βιώσιμη ανάπτυξη καθώς ενσωματώνει τον οικονομικό, κοινωνικό και
περιβαλλοντικό αντίκτυπο των δραστηριοτήτων.
Ο κόσμος, οι τοπικές κοινωνίες, ειδικότερα στον τόπο μας, αμφισβητούν οτιδήποτε
επειδή:
• Γίνεται προσπάθεια να τους επιβληθεί άνωθεν ως μαύρο κουτί, έτσι χωρίς δημόσιο
εποικοδομητικό διάλογο, μη έχοντας την παραμικρή πεποίθηση ότι θα τηρηθούν οι
εγκεκριμένες μελέτες, μη συμμετέχοντας σε όλες τις διαδικασίες που αφορούν ή θί-
γουν το άμεσο περιβάλλον τους.
•
εν συσχετίζεται άμεσα οικονομικά και εργασιακά με την τοπική κοινωνία, άρα
έλκει συμφέροντα από αλλού.
• Έχει ήδη δοκιμαστεί και δεν έχει συναρτήσει την παρουσία του με το τοπικό όφε-
λος. Σε αυτήν την περίπτωση μάλιστα όπου υπάρχει βεβαρημένο παρελθόν, η αντί-
δραση είναι μεγαλύτερη και γενικευμένη.
Επίσης, οι τοπικές κοινωνίες φαίνεται ότι δεν είναι ακόμη σε θέση να συσχετίσουν
το εικαζόμενο συμφέρον τους με το εθνικό και παγκόσμιο συμφέρον, ώστε να δουν θε-
τικά μια επένδυση, μόνο και μόνο χάρις σε μια τέτοια συσχέτιση. Αντίθετα, με ευκολία
κάνουν την ως άνω συσχέτιση όταν πρόκειται να την απορρίψουν. Οι πολίτες σκέφτο-
72 1-2/2010

3. νται ατομικά όχι παγκόσμια και αυτό είναι λογικό αποτέλεσμα ιεράρχησης των εκάστο-
τε αναγκών.
Μια παλιά συνιστώσα της δημοκρατίας, «γνώριμη» από την εποχή του Μοντεσκιέ
αλλά και του Κονστάντ, φαίνεται να επανακάμπτει δυναμικά σήμερα. Είναι η αντι-
δημοκρατία, η τάση των πολιτών να ασκούν έμμεση εξουσία και να θέτουν υπό διαρκή
αμφισβήτηση και κατηγορία την κάθε κυβερνητική πρωτοβουλία και γενικότερα την
εξουσία. Σήμερα στο λαό–εκλογέα προστίθενται ολοένα και πιο δραστικά, οι μορφές του
λαού–επιτηρητή και του λαού–δικαστή. Ο πολίτης εκλογέας ψηφίζει, ο πολίτης–
επιτηρητής επαγρυπνά και αξιολογεί τη δράση και τις αποφάσεις των κυβερνώντων και,
τέλος, ο πολίτης–δικαστής ελέγχει, αποδίδει ευθύνες, και ορισμένες φορές ενοχοποιεί,
παρεμποδίζει και αντιστέκεται ασκώντας βέτο σε κάποιες από αυτές.
Και τα ερωτηματικά που τίθενται είναι: Τούτες τις έμμεσες εξουσίες που δεν πηγά-
ζουν από κάποια αναγνωρισμένη αρχή, αλλά από ένα σύνολο αποτελεσμάτων και πρα-
κτικών, μπορούμε και σε ποιο βαθμό να τις εκλάβουμε ως λειτουργικό μέρος της δημο-
κρατίας; Και αν είναι έτσι, μπορεί ο απλός πολίτης να εγκολπωθεί τελικά την παγκόσμια
γνώση κι εμπειρία και, στο όνομα της εμπλοκής του στις όποιες συνέπειες της επένδυ-
σης, να εκφέρει αποφασιστική άποψη, που ενδέχεται να σημαίνει επιστημονική άποψη;
Να πει π.χ. «
εν θέλω την τάδε μέθοδο βιολογικής γεωργίας ή μεταλλουργικής επεξερ-
γασίας διότι είναι τεχνικά μη ώριμη, ακατάλληλη κι επιβλαβής για την περιοχή μου.»
Οι αντι-δημοκρατικές δραστηριότητες έχουν πάντα έναν διττό κι αμφίσημο χαρα-
κτήρα. Από τη μια μπορεί να είναι πολύ χρήσιμες ενισχύοντας τη δημοκρατία, ενώ από
την άλλη μπορεί να την αποδυναμώσουν τροφοδοτώντας την στείρα αντιπολιτική. Υ-
πάρχει πράγματι μια ασυμμετρία ανάμεσα στην ικανότητα να παρεμποδίζουμε και στην
ικανότητα να δρούμε θετικά στη δημοκρατία. Είναι πολύ πιο εύκολο να πετυχαίνουμε
αποτελέσματα όταν διαφωνούμε και αντιδρούμε, από όσο είναι να συμμετέχουμε και να
υλοποιούμε θετικές προτάσεις.
Η θετική αντι-δημοκρατία υποβάλλει την εξουσία σε έλεγχο και κριτική, που την
υποχρεώνουν σε προσπάθεια καλύτερης υλοποίησης της κοινωνικής αποστολή της. Η
αρνητική αντι-δημοκρατία, αντίθετα, διευρύνει το χάσμα ανάμεσα σε εξουσία και κοινω-
νία, καθιστώντας την εξουσία όλο και περισσότερο απόμακρη. Ο διαρκής και αβασά-
νιστος στιγματισμός της κάθε κυβερνητικής αρχής όχι μόνο δεν οικειοποιεί την εξουσία,
αλλά αποδυναμώνει τη δημοκρατία αποξενώνοντας τους πολίτες από τις δημοκρατικές
διαδικασίες. Το όριο ανάμεσα στην καλή αντι-δημοκρατία και τη μηδενιστική της εκδο-
χή είναι λεπτό.
Οι σύγχρονοι διαφωνούντες (παρατηρητήρια, επιτροπές επαγρύπνησης, watchdog
committees, κ.λπ.) δεν μοιάζουν με τους αρνητές του παρελθόντος. Αντίθετα με τα παλιά
κινήματα, που είχαν σαν βάση και σύμβολό τους τα συνδικάτα, τα νέα δεν θέλουν να
εκπροσωπήσουν στρώματα του πληθυσμού, αλλά να διαχειριστούν καταστάσεις.
εν
κόπτονται να αναλάβουν την εξουσία, αλλά να την επηρεάσουν και να προσπορίσουν
οφέλη από τη διαχείρισή της κατάστασης και τον προσεταιρισμό του απλού πολίτη. Βα-
σικό τους όπλο είναι το διαδίκτυο και η άμεση δημοκρατία του, ένα όπλο ριζοσπαστικά
δημοκρατικό αλλά που ταυτοχρόνως κατακερματίζει τις απόψεις και δεν παράγει μια
κοινή γραμμή.
υστυχώς όμως και εδώ (όπως και στην τηλεόραση), ο στόχος συχνά
ξεφεύγει από την ουσία που είναι η αλήθεια (ή έστω η τεκμηριωμένη άποψη) και περνά
σε ένα κενό περιεχομένου εντυπωσιασμό. Το διαδίκτυο χρησιμοποιείται όχι σαν μια
εναλλακτική δυνατότητα έκφρασης αλλά σαν τεχνομαγική επίκληση που εγγυάται με
την εκφορά της όχι φυσικά την αλήθεια, αλλά αυτό που για κάποιους (ή μήπως για ό-
λους;) μετράει περισσότερο και από την αλήθεια: την επικοινωνία, την εντύπωση, τον
1-2/2010 73

4. (αρνητικό) συμβoλισμό, the medium (which) is the (real) message! Και αυτή η διαπί-
στωση είναι κάπως τρομακτική για τη δημοκρατία μας. Το τεκμηριωμένο μήνυμα που
εκφράζεται με δεδομένα και δημιουργική κριτική χάνεται μέσα στα καλώδια και μένει ο
θόρυβος των συνθημάτων γκαιμπελικού τύπου: Για παράδειγμα, αν πεις 100 φορές «να
κλείσουν όλα τα μεταλλεία παντού» σίγουρα ένα μεγάλο ποσοστό εκείνων που θα δε-
χθούν το μήνυμα, θα σκεφτεί «σίγουρα πρόκειται για κακό πράγμα» και ένα πολύ μικρό
ποσοστό θα αναρωτηθεί «τι κακό έκαναν για να κλείσουν;»
Ένθερμοι στυλοβάτες της θλιβερής αυτής πραγματικότητας είναι τα πολιτικά και
οικονομικά συμφέροντα, αλλά και επιμέρους συντεχνιακές και επαγγελματικές ομάδες.
Επιφανειακές ή καθαρά υποθετικές ερμηνείες, κατασκευασμένες ειδήσεις ή δήθεν ανα-
λύσεις, κινδυνολογικά σενάρια — κυρίως στα θέματα περί κλιματικής αλλαγής — και
τακτικές σκοπιμότητας βρίσκονται στο επίκεντρο. Την ίδια στιγμή οτιδήποτε έχει σχέση
με την ορθολογιστική προσέγγιση, τον ρεαλισμό, την επιστημονική τεκμηρίωσης, θεω-
ρείται αδιάφορο και μάλλον ανεπιθύμητο. Απλά κάθε δεύτερη σκέψη ή κάθε σκέψη πί-
σω από την εικόνα, δεν πουλάει, δεν είναι πρόσφορη για οικονομική ή πολιτική εκμε-
τάλλευση. Ο απλός καλοπροαίρετος πολίτης, εγκλωβισμένος από την ανεργία, την ανέ-
χεια και την υποβαθμισμένη ποιότητα της ζωής του, ανήμπορος και χωρίς διάθεση να
αντιδράσει. Κι η ακαδημαϊκή κοινότητα επίσης πίσω από την «κουρτίνα», μετέωρη α-
νάμεσα στην εσωστρέφεια του ερευνητή και την επιρροή της πολιτικής σκοπιμότητας,
των Science Politics.
