1. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 1 พระวินัยปฎก เลม ๑ มหาวิภังค ปฐมภาค ขอนอมแดพระผูมีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจาพระองคนั้น เวรัญชภัณฑ เรื่องเวรัญชพราหมณ [๑] โดยสมัยนั้น พระผูมีพระภาคพระพุทธเจาประทับอยู ณควงไมสะเดาที่นเฬรุยักษสิงสถิต เขตเมืองเวรัญชา พรอมดวยภิกษุสงฆหมูใหญประมาณ ๕๐๐ รูป เวรัญชพราหมณไดสดับขาวถนัดแนวา ทานผูเจริญพระสมณโคดมศากยบุตร ทรงผนวชจากศากยตระกูล ประทับอยู ณ บริเวณตนไมสะเดาทีนเฬรุยักษสิงสถิต เขตเมืองเวรัญชา พรอมดวยภิกษุสงฆหมูใหญ ่ประมาณ ๕๐๐ รูป ก็แลพระกิตติศัพทอนงามของทานพระโคดมพระองคนั้น ัขจรไปแลวอยางนี้วา พระผูมีพระภาคเจาพระองคนั้น ทรงเปนพระอรหันตแมเพราะเหตุนี้ ทรงตรัสรูเองโดยชอบแมเพราะเหตุนี้ทรงบรรลุวิชชาและจรณะแมเพราะเหตุนี้ เสด็จไปดีแมเพราะเหตุนี้ ทรงทราบโลกแมเพราะเหตุนี้ทรงเปนสารถีฝกบุรุษที่ควรฝกไมมีผูอื่นยิงกวาแมเพราะเหตุนี้ ทรงเปนศาสดา ่ของเทพและมนุษย ทั้งหลายแมเพราะเหตุนี้ ทรงเปนพุทธะแมเพราะเหตุนี้ทรงเปนพระผูมีพระภาคเจาแมเพราะเหตุนี้ พระองคทรงทําโลกนี้พรอมทั้ง 

2. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 2เทวโลก มารโลก พรหมโลกใหแจงชัดดวยพระปญญาอันยิ่งของพระองคเองแลวทรงสอนหมูสัตว พรอมทั้งสมณะ พราหมณ เทพ และมนุษยใหรู ทรงแสดงธรรมงามในเบื้องตน งามในทามกลาง งามในที่สุด ทรงประกาศพรหมจรรยพรอมทั้งอรรถทั้งพยัญชนะครบบริบูรณบริสุทธิ์ อนึ่ง การเห็นพระอรหันตทงหลายเห็นปานนั้น เปนความดี ั้ เวรัญชพราหมณกลาวตูพระพุทธเจา [๒] หลักจากนัน เวรัญชพราหมณไดไปในพุทธสํานัก ครั้นถึงแลว ้ไดทูลปราศรัยกับพระผูมีพระภาคเจา ครั้นผานการทูลปราศรัยพอใหเปนที่บันเทิงเปนที่ระลึกถึงกันไปแลว จึงนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่ง เวรัญชพราหมณนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่งแลว ไดทูลคํานี้แดพระผูมีพระภาคเจาวา ทานพระโคดม ขาพเจาไดทราบมาวา พระสมณโคดมไมไหว ไมลุกรับพวกพราหมณผูแก ผูเฒา ผูใหญ ผูลวงการผานวัยมาโดยลําดับ หรือไมเชื้อเชิญดวยอาสนะ ขอที่ขาพเจาทราบมานี้นั้นเปนเชนนันจริง อันการที่ทานพระโคดม ้ไมไหวไมลุกรับพวกพราหมณผูแก ผูเฒา ผูใหญ ผูลวงกาลผานวัยมาโดยลําดับ หรือไมเชื้อเชิญดวยอาสนะนี้นน ไมสมควรเลย. ั้ พระผูมีพระภาคเจาตรัสวา ดูกอนพราหมณ ในโลก ทั้งเทวโลกมารโลก พรหมโลก ในหมูสัตว พรอมทั้งสมณะ พราหมณ เทพ และมนุษยเราไมเล็งเห็นบุคคลที่เราควรไหว ควรลุกรับ หรือควรเชื้อเชิญดวยอาสนะเพราะวาตถาคตพึงไหว พึงลุกรับ หรือพึงเชื้อเชิญบุคคลใดดวยอาสนะ แมศีรษะของบุคคลนั้นก็พึงขาดตกไป. ว. ทานพระโคดมมีปกติไมไยดี

3. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 3 ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมมีปกติไมไยดี ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก เพราะความไยดีในรูป เสียง กลิ่น รสโผฏฐัพพะเหลานั้น ตถาคตละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดา นี้แล ีเหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมมีปกติไมไยดี ดังนี้ชื่อวากลาวถูกแตไมใชเหตุททานมุงกลาว ี่ ว. ทานพระโคดมไมมสมบัติ. ี ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมไมมีสมบัติ ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก เพราะสมบัติ คือ รูป เสียง กลิน รส ่โผฏฐัพพะเหลานั้น ตถาคตละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวย ทําไมใหมภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดา นี้แล ีเหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมไมมีสมบัติ ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว. ว. ทานพระโคดมกลาวการไมทํา. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวการไมทา ดังนี้ ชือวากลาวถูก เพราะเรากลาวการไมทํากายทุจริต ํ ่วจีทุจริต มโนทุจริต เรากลาวการไมทาสิ่งที่เปนบาปอกุศลหลายอยาง นี้แล ํเหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวการไมทํา ดังนี้ ชื่อวากลาวถูกแตไมใชเหตุททานมุงกลาว ี่ ว. ทานพระโคดมกลาวความขาดสูญ. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวความขาดสูญ ดังนี้ ชือวากลาวถูก เพราะเรากลาวความขาดสูญแหง ่

4. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 4ราคะ โทสะ โมหะ เรากลาวความขาดสูญแหงสภาพทีเ่ ปนบาปอกุศลหลายอยางนี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมกลาวความขาดสูญ ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว ว. ทานพระโคดมชางรังเกียจ. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางรังเกียจ ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก เพราะเรารังเกียจกายทุจริต วจีทจริต ุมโนทุจริต เรารังเกียจความถึงพรอมแหงสภาพที่เปนบาปอกุศลหลายอยางนี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางรังเกียจ ดังนี้ ชื่อวากลาวถูกแตไมใชเหตุททานมุงกลาว ี่ ว. ทานพระโคดมชางกําจัด ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางกําจัด ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก เพราะเราแสดงธรรมเพื่อกําจัด ราคะ โทสะโมหะ แสดงธรรมเพื่อกําจัดสภาพที่เปนบาปอกุศลหลายอยาง นีแล เหตุที่ ้เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางจํากัด ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว. ว. ทานพระโคดมชางเผาผลาญ ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางเผาผลาญ ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก เพราะเรากลาวธรรมที่เปนบาปอกุศลคือ กายทุจริต วจีทุจริต มโนทุจริต วาเปนธรรมที่ควรเผาผลาญ ธรรมที่เปนบาปอกุศลซึ่งควรเผาผลาญ อันผูใดละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมีในภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดาเรากลาวผูนั้นวาเปนคนชางเผาผลาญพราหมณ ธรรมทั้งหลายที่เปนบาป-

5. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 5อกุศล ซึ่งควรเผาผลาญ ตถาคตละไดแลว ตักรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมีในภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดานี้แล เหตุที่เขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมชางเผาผลาญ ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว ว. ทานพระโคดมไมผุดเกิด. ภ. มีอยูจริง ๆ พราหมณ เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวา พระสมณโคดมไมผุดเกิดดังนี้ ชื่อวากลาวถูก เพราะการนอนในครรภตอไป การเกิดในภพใหม อันผูใดละไดแลวแลว ตัดรากขาดแลวทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวน ทําไมใหมในภายหลัง มีไมเกิดตอไปเปนธรรมดา เรากลาวผูนั้นวาเปนคน ีไมผุดเกิด พราหมณ การนอนในครรภตอไปการเกิดในภพใหม ตถาคต ละไดแลว ตัดรากขาดแลว ทําใหเปนเหมือนตาลยอดดวนทําไมใหมีในภายหลัง มีไมเกิดอีกตอไปเปนธรรมดา นี้แล เหตุทเี่ ขากลาวหาเราวาพระสมณโคดมไมผุดเกิด ดังนี้ ชื่อวากลาวถูก แตไมใชเหตุที่ทานมุงกลาว. ทรงอุปมาดวยลูกไก [๓] ดูกอนพราหมณ เปรียบเหมือนฟองไก ๘ ฟอง ๑๐ ฟอง หรือ๑๒ ฟอง ฟองไกเหลานัน อันแมไกพึงกกดีแลว อบดีแลว ฟกดีแลว บรรดา ้ลูกไกเหลานัน ลูกไกตัวใดทําลายกระเปาะฟอง ดวยปลายเล็บเทา หรือดวย ้จะงอยปากออกมาไดโดยสวัสดีกอนกวาเขา ลูกไกตัวนันควรเรียกวากระไร ้จะเรียกวาพี่หรือนอง. ว. ทานพระโคดม ควรเรียกวาพี่ เพราะมันแกกวาเขา.

6. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 6 ทรงแสดงฌานสี่และวิชชาสาม ภ. เราก็เหมือนอยางนันแล พราหมณ เมื่อประชาชนผูตกอยูใน ้อวิชชาเกิดในฟอง อันกระเปาะฟองหุมหอไว ผูเดียวเทานั้นในโลก ไดทําลายกระเปาะฟอง คือ อวิชชา แลวไดตรัสรูพระสัมมาสัมโพธิญาณอันยอดเยี่ยมเรานั้นเปนผูเจริญที่สุด ประเสริฐที่สุดของโลก เพราะความเพียรของเราที่ปรารภแลวแล ไมยอหยอน สติดํารงมั่นไมฟนเฟอน กายสงบ ไมกระสับ-กระสาย จิตตังมั่นมีอารมณเปนหนึ่ง. ้ ปฐมฌาน เรานั้นแล สงัดแลวจากกาม สงัดแลวจากอกุศลธรรม ไดบรรลุปฐมฌานมีวิตก มีวิจาร มีปติและสุขซึ่งเกิดแตวิเวกอยู. ทุติยฌาน เราไดบรรลุทุติยฌาน มีความผองใสแหงจิต ฯ ภายใน เปนธรรมเอกผุดขึ้นไมมีวิตก ไมมีวจาร เพราะวิตก วิจาร สงบไป มีปติและสุขซึ่งเกิด ิแตสมาธิอยู. ตติยฌาน เรามีอุเบกขาอยู มีสติ มีสัมปชัญญะ และเสวยสุขดวยนามกาย เพราะปติสิ้นไป ไดบรรลุตติยฌาน ที่พระอริยะทั้งหลายสรรเสริญวา เปนผูมีอุเบกขามีสติ มีสุขอยู ดังนี้. จตุตถฌาน เราไดบรรลุจตุตถฌาน ไมมีทุกขไมมสุข เพราะละสุขละทุกขและ ีดับโสมนัสโทมนัสกอน ๆ มีอุเบกขาเปนเหตุใหสติบริสทธิ์อยู. ุ

7. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 7 บุพเพนิวาสานุสติญาณ เรานั้น เมื่อจิตเปนสมาธิ บริสุทธิ์ ผุดผอง ไมมีกิเลส ปราศจากอุปกิเลส ออน ควรแกการงาน ตั้งมั่น ไมหวั่นไหว อยางนี้แลว ไดนอมจิตไปเพื่อบุพเพนิวาสานุสติญาณ เรานั้นยอมระลึกชาติกอนไดเปนอันมาก คือระลึกชาติไดหนึ่งชาติบาง สองชาติบาง สามชาติบาง สี่ชาติบาง หาชาติบางสิบชาติบาง ยี่สิบชาติบาง สามสิบชาติบาง สี่สิบชาติ หาสิบชาติบางรอยชาติบาง พันชาติบาง แสนชาติบาง ตลอดสังวัฏฏกัลปเปนอันมากบาง วาตลอดวิวัฏฏกัลปเปนอันมากบาง ตลอดสังวัฏฏวิวัฏฏกัลปเปนอันมากบาง วาในภพนั้นเราไดมีชื่ออยางนัน มีโคตรอยางนั้น มีผิวพรรณอยางนัน มีอาหาร ้ ้อยางนั้น เสวยสุขทุกขอยางนั้น ๆ มีกําหนดอายุเพียงเทานั้น ครั้นจุตจากภพ ินั้นแลว ไดไปเกิดในภพโนน แมในภพโนนนั้น เราก็ไดมีชื่ออยางนั้นมีโคตรอยางนั้น มีผิวพรรณอยางนั้น มีอาหารอยางนั้น เสวยสุขทุกขอยางนั้น ๆ มีกําหนดอายุเพียงเทานั้น ครั้นจุตจากภพโนนนันแลว ไดมาเกิดใน ิ ้ภพนี้ ยอมระลึกถึงชาติกอนไดเปนอันมาก พรอมทั้งอุเทศ พรอมทั้งอาการดวยประการฉะนี้ พราหมณ วิชชาที่หนึ่งนีแล เราไดบรรลุแลวในปฐมยาม ่แหงราตรี อวิชชา เรากําจัดไดแลว วิชชาเกิดแกการแลว ความมืด เรากําจัดไดแลว แสงสวางเกิดแกเราแลว เหมือนที่เกิดแกบุคคลผูไมประมาทมีความเพียร เผากิเลส สงจิตไปแลวอยูฉะนั้น ความชําแรกออกครั้งที่หนึ่งของเรานี้แล ไดเปนเหมือนการทําลายออกจากกระเปาะฟองแหงลูกไก ฉะนัน. ้ จุตูปปาตญาณ เรานั้น เมื่อจิตเปนสมาธิ บริสุทธิ์ ผุดผอง ไมมีกิเลส ปราศจากอุปกิเลส ออน ควรแกการงาน ตั้งมั่น ไมหวั่นไหว อยางนี้แลว ไดนอมจิต

8. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 8ไปเพื่อญาณ เครื่องรูจุติและอุปบัติของสัตวทั้งหลาย เรานั้นยอมเล็งเห็นหมูสัตวผูกําลังจุติ กําลังอุปบัติ เลว ประณีต มีผิวพรรณดี มีผิวพรรณทรามไดดี ตกยาก ดวยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์ลวงจักษุของมนุษย ยอมรูชัดซึ่งหมูสัตวผูเขาถึงตามกรรมวา หมูสัตวผูเกิดเปนอยูเ หลานี้ ประกอบดวยกายทุจริตวจีทุจริต มโนทุจริต ติเตียนพระอริยเจา เปนมิจฉาทิฏฐิ ยึดถือการกระทําดวยอํานาจมิจฉาทิฏฐิ หมูสัตวผูเกิดเปนอยางเหลานัน เบื้องหนาแตแตกกายตายไป ้เขาถึงอบาย ทุคติ วินิบาต นรก หรือวาหมูสัตวผูเกิดเปนอยูเหลานี้