Τα παραπάνω αγγίζουν όχι μόνο την μεταλλεία αλλά οποιοδήποτε αναπτυξιακό το-
μέα: την γεωργία που λεηλατεί τα υδάτινα αποθέματα, την αλιεία που ξυρίζει τον γόνο
από τον βυθό, την κτηνοτροφία που δημιουργεί βοσκοτόπια σε βάρος των δασών, τη
δασοκομία που δεν υφίσταται καν, τον ενεργειακό τομέα των ορυκτών ανθράκων, τις
ΑΠΕ με τα γνωστά προβλήματα χωροθέτησης, τους ΧΥΤΑ και ΧΥΤΥ, τη βιομηχανία,
την μεταποίηση. Το πώς θα αντιμετωπισθεί το κρίσιμο πρόβλημα της ανάπτυξης και του
ενεργειακού μας εφοδιασμού, προφανώς είναι ένα θέμα που αφορά το απρόσωπο Κρά-
τος και όχι βεβαίως εμάς και την αυλή μας. Και αν θεωρούν κάποιοι, ότι ως προς τις
ΑΠΕ, είναι υπερβολικός ο ισχυρισμός αυτός, επισημαίνονται δημοσκοπήσεις που συ-
μπεραίνουν ότι ένας στους δύο (48,6%) πολίτης αυτής της χώρας, επιθυμεί να έχει τα
όποια προσδοκώμενα οφέλη από την εγκατάσταση μεγάλων ΑΠΕ, υπό την προϋπόθεση
ότι δεν θα έχει οπτική επαφή με αυτές και ότι ένας στους δύο (48,2%) είναι διατεθειμέ-
νος να υποστεί την οπτική όχληση μόνο και μόνο χάριν του οικονομικού οφέλους που
θα έχει από την εγκατάσταση ΑΠΕ στην αυλή του και όχι χάριν ενός απρόσωπου κοινω-
νικού οφέλους.
υστυχώς, τα τελευταία 30 χρόνια η ελληνική κοινωνία εθίστηκε στην ιδέα της α-
νάπτυξης μέσω του τομέα παροχής υπηρεσιών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τη στροφή
κυρίως προς το
ημόσιο, τις τράπεζες και στον (μέτριας και κακής ποιότητας) τουρισμό
— άσχετα αν ο τουρισμός ρυπαίνει εξίσου ή αν κατασπαταλά φυσικούς πόρους από δη-
μόσια αγαθά. Η κοινωνία μας διαμαρτύρεται για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της
πρωτογενούς παραγωγής, εντούτοις υιοθετεί μοντέλο ανάπτυξης που καταναλώνει συνε-
χώς περισσότερη ενέργεια και φυσικούς πόρους, αγοράζει ολοένα και περισσότερα σπί-
τια και αυτοκίνητα, πιέζει για αλλαγή χρήσεων γης με αθέμιτα μέσα, κ.λπ. Μιλάμε για
πλήρη σύγχυση, που όμως έχει οδηγήσει να μην υπάρχουν πλέον επαγγελματίες γεωρ-
γοί, κτηνοτρόφοι, ψαράδες, δασοκόμοι, λατόμοι, ούτε καν βιομηχανικοί εργάτες. Έχου-
με φθάσει στο σημείο να απαξιώνουμε την πρωτογενή παραγωγή παντού και να μιλάμε
για την «βαριά βιομηχανία των υπηρεσιών». Όμως η ανάπτυξη δεν μπορεί να στηρίζεται
σε μονοκαλλιέργεια, ειδικότερα μάλιστα όταν μιλάμε για μονοκαλλιέργεια υπηρεσιών.
74 1-2/2010

5. Ανάπτυξη χωρίς πρωτογενή παραγωγή δεν μπορεί να υπάρξει και η μονοδιάστατη απο-
ϋλοποίηση της οικονομίας οδηγεί σταθερά στην αποανάπτυξη. Το αειφόρο τίποτε ούτε
τρώγεται, ούτε πολυμερίζεται, ούτε μπορεί να αποτελέσει θετική παρακαταθήκη για τις
επόμενες γενιές. Για να διαμορφωθεί το νέο όραμα στο οποίο προσβλέπουμε ως χώρα
αλλά και ως ΕΕ, δεν θα πρέπει να παραγκωνίσουμε τους φυσικούς και ορυκτούς πόρους,
αλλά να αναγνωρίσουμε ότι η προσεκτική χρήση ενέργειας, φυσικών πόρων και πρώτων
υλών, η αποδοτικότερη χρήση τους και η αύξηση της παραγωγικότητας θα είναι οι βα-
σικοί μοχλοί αύξησης της μελλοντικής ανταγωνιστικότητας της βιομηχανίας μας και
των οικονομιών μας.
2 ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΜΕΙ-ΣΗΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝ-ΝΙΚΗΣ ΒΑΡΥΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟ&ΟΧΗΣ
ΤΟΥ ΕΞΟΡΥΚΤΙΚΟΥ ΚΛΑ&ΟΥ
Ειδικότερα για τον εξορυκτικό κλάδο, η αμφισβήτηση έχει παγιωθεί σε μεγαλύτερο
βαθμό που πολλές φορές φτάνει στο έσχατο σημείο δαιμονοποίησης (anti-mining rush),
όπου η μεταλλευτική δραστηριότητα θεωρείται εν δυνάμει φυσική καταστροφή.
Η εξορυκτική – μεταλλευτική – μεταλλουργική βιομηχανία μεταπολεμικά απετέλε-
σε κινητήριο μοχλό και ήταν ένα από τα παραδείγματα της δυναμικής οικονομικής ανά-
πτυξης του τόπου μας. Μάλιστα τη δεκαετία του '70 η συμμετοχή του κλάδου εξόρυξης
στο σύνολο των εξαγωγών της χώρας ήταν της τάξης του 20%. Εντούτοις, την τελευταία
25ετία το ειδικό βάρος του κλάδου φαίνεται να φθίνει σταδιακά αλλά σταθερά. Παρότι,
από τη δεκαετία του '90 μέχρι την πρόσφατη οικονομική κρίση, η παραγωγικότητα της
μεταλλευτικής δραστηριότητας σημειώνει κατακόρυφη αύξηση και απογειώνεται πα-
γκοσμίως, στην Ελλάδα δεν είχαμε ανάλογα αποτελέσματα. Αντίθετα είχαμε φθίνουσες
πορείες, με ενδιάμεσα σκαμπανεβάσματα, στην παραγωγική δραστηριότητα.
Ανεξάρτητα όμως από τα οικονομικά μεγέθη, εκείνο που φθίνει σταθερά τα τελευ-
ταία χρόνια είναι η κοινωνική βαρύτητα και η αποδοχή του εξορυκτικού κλάδου. Σε
μικρότερο βαθμό τη δεκαετία του 1970, σε εντονότερο τη δεκαετία του 1980 και εντεύ-
θεν, οπότε έρχονται να προστεθούν η περιβαλλοντική αφύπνιση των κοινωνιών με το
ενδιαφέρον για τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον, η επι-
βεβαίωση από την επιστήμη σχετικών κινδύνων σε τοπική αλλά και σε παγκόσμια κλί-
μακα, η ανησυχία για την αλόγιστη χρήση φυσικών πόρων, η ανάγκη για την επίτευξη
υψηλής στάθμης βιοτικού επιπέδου χωρίς την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και τις
εντατικοποιημένες μορφές οικονομικής ανάπτυξης, και η αγωνία για τη διασφάλιση του
μέλλοντος και της ποιότητας ζωής των επερχόμενων γενεών. Όλα τα παραπάνω επηρεά-
ζουν τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, η οποία με τη σειρά της αποτελεί ένα πολύ
σημαντικό στοιχείο για τη χάραξη πολιτικών διαχείρισης των ορυκτών πόρων (και όχι
μόνο), δεδομένου ότι η μαζική δραστηριοποίηση του πληθυσμού για την επίτευξη ή την
αποτροπή τους αποτελεί καθοριστικό παράγοντα.
Έτσι, μολονότι η άποψη για την κυρίαρχη αναγκαιότητα και σημασία της ύπαρξης
της μεταλλευτικής δραστηριότητας διατηρούνται, ο κόσμος δηλ. δέχεται ότι από την
δραστηριότητα αυτή παράγονται χρήσιμα αγαθά, εντούτοις έχει αναπτύξει το σύνδρομο
«ας υπάρχει λοιπόν, αλλά όχι στην δική μου αυλή» (ΝΙΜΒΥ: Not in my backyard).
Πρόκειται για ένα σύνδρομο, παγκοσμίου εμβέλειας, το οποίο έχει κατά καιρούς αναλυ-
θεί σε διάφορες περιπτώσεις που αφορούν π.χ. υποδομές κτιρίων και υπηρεσιών (όπως
τη χωροθέτηση επικίνδυνων, πυρηνικών και συμβατικών εγκαταστάσεων διαχείρισης
αποβλήτων, πυρηνικών εργοστασίων παραγωγής ενέργειας), καθώς και κοινωνικές υπο-
1-2/2010 75

6. δομές (όπως κέντρα ψυχικής υγείας, εργατικές κατοικίες, κέντρα περίθαλψης AIDS
κ.λπ.). Επίσης, τώρα τελευταία μελετάται εκτενώς στα θέματα συμβατικών εργοστασίων
παραγωγής ενέργειας και παραγωγής ενέργειας από ΑΠΕ. Εντούτοις, στην περίπτωση
της εξορυκτικής δραστηριότητας, ειδικότερα όταν αφορά την εξόρυξη και επεξεργασία
χρυσοφόρων κοιτασμάτων, συχνά παίρνει τη διάσταση που ονομάζεται «Όχι σε καμία
αυλή» (NIABY: ή Not in any backyard), πρόκειται δηλ. για μια εκδήλωση καθολικής
απόρριψης.
Παρακάτω εξετάζονται οι, κατά την άποψη του γράφοντος, αποχρώντες λόγοι πα-
γίωσης της αρνητικής εικόνας για τον εξορυκτικό κλάδο στο τόπο μας και σε κάθε περί-
πτωση δίνεται και η άλλη άποψη, η σύνθεση της οποίας, αν θέλετε, μπορεί να οδηγήσει
και σε ενδεχόμενη λύση.
2.1 Οι ιδιαιτερότητες των ορυκτών πόρων
Οι ορυκτοί πόροι (ΟΠ) και η εξορυκτική δραστηριότητα χαρακτηρίζονται από ιδιαι-
τερότητες που επηρεάζουν καθοριστικά τη χωροθέτηση και τη «βιώσιμη» διαχείρισή
τους και απαιτούν ειδικές παρεμβάσεις.
Οι ορυκτοί πόροι δεν είναι ανανεούμενοι — Είναι αλήθεια ότι η μεταλλεία και γενικό-
τερα ο εξορυκτικός τομέας, στηρίζεται στην εκμετάλλευση φυσικών πόρων μη ανα-
νεούμενων, παρά μόνο σε γεωλογική κλίμακα. Μάλιστα η εξορυκτική δραστηριότητα
αναφέρεται συχνά ως μη βιώσιμη, εφόσον εκμεταλλεύεται πεπερασμένους πόρους οι
οποίοι άλλωστε πρέπει να προστατεύονται προς όφελος των επερχόμενων γενεών. Ε-
ντούτοις, το ανανεώσιμο ή μη, ή καλύτερα ο ρυθμός ανανέωσης των πρωτογενών ορυ-
κτών πόρων, δεν αποτελεί το μοναδικό κριτήριο, την αναγκαία και ικανή συνθήκη για
τον χαρακτηρισμό της μεταλλείας και γενικότερα της εκμετάλλευσης φυσικών πόρων ως
διεργασίας βιώσιμης (sustainable) ή μη. Η έννοια της ασθενούς βιωσιμότητας (weak
sustainability) σχετικά με τη δυνατότητα υποκατάστασης του φυσικού κεφαλαίου, πι-
στεύουμε, μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωση των ΟΠ. Οι ΟΠ δεν είναι ανανεούμε-
νοι όπως και αρκετοί ακόμη φυσικοί πόροι, όμως μπορούν να υποκατασταθούν είτε από
άλλους πόρους (φυσικούς ή συνθετικούς) είτε από ανθρωπογενές κεφάλαιο. Εξάλλου, η
φειδωλή εξόρυξη που έχει τεθεί από τη νομολογία του ΣτΕ, ώστε να διαφυλαχθούν ε-
παρκή αποθέματα ορυκτού πλούτου για τις επόμενες γενεές, δεν αποτελεί ούτε οδηγεί σε
ολοκληρωμένη διαχειριστική και βιώσιμη λύση. Αποτελεί, μια γενική αρχή στην κατεύ-
θυνση της μείωσης της κατανάλωσης του αποθεματικού των πρωτογενών υλών, η οποία
όμως δεν εξασφαλίζει τη βιωσιμότητα των ΟΠ σε κάθε περίπτωση στο παρόν, ενώ πα-
ράλληλα δεν διασφαλίζει το μέλλον. Και αυτό διότι δεν είναι δυνατόν να προβλεφτούν
οι χρήσεις αλλά και η εμπορική ή χρηματιστηριακή αξία των πρώτων υλών ούτε καν στο
άμεσο μέλλον, ώστε να προβλεφθεί αναλόγως και το πόσο φειδωλή θα (πρέπει να) είναι
η εξόρυξη. Η οικονομική βιωσιμότητα της εκμετάλλευσης ενός ΟΠ εξαρτάται σε μεγά-
λο βαθμό από τις επικρατούσες τεχνοοικονομικές και γεωπολιτικές συνθήκες και άλλους
κατεξοχήν δυναμικούς παράγοντες, π.χ. το υφιστάμενο φυσικό περιβάλλον, το επίπεδο
τοπικά και διεθνώς της μεταλλευτικής και μεταλλουργικής τεχνολογίας, το κόστος επέν-
δυσης, το λειτουργικό κόστος, καθώς και τις τιμές των τελικών μεταλλευτικών προϊό-
ντων όπως καθορίζονται από τις συνθήκες της διεθνούς αγοράς. Ακόμη και η εκτίμηση
των παγκόσμιων αποθεμάτων των ορυκτών πόρων είναι μια δυναμική διαδικασία, κα-
θώς επηρεάζεται συνεχώς από τον εντοπισμό νέων αποθεμάτων μέσω των ερευνητικών
προγραμμάτων εταιρειών και εθνικών ινστιτούτων, όπως και από την ανάπτυξη νέων
76 1-2/2010

7. τεχνολογιών και μεθόδων που επιτρέπουν την περιβαλλοντικά ασφαλή εκμετάλλευση
ορυκτών πόρων με χαμηλότερες περιεκτικότητες.
Εξάλλου, για να επανέλθουμε στο θέμα της μη ανανεωσιμότητας των ΟΠ, ακόμη κι
αν τα πρωτογενή προϊόντα της εξόρυξης θεωρούνται μη ανανεώσιμοι πόροι, τα επεξερ-
γασμένα προϊόντα της μεταλλείας, τα μέταλλα καθώς και ορισμένα μεταλλουργικά πα-
ραπροϊόντα (π.χ. υπολείμματα χαλυβουργίας), είναι απείρως ανακυκλώσιμα. Υπενθυμί-
ζεται ότι σε αντίθεση με άλλα υλικά που χρησιμοποιούνται σε συσκευασίες ή στην δό-
μηση, τα μέταλλα διατηρούν ακέραια τα χαρακτηριστικά τους μετά την ανακύκλωση
χωρίς ποιοτική υποβάθμιση. Αλλά και τα μη μεταλλικά προϊόντα (αδρανή υλικά κατε-
δαφίσεων, οικοδομικά υλικά κλπ) είναι σε βάθος χρόνου ανακυκλώσιμα και μπορεί η
χρήση τους να αναδιανέμεται σε πολλούς κύκλους νέων χρηστών.
Ο γεωγραφικός εντοπισμός και η στενότητα των ορυκτών πόρων — Οι ΟΠ χαρακτη-
ρίζονται από την λεγόμενη a priori ή de facto χωροθέτηση των κοιτασμάτων σε συγκε-
κριμένους χώρους. Η ιδιότητά τους αυτή θέτει περιορισμούς ως προς τη χωροθέτηση
μιας εξορυκτικής μονάδας (αλλά και μιας μονάδας επεξεργασίας) δεδομένου ότι αυτή
δεν μπορεί να εγκατασταθεί οπουδήποτε ούτε να μετακινηθεί ανάλογα με τις επιθυμίες
μας, αλλά μόνο στις περιοχές, όπου υπάρχει το κοίτασμα. Έτσι η ιδιαιτερότητα αυτή των
ΟΠ αφενός τους εντάσσει αυτόματα στις προτεραιότητες σχεδιασμού χρήσεων γης, αφε-
τέρου όμως δημιουργεί θέματα αυξημένου ανταγωνισμού για διάφορες χρήσεις γης και
επιπλέον απαιτεί αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο όσον αφορά την πρόσβαση στα κοιτά-
σματα ορυκτών.
Ειδικότερα σε περιπτώσεις υψηλής ποσοστιαίας συγκέντρωσης σημαντικών και
σπανίων ΟΠ σε συγκεκριμένες χώρες, ο γεωγραφικός εντοπισμός (ή ο «γεωλογικός πα-
ράγων» όπως επίσης λέγεται) δημιουργεί μια ακόμη παρενέργεια με αντίκτυπο στην
ασφάλεια εφοδιασμού και στην πρόσβαση στις ορυκτές πρώτες ύλες. Για παράδειγμα, η
ΕΕ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές μετάλλων υψηλής τεχνολογίας (π.χ
κοβάλτιο, ο λευκόχρυσος, τιτάνιο, ταντάλιο, σπάνιες γαίες: νεοδύμιο, δυσπρόσιο, δημή-
τριο, ευρώπιο, λουτήσιο, λανθάνιο κ.λπ.), από τα οποία, έστω και σε μικρές ποσότητες,
εξαρτάται άμεσα η μετάβαση στη βιώσιμη παραγωγή και στα φιλικά προς το περιβάλ-
λον προϊόντα. Τα μέταλλα αυτά διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη καινο-
τόμων οικολογικών τεχνολογιών για την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης και τη μεί-
ωση των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Επίσης στην μαζική παραγωγή ηλεκτρι-
κών/ηλεκτρονικών προϊόντων (κινητά τηλέφωνα, επίπεδες οθόνες τηλεόρασης και κο-
μπιούτερ, μικροηλεκτρονικές συσκευές, καταλύτες αυτοκινήτων κ.λπ.) καθώς και στην
πολεμική βιομηχανία.
υστυχώς, τα περισσότερα κοιτάσματά τους, δεν είναι διεσπαρμένα ανά την υφήλι-
ο, αλλά εντοπίζονται σε μεγάλο βαθμό σε ορισμένες χώρες, επηρεάζοντας αρνητικά την
πρόσβαση αλλά και την ασφάλεια του εφοδιασμού. Είναι ευρέως γνωστή η κρίση εφο-
διασμού του τανταλίου, το οποίο σε ποσοστό 80% εντοπίζεται μόνο στο Κονγκό, το
2000, λόγω της θεαματικής αύξησης της κινητής τηλεφωνίας που στηρίζεται στη χρήση
του, η οποία οδήγησε σε πολλαπλές παρενέργειες (οικονομικές, πολιτικές και πόλεμο
στην Κ. Αφρική). Eπίσης είναι γνωστό ότι, η Κίνα ήδη ελέγχει το 95 με 97% της παγκό-
σμιας παραγωγής στα ορυκτά των σπανίων γαιών (παραγωγή 138.000 τόνοι για το
2008). Ειδικότερα παράγει το 99% του δυσπρόσιου (Dy) και το 95% του νεοδύμιου
(Nd). Μάλιστα προβλέποντας έγκαιρα την κατακόρυφη αύξηση της ζήτησης, εφαρμόζει
όλο και περισσότερο περιοριστικά μέτρα που αποσκοπούν στην προστασία των ίδιων
πόρων της, ώστε να εξασφαλίσουν ειδικά πλεονεκτήματα για τις βιομηχανίες τους στα
1-2/2010 77

8. επόμενα στάδια της μεταποίησης. Τα μέτρα όμως αυτά, π.χ. εξαγωγικοί φόροι και ποσο-
στώσεις, επιχορηγήσεις, συστήματα διπλής τιμολόγησης κ.ά., ουσιαστικά στρεβλώνουν
το παγκόσμιο εμπόριο πρώτων υλών.
2.2 Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα
Η εξορυκτική είναι κατεξοχήν παρεμβατική δραστηριότητα προς το περιβάλλον,
ταυτόχρονα όμως υπάρχουν βιομηχανικά ορυκτά και πετρώματα που χρησιμοποιούνται
στην υπηρεσία της προστασίας του περιβάλλοντος («πράσινα ορυκτά»). Ο κλάδος έχει
ορατό περιβαλλοντικό αποτύπωμα μέσα στο φυσικό περιβάλλον, ειδικότερα στην περί-
πτωση των υπαίθριων εκμεταλλεύσεων, εντούτοις η αναμενόμενη βλάβη είναι υπό προ-
ϋποθέσεις περιορισμένη, προσωρινή κι αναστρέψιμη. Οι επιπτώσεις της εξόρυξης αφο-
ρούν κυρίως στο τοπίο, την βιοποικιλότητα, τον θόρυβο και άλλες οχλήσεις για τις το-
πικές κοινότητες. Επίσης είναι δυνατή η αέρια ρύπανση (έκλυση σκόνης ή καυσαερίων)
κατά τις διάφορες φάσεις των εξορυκτικών εργασιών καθώς και — σπανιότερα — η
ρύπανση των επιφανειακών και υπογείων υδάτων, λόγω αλλαγής τη κοίτης χειμάρρων ή
καταστροφής του υδροφόρου ορίζοντα.
Στην περίπτωση των μεταλλουργικών μονάδων, πυρομεταλλουργικών ή υδρομε-
ταλλουργικών, όπου είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν διεργασίες που επιφέρουν χημι-
κή αλλοίωση στη σύσταση των ορυκτών και παραγωγή αερίων αποβλήτων (πυρομεταλ-
λουργία), είτε χημικές ουσίες για την επεξεργασία του εξορυγμένου μεταλλεύματος, π.χ.
υδροχλωρικό και θειϊκό οξύ, κηροζίνη, άζωτο και φώσφορος, κυάνιο, οργανικοί διαλύ-
τες κ.ά. (υδρομεταλλουργία), απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή διότι η κακή διαχείριση των
θεμάτων ασφαλείας είναι δυνατόν να οδηγήσει σε οικολογικές καταστροφές που επη-
ρεάζουν τους κύκλους της φύσης και της ζωής. Ορισμένα περιβαλλοντικά ατυχήματα,
κυρίως στον τομέα της υδρομεταλλουργίας και ειδικότερα του χρυσού, που σχετίζονται
με διαρροές αποβλήτων έχουν στιγματίσει την επικοινωνιακή εικόνα του κλάδου: στα
ορυχεία χρυσού του Summitville στο Κολοράντο των ΗΠΑ (1992), στο χρυσωρυχείο
του Omai στη Γουιάνα (1995), στο ορυχείο Harmony της Νότιας Αφρικής (1994), στο
χρυσωρυχείο Kumtor της
ημοκρατίας του Κιργκιστάν (1998), στην περιοχή του Aznal-cóllar
στις εγκαταστάσεις της Boliden Ltd στην Ισπανία (1998), στην περιοχή Baia Mare
της Ρουμανίας (2000), κ.ά. Ειδικότερα το τελευταίο ατύχημα στο Baia Mare της Ρουμα-
νίας τον Ιανουάριο 2000, κατόπιν διαρροής κυανιούχων ενώσεων στον
ούναβη και
τους παραποτάμους του, έθεσε με επιτακτικό τρόπο τα θέματα διασυνοριακής ρύπανσης.
Το ίδιο θέμα έχει τεθεί και πιο πρόσφατα με το ατύχημα διαρροής ερυθράς ιλύος στην
πόλη Ajka της Ουγγαρίας (2010) και σε προληπτική βάση με τις εκκολαπτόμενες κατά
καιρούς επενδύσεις στα ορυχεία εξόρυξης χρυσού της Βουλγαρίας, στο Krumovgrad,
στη βουλγαρική πλευρά της Ροδόπης και στο Kardzhali κοντά στην ομώνυμη πόλη, α-
κριβώς επειδή τα ορυχεία και η περιοχή ενδεχόμενης εγκατάστασης του εργοστασίων
βρίσκονται κοντά στις όχθες του Άρδα, ο οποίος είναι παραπόταμος του δικού μας Έ-
βρου που εκβάλλει στο Θρακικό Πέλαγος.
Εντούτοις, το περιβαλλοντικό αποτύπωμα ενός εξορυκτικού έργου είναι δυνατόν να
ελεγχθεί κι αυτό σχετίζεται με τον αποτελεσματικό σχεδιασμό, την ασφαλή λειτουργία,
την διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων και την περαιτέρω αποκατάστασή του. Τα
ληπτέα μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος, συνήθως δεν στοχεύουν να εξαλείψουν τα
προβλήματα, αλλά να τα περιορίσουν σε ανεκτά επίπεδα. Οι μελέτες περιβαλλοντικών
επιπτώσεων για την αποκατάσταση των θιγόμενων επιφανειών θα πρέπει να είναι ρεαλι-
στικές, και να συμπεριλαμβάνουν μέτρα για την αποκατάσταση του περιβάλλοντος και
78 1-2/2010

9. μετά τη λήξη των εκμεταλλεύσεων. Στην περίπτωση των υπογείων εργασιών δεν υφί-
σταται τόσο το περιβαλλοντικό αποτύπωμα όσο ο κίνδυνος ενδεχόμενων κατολισθήσε-
ων που είναι γνωστό, για τους παροικούντες την Ιερουσαλήμ, ότι μπορεί επίσης να ελεγ-
χθεί. Επίσης η διαχείριση των εξορυκτικών αποβλήτων μπορεί να ελεγχθεί αν γίνεται με
τρόπο ώστε (α) να μην τίθεται σε κίνδυνο η ανθρώπινη υγεία, (β) να μην χρησιμοποιού-
νται μέθοδοι που μπορούν να βλάψουν το περιβάλλον, και ειδικότερα τα ύδατα, τον αέ-
ρα, το έδαφος, την πανίδα και τη χλωρίδα, και (γ) να μην προκαλείται όχληση από θό-
ρυβο ή οσμές ούτε να επηρεάζεται αρνητικά το τοπίο και οι τοποθεσίες ιδιαίτερου ενδι-
αφέροντος (ΚΥΑ 39624/2209/Ε103/2009, ΦΕΚ 2076B/25.9.2009, ενσωμάτωση οδηγίας
2006/21/EU για τα απόβλητα εξορυκτικής βιομηχανίας). Τέλος, τα θέματα διασυνορια-
κής ρύπανσης έχουν μπει σε μια ορθολογική διαχειριστική βάση με μια σειρά από διε-
θνείς περιβαλλοντικές συμβάσεις διασυνοριακού χαρακτήρα, οι περισσότερες των ο-
ποίων έχουν κυρωθεί από τη χώρα μας. Ενδεικτικά αναφέρεται η
ιεθνής Σύμβαση
Εspoo για την Εκτίμηση των Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (EΠE) σε
ιασυνοριακά
Πλαίσια (Espoo, Φιλανδία 25/2/1994), η οποία ορίζει, μεταξύ άλλων, ότι για ορισμένες
κατηγορίες έργων και δραστηριοτήτων — μεταξύ των οποίων είναι τα μεταλλεία και τα
εργοστάσια επεξεργασίας μετάλλων — τα οποία ενδέχεται να έχουν διασυνοριακές πε-
ριβαλλοντικές επιπτώσεις, όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται από κοινού και «επί ίσοις
όροις» με τις επηρεαζόμενες χώρες.
Με βάση τα επίσημα στοιχεία της ΕΣΥΕ (2000), σε σύνολο 132 εκ. στρεμμάτων
στην ελληνική επικράτεια, η ζώνη διατάραξης από τις εξορυκτικές δραστηριότητες κα-
ταλαμβάνει (μαζί με τα εργοτάξια και τις χωματερές) 270.000 στρέμματα. Ακόμη κι αν
στα παραπάνω προσθέσουμε τις μεταλλευτικές παραχωρήσεις (ΠΜ), οι περισσότερες
των οποίων είναι σε «δικαιολογημένη αργία», η μεταλλεία ζήτημα είναι να καταλαμβά-
νει περί το 1–1,5% της ελληνικής χερσαίας επικράτειας, όταν, σύμφωνα με τα ίδια στοι-
χεία, η κατανομή χρήσεων γης ήταν (2000): γεωργία 29 εκατ. στρ. (22 %), κτηνοτροφία
36 εκατ. στρ. (27 %), δάση–βλάστηση 63 εκατ. στρ. (47 %), εκτάσεις με νερά 2 εκατ.
στρ., τεχνητές εκτάσεις 2,6 εκατ. στρ. (2%), στις οποίες περιλαμβάνονται η αστική δό-
μηση (2 εκατ. στρ.), βιομηχανία–βιοτεχνία (213.000 στρ.) και ορυχεία–χωματερές–
εργοτάξια (270.000 στρ.)· όταν μόνο από τις δασικές φωτιές του 2007 στην Πελοπόννη-
σο ερήμωσαν πάνω από 2,5 εκατ. στρέμματα, πολλά από το οποία μέσα στη χερσαία
ελλαδική ζώνη του δικτύου Natura 2000. Και το ερώτημα που προβάλει με σαφήνεια:
είναι υπερβολικό να επιθυμούμε να διαθέσουμε το 0,3 με 0,4 % του εδάφους της χώρας
μας για την (στοχευμένη κι εντός των επιτρεπομένων από το χωροταξικό περιοχών) εξό-
ρυξη, τις χωματερές και τη βιομηχανία, ποσοστό, που με την προσθήκη των γεωγραφικά
διεσπαρμένων και σε «δυνητική αχρηστία», στο μεγαλύτερο ποσοστό τους μεταλλευτι-
κών παραχωρήσεων, φτάνει το ελαχιστότατο 1–1.5%; Ή μήπως η εναπομείνασα και
συνεχώς φθίνουσα εξορυκτική βιομηχανία ευθύνεται για όλα τα περιβαλλοντικά θέματα
που μαστίζουν τον τόπο μας;
Ένας περαιτέρω αντίκτυπος των δραστηριοτήτων εξόρυξης είναι στην τοπική οικο-
λογία και ειδικότερα στη βιοποικιλότητα. Πολλά λατομεία σε όλο τον κόσμο βρίσκονται
μέσα ή συνορεύουν με προστατευμένες περιοχές υψηλής βιοποικιλότητας. Για παρά-
δειγμα, ολόκληρη η έκταση του λατομείου ποζολάνης στην Ξυλοκερατιά της Μήλου, το
οποίο διαχειρίζεται η ΤΙΤΑΝ ΑΕ, καθώς και η παράκτια περιοχή δίπλα στο ορυχείο
προστατεύεται από το δίκτυο Natura. Σε αυτή την περιοχή αναγνωρίζονται δυο απειλού-
μενα είδη: το φίδι vipera schweizeri και η φώκια monachus monachus.
To ζήτημα της περιβαλλοντικής αδειοδότησης εξορυκτικών επιχειρήσεων κοντά ή
μέσα στο δίκτυο των προστατευόμενων περιοχών, είναι ακανθώδες και επιρρεπές στην
1-2/2010 79

10. δημιουργία παρερμηνειών κι εντυπώσεων αρνητικού κυρίως χαρακτήρα, ακριβώς λόγω
της απαίτησης για συνύπαρξη, έμπρακτη συναίνεση και αποδέσμευση όλων των εμπλε-
κομένων από κάθε είδους δογματισμό, είτε οικολογικό είτε αναπτυξιακό.
Το ποσοστό της χερσαίας επιφανείας της χώρας που εντάσσεται σε διάφορες ζώνες
οικοτόπων και περιβαλλοντικά προστατευόμενων περιοχών — Natura 2000 με ζώνες
ειδικής προστασίας (ΖΕΠ) και οικοτόπους, ειδικές ζώνες διατήρησης (ΕΖ
), εθνικοί
δρυμοί, υγρότοποι Ραμσάρ, καταφύγια άγριας ζωής κ.λπ. — υπερβαίνει πλέον το 27%,
ενώ την ίδια στιγμή η δέσμευση εντός αυτών βεβαίων και πιθανών αποθεμάτων ορυκτού
πλούτου εκτιμάται ότι υπερβαίνει το 45–50% του συνολικού δυναμικού ορυκτών πόρων
που διαθέτει η χώρα. Εξάλλου, η εξορυκτική δραστηριότητα ως γνωστόν, πλην εκείνης
που αφορά τα κατεξοχήν αδρανή υλικά, συναρτάται απόλυτα με τους χώρους εύρεσης
των κοιτασμάτων και επομένως δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί ή να αποφευχθεί η
τυχόν χωροθέτησή της εκ των προτέρων.
Συνεπώς, αν δεν θέλουμε να αναστείλουμε πλήρως την εξορυκτική δραστηριότητα
και την εκμετάλλευση του ορυκτού μας πλούτου, πρέπει να βρούμε έναν τρόπο συνύ-
παρξης της παραγωγικής αυτής δραστηριότητας με τα φυσικά ενδιαιτήματα, τους οικο-
τόπους και τη βιοποικιλότητα κάθε είδους. Εξαιρουμένων ορισμένων περιοχών όπου η
εξόρυξη ενδεχομένως πρέπει να απαγορεύεται καθολικά (π.χ. περιοχές απόλυτης προ-
στασίας των θεσμοθετημένων εθνικών δρυμών, φυσικά πάρκα, αισθητικά δάση, διατη-
ρητέα μνημεία της φύσης κ.ά. με συγκεκριμένες προϋποθέσεις/απαγορεύσεις για την
άσκηση των διαφόρων δραστηριοτήτων στα όρια τους), το ζητούμενο είναι να τεθεί σα-
φές κανονιστικό πλαίσιο που να ρυθμίζει τον τρόπο με τον οποίο οι εξορυκτικές δρα-
στηριότητες που χωροθετούνται εντός ή πλησίον προστατευόμενων περιοχών θα είναι
σε θέση σε κάθε περίπτωση να συμβιβαστούν με τις επιταγές της περιβαλλοντικής προ-
στασίας και να συνεχίσουν να υφίστανται, ειδάλλως να ματαιωθούν.
Η συμβατότητα των εξορυκτικών δραστηριοτήτων εντός προστατευόμενων περιο-
χών πρέπει να αξιολογηθεί υπό το πρίσμα των αξιών και των στόχων διατήρησης του
τόπου, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο άρθρο 6 της οδηγίας Ηabitats (οδηγία
92/43/EE) και της ΚΥΑ 33318/3028/11.12.98. Συγκεκριμένα, κάθε σχέδιο ή έργο, το
οποίο είναι δυνατόν να επηρεάζει σημαντικά τον εν λόγω τόπο, καθεαυτό ή από κοινού
με άλλα σχέδια ή έργα, πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο κατάλληλης αξιολόγησης
(«appropriate assessment») και μπορεί να εγκριθεί μόνον εφόσον δεν παραβλάπτει την
ακεραιότητα του τόπου. Οι αρμόδιες ελληνικές αρχές είναι υπεύθυνες να διασφαλίσουν
τα ανωτέρω. Άποψή μας είναι ότι, οι στόχοι της
ιοίκησης, αλλά και των εξειδικευμέ-
νων φορέων διαχείρισης θα πρέπει να προσεγγίζουν το κρίσιμο θέμα της διατηρησιμό-
τητας («sustainability») των εθνικών οικολογικών αξιών στοχεύοντας στην ουσία του
προβλήματος που δεν είναι η κάθε είδους a priori απαγόρευση αλλά η ορθολογική κι
ευέλικτη διαχείριση των ζωνών προστασίας προς όφελος των ενδιαιτημάτων, του φυσι-
κού και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος σε διαγενεακή κλίμακα.
Τέλος για την περίπτωση των μεταλλουργικών μονάδων, που σαφώς σχετίζονται
μόνο έμμεσα με την εξορυκτική βιομηχανία, θα τολμούσαμε να αυτοσαρκαστούμε λέ-
γοντας ότι η Eλλάδα, αν εξαιρέσει κανείς τη ΛΑΡΚΟ και το «Αλουμίνιον της Ελλάδος»
που χρονολογούνται από τις δεκαετίες του 1950 και 1960, κατάφερε να μην διαθέτει
εξαγωγικές μεταλλουργίες, οπότε δεν κινδυνεύει από τα υγρά και αέρια τυχόν απόβλητά
τους. Ειδικότερα, η Ελλάδα δεν διαθέτει καμία υδρομεταλλουργική βιομηχανία. >στό-
σο, τόσο τα απόβλητα της ΛΑΡΚΟ (αέρια, αλλά και η περίφημη σκουριά που απορρί-
πτεται ακόμη στον Ευβοϊκό, παρά το γεγονός ότι έχουν αξιολογηθεί κατά καιρούς αρκε-
τές θέσεις χερσαίας απόθεσης), όσο και εκείνα του «Αλουμινίου της Ελλάδος» (ερυθρά
80 1-2/2010

11. ιλύς που επίσης απορρίπτεται, μετά από εξουδετέρωση της σόδας, σε θαλάσσιο ελεγχό-
μενο περιβάλλον), απαιτούν τις ασφαλέστερες και σε βάθος χρόνου βέλτιστες διαχειρι-
στικές λύσεις τους. Ήδη, όσον αφορά το «Αλουμίνιον της Ελλάδος», έχουν δρομολογη-
θεί όλες οι ενέργειες για την οριστική διακοπή της απόθεσης της ιλύος στον πυθμένα του
Κορινθιακού μετά το τέλος του 2011.
Η εξορυκτική/μεταλλευτική δραστηριότητα δεν είναι a priori επικίνδυνη ούτε a
priori περιβαλλοντικά ασύμφορη. Αρκεί στην ανάλυση κόστους–οφέλους να μπουν όλα
τα δεδομένα σε όλες τους τις διαστάσεις: τεχνικά, οικονομικά, κοινωνικά, περιβαλλοντι-
κά. Κι ακόμη να διασφαλιστεί η αρχή της προφύλαξης, βασική αρχή του κοινοτικού δι-
καίου, υπέρ του πολίτη σε μια βάση το δυνατόν συναινετική που δεν θα αφαιρεί όμως το
δικαίωμα της ανάπτυξης. Αρκεί η στάθμιση αφενός της εκτιμώμενης περιβαλλοντικής
βλάβης και αφετέρου της εκτιμώμενης εθνικής ωφέλειας, να οδηγεί σε συγκερασμό τους
κατά τρόπο που θα διασφαλίζει τη βιώσιμη ανάπτυξη, όπως επιτάσσει ο συντακτικός
νομοθέτης και έχει δεχθεί η νομολογία του ΣτΕ σε πολλές περιπτώσεις (π.χ. ΣτΕ
2675/2003, 2059/2007, κ.ά.).
2.3 Οι κλιματικές αλλαγές, ο υπό καθαίρεση King Coal και οι τεχνολογίες CCS
Ελάχιστες πλέον αμφιβολίες υπάρχουν από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα ότι οι
αυξανόμενες συγκεντρώσεις CO2 που προέρχονται από την καύση των ορυκτών καυσί-
μων, είτε για ηλεκτροπαραγωγή είτε για κίνηση μεταφορικών μέσων, ευθύνονται για το
φαινόμενο του θερμοκηπίου. Τα ενεργειακά ορυκτά (λιγνίτης, λιθάνθρακας κ.λπ.), λόγω
της συμβολής τους αυτής, έχουν ενοχοποιηθεί (και μάλιστα «με ποινή θανάτου»), χωρίς
να εξετασθούν ακόμη με τη σοβαρότητα που πρέπει οι εναλλακτικές λύσεις που υπάρ-
χουν στον συγκεκριμένο τομέα.
Μολαταύτα, αν εξετάσει κανείς με σοβαρότητα όλες τις λύσεις αυτές, θα καταλήξει
ότι η αποτελεσματική αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής δεν οδηγεί μονοδιάστατα
σε μια εκτεταμένη και άμεση απομάκρυνση από τα ορυκτά καύσιμα. Ούτε προϋποθέτει
μια καθολική στροφή προς τις ΑΠΕ (ή ακόμη και την πυρηνική ενέργεια), η οποία, πα-
ρότι επιθυμητή (για τις ΑΠΕ), δεν είναι εφικτή προ το παρόν.
Υπάρχει συνεπώς μεγάλη ανάγκη για εφαρμογή προγραμμάτων καθαρών τεχνολο-
γιών άνθρακα, που εξασφαλίζουν την οικονομικότητα και την αύξηση της απόδοσης των
θερμοηλεκτρικών εργοστασίων αλλά διασφαλίζουν παράλληλα και τα περιβαλλοντικά
κριτήρια τόσο όσον αφορά εκπομπές CΟ2 όσο και τους υπόλοιπους ρύπους. Επισημαίνε-
ται ότι τέτοιες εφαρμογές υπάρχουν, είναι εφαρμοστέες σε μεγάλο βαθμό και οικονομι-
κά ανταγωνιστικές ενώ η τεχνολογία τους διαρκώς βελτιώνεται. Τέτοιες προηγμένες
εφαρμογές ηλεκτροπαραγωγής και συμπαραγωγής (ηλεκτρισμού και θερμότητας) περι-
λαμβάνουν: σταθμούς άνθρακα υπερκρίσιμου ατμολέβητα (ultra supercritical stream
turbine), σταθμούς άνθρακα με εξαεριωτή (CIG, CC-IGCC), σταθμούς φυσικού αερίου
συνδυασμένου κύκλου (NGCC, CCGT), συστοιχίες κυψελών καυσίμου (fuel cells) κ.ά.
Eπίσης, ειδικά για τον ελληνικό λιγνίτη, περιλαμβάνουν τη συνδυασμένη ενεργειακή
αξιοποίηση του λιγνίτη και τοπικών, χαμηλού κόστους βιομαζικών καυσίμων (π.χ. αγρι-
οαγκινάρας κ.λπ.) ή απορριμμάτων.
Εντούτοις, η απαιτούμενη μεγάλη μείωση εκπομπών θερμοκηπίου στα επόμενα 50–
100 χρόνια δεν μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο με τις τεχνολογίες αυτές. Θεωρείται επιβε-
βλημένη η λεγόμενη εξανθράκωση των ορυκτών καυσίμων δηλ. δέσμευση του CO2 που
προέρχεται από την καύση, η οποία μάλιστα δημιουργεί και κριτήρια καλύτερης πειθούς
απέναντι στον πολίτη, αν φυσικά συνοδεύεται από μηδενικά όρια εκπομπών. Είναι λοι-
1-2/2010 81

12. πόν σημαντικό εκτός των ανωτέρω τεχνολογιών αύξησης της απόδοσης, να εφαρμο-
στούν τόσο στους ανθρακικούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής όσο και σε εκείνους φυσι-
κού αερίου (στους νέους αλλά και τους παλιούς σταθμούς) οι ήδη εξελισσόμενες τεχνο-
λογίες
έσμευσης και Αποθήκευσης CO2 (τεχνολογίες carbon capture and storage ή
CCS) που παράγεται από αυτούς.
Πολλαπλώς εκφρασμένος στόχος της ΕΕ είναι να διαθέτει έως και 12 πλήρεις πιλο-
τικές μονάδες CCS σε πλήρη λειτουργία έως το 2015, και να καταστήσει την τεχνολογία
ώριμη και εμπορικά βιώσιμη έως το 2020. Για το λόγο αυτό, η ΕΕ διαμόρφωσε το πλαί-
σιο και ξεκίνησε ήδη να επιχορηγεί 6 πιλοτικά έργα που θα μοιραστούν την κοινοτική
χρηματοδότηση, ύψους σε πρώτη φάση 1 δισ. ευρώ, και τα οποία βρίσκονται σε Βρετα-
νία, Γερμανία, Ολλανδία, Πολωνία, Ισπανία και Ιταλία. Η Ελλάδα, αν και από τους με-
γαλύτερους παραγωγούς λιγνίτη στην Ευρώπη, δεν συγκαταλέγεται μέσα στις 12 χώρες,
θεωρώντας ότι η τεχνολογία αυτή δεν είναι αρκετά ώριμη προς χρηματοδότηση. Υπεν-
θυμίζεται ότι κάθε χρόνο πάνω από 50% των αναγκών μας σε ηλεκτρική ενέργεια καλύ-
πτεται από την παραγωγή λιγνιτικών σταθμών. Και η Ελλάδα στο πλαίσια της πολιτικής
της ΕΕ για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής αλλά και του νέου αυστηρότερου
πλαισίου για την εμπορία ρύπων, θα είναι μεταξύ εκείνων που θα πληγούν περισσότερο,
εξαιτίας της εξάρτησης από τον λιγνίτη. Με άλλα λόγια, η στροφή μας προς τις ΑΠΕ θα
είναι λιγότερο ομαλή και θα στοιχίσει περισσότερο από άλλες χώρες που ούτως η άλλως
δεν διαθέτουν ορυκτούς άνθρακες. Επομένως, με δεδομένο ότι η
ΕΗ ΑΕ έχει δρομολο-
γήσει την κατασκευή 2 νέων λιγνιτικών μονάδων, στην Πτολεμαΐδα και την Φλώρινα
(Μελίτη ΙΙ), θα μπορούσε μία τουλάχιστον από αυτές να γίνει, με τη χρήση της τεχνολο-
γίας CCS. Άλλωστε, σύμφωνα με τη σχετική οδηγία 2009/31/ΕΚ, για την αποθήκευση
διοξειδίου του άνθρακα σε γεωλογικούς σχηματισμούς, η χώρα μας θα πρέπει να έχει
ενσωματώσει το κανονιστικό πλαίσιο συμμόρφωσης μέχρι τις 25.6.2011.
Η τεχνολογία CCS υλοποιείται για περισσότερο από μια δεκαετία σε διάφορες περι-
οχές του κόσμου. Για παράδειγμα, το πρόγραμμα στο Weyburn του Καναδά, όπου πάνω
από 5 εκατ. τόνοι CO2 εισήχθησαν με εισπίεση σε εξαντλημένο κοίτασμα πετρελαίου
και επίσης στην Ευρώπη, το έργο Sleipner, που υλοποιείται από την Statoil στη Νορβη-
γία, όπου έχουν εκχυθεί με επιτυχία πάνω από 10 εκατ. τόνοι CO2 σε υποθαλάσσιους
υδροφορείς κάτω από τη Βόρεια Θάλασσα (από το 1996). Τέλος, ο πρώτος στον κόσμο
πιλοτικός σταθμός ηλεκτρικής ενέργειας που καίει λιγνίτη χωρίς να εκπέμπει CO2 στην
ατμόσφαιρα χρησιμοποιώντας την τεχνολογία CCS, λειτουργεί ήδη από το 2008 έξω
από την κωμόπολη Spremberg της πρώην Ανατολικής Γερμανίας.
Με τα σημερινά τεχνολογικά επίπεδα, το συνολικό κόστος δέσμευσης, μεταφοράς
και αποθήκευσης του CO2 σε ανθρακικούς θερμικούς σταθμούς ανέρχεται περίπου στα
60–70 € ανά τόνο CO2. Οι σημαντικές τεχνικές βελτιώσεις που αναμένονται τα επόμενα
έτη εκτιμάται ότι θα οδηγήσουν, πριν το 2020, σε κόστος 20–25 € ανά τόνο CO2. Αυτό
σημαίνει πρακτικά ότι το κόστος της τάξης των 7,5–8,5 ¢/kWh για ηλεκτροπαραγωγή
από άνθρακα με τις σημερινές τεχνολογίες CCS είναι συγκρίσιμο με το κόστος της ηλε-
κτροπαραγωγής με αιολική ενέργεια (6–8 ¢/kWh) για θέσεις με χαμηλές ταχύτητες ανέ-
μου. Οι τεχνικές βελτιώσεις στα συστήματα CCS αναμένεται να μειώσουν το κόστος,
μετά το 2020, στα επίπεδα των 6 ¢/kWh και πλήρως ανταγωνιστικά με το μέσο κόστος
παραγωγής αιολικής ενέργειας (5–6 ¢/kWh).
Τα παραπάνω αποτελούν σαφείς ενδείξεις ότι οι τεχνολογίες CCS μπορούν να μετα-
τρέψουν τη χρήση του ρυπογόνου γαιάνθρακα/λιγνίτη από αναγκαίο κακό (που αναμένει
απλώς την εκτέλεση της ποινής του θανάτου η οποία του έχει επιβληθεί) σε μια φιλικό-
τερη προς το περιβάλλον μέθοδο ηλεκτροπαραγωγής· και αυτό δεν είναι μόνο επικοινω-
82 1-2/2010

13. νιακό αλλά και ουσιαστικό δεδομένο. Σαφώς απαιτούνται ακόμη αρκετές προϋποθέσεις
για την ευρεία εφαρμογή της μεθόδου κι ακόμη εστίαση στην ασφαλή διαχείριση των
γεωλογικών χώρων αποθήκευσης, για να αποτρέπεται η τυχόν διαρροή του CO2 που
εγχέεται. Αυτό μπορεί να γίνει με την επιλογή των καταλληλότερων τοποθεσιών, και τη
θέσπιση αυστηρών προϋποθέσεων για τη λειτουργία, τη συντήρηση και την παρακολού-
θησή τους. Πολλά από τα ανωτέρω δεδομένα που χρήζουν προσοχής λαμβάνονται υπό-
ψη στην σχετική προαναφερθείσα ευρωπαϊκή οδηγία 2009/31/ΕΚ.
Στη χώρα μας, υλοποιήθηκαν από το ΙΓΜΕ (2000–2004) δύο ερευνητικά έργα από
το 5ο ΠΠ της ΕΕ (GESTCO και NASCENT) καθώς και το GeoCapacity (στα πλαίσια
του 6ου ΠΠ) με στόχο την ολοκλήρωση εκτίμησης δυναμικού γεωαποθήκευσης της χώ-
ρας. Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα στοιχεία του ΙΓΜΕ, διαπιστώθηκε ότι στον ελλαδικό
χώρο υπάρχει ικανοποιητικό δυναμικό αποθήκευσης στο υπέδαφος, που συνιστά ανα-
γκαία προϋπόθεση για την εφαρμογή CCS. Με ενδεχόμενη νέα ερευνητική δραστηριό-
τητα, που έχει προταθεί στα πλαίσια του ΕΣΠΑ 2007–2013, το δυναμικό της γεωλογικής
αποθήκευσης αναμένεται να πολλαπλασιαστεί.
εν μπορούμε συνεπώς να καταδικάζουμε a priori έναν ολόκληρο τομέα πριν εξε-
τάσουμε όλες τις εναλλακτικές λύσεις, μεταξύ των οποίων και τις πλέον πρόσφατες λύ-
σεις της γεωμηχανικής (geoengineering) που κερδίζουν διαρκώς έδαφος και οι οποίες,
ίσως τελικά αποτελέσουν την έσχατη λύση για τη σωτηρία από την υπερθέρμανση, αν τα
κράτη αποτύχουν με άλλους τρόπους να μειώσουν ουσιαστικά τις εκπομπές αερίων θερ-
μοκηπίου στην ατμόσφαιρα.
2.4 Τα λάθη του παρελθόντος και η έλλειψη πολιτικής για τους ορυκτούς πόρους
Είναι αλήθεια ότι την τελευταία 25ετία πολλές εταιρείες του κλάδου (EΛΣΙ,
ΜΕΤΒΑ, ΕΛΕΒΜΕ, ΜΑΒΕ, ΠΟΡΣΕΛ, συγκρότημα Σκαλιστήρη, Μποδοσάκη κ.λπ.)
διέκοψαν τις εργασίες τους και πως μεγάλα κραταιά άλλοτε μεταλλευτικά κέντρα όπως
το Μαντούδι, το Λαύριο, κ.ά. έχουν μετατραπεί σε κέντρα ανεργίας και περιθωριοποίη-
σης. Αντίστοιχα φαινόμενα, τηρουμένων των αναλογιών, δημιουργήθηκαν από το κλεί-
σιμο στα μεταλλεία χρωμίτη (στην Κοζάνη και στη Θεσσαλία), σιδήρου (στη Σέριφο),
μαγγανίου (στη
ράμα) και ένα πλήθος μαρμαροφόρων εκμεταλλεύσεων (στα Καρναζέ-
ϊκα Αργολίδας, στα Γιάννενα, την Τήνο, κ.ά.).
Ανεξάρτητα από τους επιμέρους λόγους για τα παραπάνω, ο κλάδος δεν έχει κατα-
φέρει να πείσει τους πολίτες για τη βιωσιμότητά του στο σύγχρονο γίγνεσθαι. Αντίθετα,
και παρά την μακραίωνη προσφορά του ιδιαίτερα στην ανάπτυξη της περιφέρειας, θεω-
ρείται από τους πλέον ρυπογόνους αλλά και με σημαντική επικινδυνότητα τομείς δρα-
στηριότητας, στον οποίον μάλιστα δεν υπάρχει διάθεση να δοθεί περίοδος χάριτος λόγω
της οικονομικής κρίσης.
Αυτό έχει γίνει γιατί για πολλά χρόνια η μεταλλεία επιβαλλόταν άνωθεν ως μαύρο
κουτί από τις κεντρικές διοικήσεις. Για δεκαετίες από τους εμπλεκόμενους εταίρους (μέ-
τοχοι, εργαζόμενοι και τοπικές κοινωνίες) είχαν παραληφθεί οι τοπικές κοινωνίες, η
σιωπηρή συναίνεση των οποίων θεωρούνταν εξασφαλισμένη. Τα λάθη του παρελθόντος
πληρώνει σήμερα ο μεταλλευτικός τομέας, όσο κι αν σήμερα προσπαθεί να πείσει και
μάλιστα εμπράκτως για τις καλές του προθέσεις. Σήμερα πληρώνουμε τα χρυσά τούβλα
του κ. Σκαλιστήρη, τα αλήστου μνήμης εποπτικά συμβούλια και την σε μεγάλο βαθμό
επέκταση της εξορυκτικής δραστηριότητας για δεκαετίες χωρίς δεύτερη σκέψη για το
περιβάλλον και τις τοπικές κοινωνίες. Και ακόμη τα σφάλματα της
ΕΗ στις γεωτρή-
σεις για τη γεωθερμία της Μήλου (τη δεκαετία του 1980) που έκλεισε την πόρτα (ελπί-
1-2/2010 83

14. ζουμε όχι για πάντα) σε μια ανεξάντλητη καθαρή ενέργεια όχι μόνο για τη Μήλο αλλά
και τη Νίσυρο, τη Λέσβο και πολλά ακόμη γεωθερμικά πεδία τόσο στη νησιωτική όσο
και την ηπειρωτική Ελλάδα. Η επένδυση της αλουμίνας που ήταν ένα δύσκολο εγχείρη-
μα, συσχετιζόμενο με τη δυστοκία του κλάδου και της ελληνικής οικονομίας αλλά και
τις διεθνείς εξελίξεις στο χώρο του ανατολικού μπλοκ, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ και
σταμάτησε στα χωματουργικά έργα. Η επένδυση του ανοξείδωτου χάλυβα η οποία, αν
ξεπερνούσε την εικοτολογία και γινόταν πραγματικότητα, θα συνδύαζε την δυνατότητα
ταυτόχρονης παραγωγής σιδηρονικελίου και σιδηροχρωμίου (από τις ΛΑΡΚΟ και ΕΛΣΙ
αντίστοιχα) και μάλιστα από εγχώριες πρώτες ύλες, μια δυνατότητα μοναδική σε όλη
την Ευρώπη. Η επένδυση αυτή σχεδιάστηκε, ευχολογήθηκε αλλά ουδέποτε πραγματο-
ποιήθηκε! Και βεβαίως μετά το οριστικό κλείσιμο της ΕΛΣΙ, εξαντλήθηκαν και οι τε-
λευταίες ελπίδες για τη δημιουργία μιας ανάλογης μονάδας στον ελλαδικό χώρο.
Και φυσικά τα λάθη του παρόντος που, παρά τις μεμονωμένες φιλότιμες προσπά-
θειες, συνεχίζονται ένθεν και εκείθεν τόσο από την Πολιτεία όσο και από τις επιχειρή-
σεις. Τα παρακάτω ερωτήματα/ερωτηματικά είναι ενδεικτικά:
• Για παράδειγμα, γιατί σήμερα που η εξάρτηση από εισαγόμενες πρώτες ύλες διε-
θνώς μεγαλώνει, δεν διαθέτουμε μια σταθερή στους στόχους της (αλλά συγχρόνως
ανατροφοδοτούμενη) πολιτική αναφορικά με τη διαχείριση των εγχώριων ΟΠ τους
οποίους διαθέτουμε; (Η οποία θα μπορούσε να αποτελεί πρότυπο για την ΕΕ που,
σε μεγάλο βαθμό, δεν διαθέτει σπουδαίους ΟΠ.)
• Γιατί δεν διαθέτουμε ένα μακροπρόθεσμο πρόγραμμα βέλτιστης αξιοποίησης των
εγχώριων λιγνιτών (έστω σταδιακής απεξάρτησης από αυτούς) με σαφείς περιβαλ-
λοντικούς κανόνες που θα μας επιτρέπουν να μην κρύβουμε την ύπαρξή τους, όπως
κάνουν οι πολιτικοί μας, που τους έχουν πλήρως εξαφανίσει από τις ατζέντες τους;
• Γιατί δεν έχουμε προχωρήσει ικανοποιητικά το θέμα της χωροθέτησης των λατο-
μείων αδρανών με την θέσπιση των λατομικών ζωνών (25 χρόνια μετά τον
Ν.1428/84); Γιατί οι ενεργοποιημένες λατομικές περιοχές ελάχιστα ξεπερνούν το
50% του παραγωγικού δυναμικού ενώ παράλληλα ένα μεγάλο μέρος εξακολουθεί
να παραμένει εκτός αυτών είτε νόμιμα είτε παράνομα, ευνοώντας έτσι την παράνο-
μη εξόρυξη η οποία πέρα από τις οικονομικές συνέπειες, υποκινεί την αυθαίρετη
δόμηση αλλά και την βάναυση (και συνήθως χωρίς κυρώσεις) προσβολή του περι-
βάλλοντος;
• Γιατί τα ατυχήματα δεν δείχνουν να περιορίζονται ενώ η νομοθεσία είναι τόσο αυ-
στηρή και όλοι ασχολούνται με τα θέματα ασφάλειας και εκτίμησης του επαγγελμα-
τικού κινδύνου;
• Γιατί δεν έχουμε περιορίσει τη γραφειοκρατία και την πολυνομία στην αδειοδότηση
των μεταλλευτικών επιχειρήσεων αλλά και δεν έχουμε αυξήσει τα έσοδα του δημο-
σίου από την εκμετάλλευση των ΟΠ;
• Γιατί η χρονική διάρκεια της αδειοδότησης δεν γίνεται με κριτήριο τη μέγιστη δυ-
νατή απόληψη των κοιτασμάτων και η αποκατάσταση των χώρων διατάραξης με
κριτήριο τη συμβατότητά τους με το άμεσο περιβάλλον και την προώθηση μελλο-
ντικών χρήσεων στα πλαίσια του χωροταξικού της εκάστοτε περιοχής;
• Γιατί δεν παράγουμε ανοξείδωτο χάλυβα στον τόπο μας από εγχώριες πηγές, ενώ
διαθέτουμε τους ΟΠ για την παραγωγή του; Γιατί δεν παράγουμε πλέον σιδηρο-
χρώμιο στον τόπο μας; Γιατί κάθε χρόνο αναρωτιόμαστε αν θα συνεχίσουμε να πα-
ράγουμε και σιδηρονικέλιο; Γιατί, αλήθεια, δεν έχουμε καμία υδρομεταλλουργία
στον τόπο μας όταν ειδικοί επιστήμονες την θεωρούν ως το μέλλον της μεταλλουρ-
84 1-2/2010

15. γίας, επειδή μπορεί να επεξεργαστεί τα πολύ φτωχά μεταλλεύματα και να δώσει λύ-
σεις σε ειδικά προβλήματα; Γιατί, δεν έχουμε μεταλλουργία χρυσού ενώ θα μπο-
ρούσαμε να είμαστε μία από τις μεγαλύτερες χρυσοπαραγωγούς χώρες της Ευρώ-
πης;
• Γιατί οι τοπικές κοινωνίες είναι κατά κανόνα δύσπιστες τόσο απέναντι στην εταιρι-
κή υπευθυνότητα, όσο και στις παρεμβάσεις πολιτείας κι επιστημονικών φορέων;
Σήμερα, που όλες οι χώρες που διαθέτουν φυσικούς και ορυκτούς πόρους προσπα-
θούν να εφαρμόσουν γεωπολιτική φυσικών πόρων και η ΕΕ έχει αρχίσει να αντιλαμβά-
νεται τις πολιτικές αυτές και να προβληματίζεται για τη δική της πολιτική, προτείνοντας
για πρώτη φορά γεωοικονομία φυσικών πόρων και «διπλωματία για τις πρώτες ύλες» με
σκοπό την εξασφάλιση της πρόσβασης στις πρώτες ύλες (πρωτοβουλία Günter
Verheugen), εμείς τυρβάζουμε περί άλλα. Αγνοώντας ή υποτιμώντας τους φυσικούς
πόρους προσδοκούμε την οικονομική σωτηρία του τόπου μας στο αντίθετο άκρο: στον
υπερδιογκωμένο και οικονομικά παθητικό, όπως ήταν επόμενο, τριτογενή τομέα.
2.5 Οι οχλήσεις, ο κίνδυνος ατυχημάτων και γενικότερα τα θέματα υγιεινής και
ασφάλειας της εργασίας
Η εξορυκτική είναι γενικά μια οχλούσα δραστηριότητα και επιπλέον χαρακτηρίζε-
ται από κινδύνους που σχετίζονται με την επαγγελματική ασφάλεια και υγεία. Σε έναν
κλάδο που παρουσιάζει αναγκαστική χωρική συγκέντρωση σε συγκεκριμένους τόπους
λόγω της άμεσης εξάρτησης από το προϊόν εκμετάλλευσης (κοίτασμα) και ακόμη εμπλέ-
κει φυσικούς, χημικούς και βιολογικούς παράγοντες κατά την εκτέλεση των εργασιών
(θόρυβος, δονήσεις, μικροκλίμα, σκόνη, αυξημένη κυκλοφορία οχημάτων κ.ά.), είναι
αναμενόμενο να υπάρχουν οχλήσεις αλλά και κίνδυνοι.
Οι βασικές έννοιες της επαγγελματικής ασφάλειας και υγείας, η εκτίμηση και δια-
χείριση των κινδύνων που παρουσιάζονται συχνά στις εξορυκτικές βιομηχανίες (π.χ.
κατά τις εκσκαφές, τη φόρτωση και τη μεταφορά υλικών, από εκρήξεις ή καταπλακώ-
σεις κ.λπ.), ο έλεγχος και η παρακολούθηση μέτρων προστασίας, η υφιστάμενη νομοθε-
σία αλλά και οι ευρωπαϊκές οδηγίες, θα πρέπει να εξετάζονται σε καθημερινή βάση
στους εργασιακούς χώρους.
Σχετικά με τις δονήσεις και τα εκρηκτικά, η άποψη ότι η χρήση τους στους λατομι-
κούς χώρους είναι από τις πιο επικίνδυνες δραστηριότητες όχι μόνο για τους άμεσα ε-
μπλεκόμενους αλλά και για τους υπόλοιπους εργαζόμενους καθώς και τους περιοίκους,
διερχομένους κ.λπ., έχει βλάψει σημαντικά την επικοινωνιακή εικόνα του κλάδου. Ε-
ντούτοις, η αλήθεια είναι ότι η τεχνολογία των εκρηκτικών υλών έχει αναπτυχθεί σε
τέτοιο βαθμό ώστε σε συνδυασμό με τις προσπάθειες της μεταλλευτικής βιομηχανίας,
των κατασκευαστών καθώς και της Πολιτείας, έχει βελτιωθεί σημαντικά το επίπεδο α-
σφάλειας στους εξορυκτικούς χώρους, τουλάχιστον όσο αφορά τη χρήση τους. Στην
Ελλάδα, τα τελευταία 15 χρόνια έχουν συμβεί πάνω από 100 θανατηφόρα ατυχήματα σε
εργαζόμενους στους μεταλλευτικούς και λατομικούς χώρους εξόρυξης (μέσος όρος τε-
λευταίας 20ετίας: 7), και από αυτά μόνο 4 οφείλονταν στην χρήση εκρηκτικών. Τα ε-
κρηκτικά λοιπόν, είναι επικίνδυνα μόνο σε χέρια ανθρώπων που δεν γνωρίζουν να τα
χρησιμοποιούν και εκείνο που θα πρέπει κυρίως να προβληματίσει είναι ότι τα τυχόν
ατυχήματα χαρακτηρίζονται από υψηλή ένταση συνεπειών που μπορεί να είναι πολύ
σοβαρές έως καταστρεπτικές.
1-2/2010 85

16. Σύμφωνα με πρόσφατες (2009) αναφορές των χωρών μελών της ΕΕ σχετικά με τα
αποτελέσματα εφαρμογής των οδηγιών 92/91/ΕΕ και 92/104/ΕΕ για την ασφάλεια της
εργασίας στον εξορυκτικό τομέα, προέκυψαν τα εξής:
• Ο δείκτης συχνότητας των ατυχημάτων έχει μειωθεί, όμως τα επίπεδα απέχουν ση-
μαντικά από τους τεθέντες στόχους.
• Ενώ στις μεγάλες και μεσαίες εξορυκτικές επιχειρήσεις έχουμε πολύ καλά αποτελέ-
σματα, στις μικρές η κατάσταση παραμένει άσχημη και υπόκειται σε μεγάλα περι-
θώρια βελτίωσης.
• Υπάρχει αύξηση στους δείκτες ατυχημάτων που συμβαίνουν σε εργαζόμενους ερ-
γολαβικών επιχειρήσεων, με κύριες αιτίες την έλλειψη εκπαίδευσης και ειδίκευσης
καθώς και επικοινωνίας στις περιπτώσεις αλλοδαπών.
• Τα θέματα ασφάλειας παρακολουθούνται σχετικά ικανοποιητικά, όμως για τα θέμα-
τα υγιεινής και συγκεκριμένα για τις επιπτώσεις στην υγεία των εργαζομένων, μιας
σειράς παραγόντων όπως η σκόνη, ο θόρυβος, οι υψηλές ή/και χαμηλές θερμοκρα-
σίες, οι δονήσεις, κ.λπ. δεν υπάρχουν καταγεγραμμένα στοιχεία.
Για να βελτιωθεί η κατάσταση στην ΕΕ, η κοινοτική στρατηγική για το 2007–2012
ενθαρρύνει τα κράτη–μέλη να θεσπίσουν εθνικές στρατηγικές θέτοντας ποσοτικούς στό-
χους για τη μείωση των εργατικών ατυχημάτων και των επαγγελματικών ασθενειών, να
επικεντρωθούν σε τομείς και εταιρείες με το χειρότερο ιστορικό, και να εστιάσουν την
προσοχή τους στους πιο κοινούς κινδύνους και στους πιο ευάλωτους εργαζόμενους.
Στον τόπο μας, παρόλο που η οδηγία 92/104/ΕΟΚ έχει μεταφερθεί επαρκώς στο ε-
θνικό δίκαιο (με την ΥΑ
7/ΑΦ1/14080/732/96, ΦΕΚ 771/Β/28.8.1996) οι αριθμοί των
ατυχημάτων και των περιπτώσεων επαγγελματικών ασθενειών που προκύπτουν, διατη-
ρούνται υψηλοί ειδικά για τις μικρότερες επιχειρήσεις (π.χ. εξόρυξης μαρμάρων και
διακοσμητικών λίθων) οι οποίες δεν διαθέτουν υποδομές για την άσκηση αποτελεσματι-
κής πολιτικής για την υγεία και την ασφάλεια. Μια συνοπτική εικόνα για την τελευταία
5ετία δίνουν τα διαγράμματα στις Εικόνες 1 και 2, που αφορούν θανατηφόρα ατυχή-
ματα.
Αν εξετάσει κανείς συνδυαστικά το σύνολο των ατυχημάτων του εξορυκτικού κλά-
δου, το κανονιστικό πλαίσιο των μεταλλευτικών και λατομικών εργασιών και έχει την
εμπειρία και ικανότητα για να διαβάσει πίσω από τις επιμέρους εκθέσεις, θα συμφωνή-
σει ότι τα ατυχήματα του τομέα στον τόπο μας έχουν τις ακόλουθες διαχρονικές προε-
κτάσεις:
• Την ανάγκη για αξιόπιστη λειτουργία των ελεγκτικών μηχανισμών, ειδικότερα των
Επιθεωρήσεων Μεταλλείων.
• Την εργολαβική ανάθεση των περισσότερων εργασιών και κυρίως τον τρόπο δια-
χείρισής της που συχνά αποβαίνει σε βάρος της ασφάλειας και της ποιότητας εργα-
σίας.
• Την ανάγκη για εκσυγχρονισμό και αναθεώρηση του υφιστάμενου νομοθετικού
πλαισίου, ειδικότερα του Κανονισμού Μεταλλευτικών και Λατομικών Εργασιών
(ΚΜΛΕ).
86 1-2/2010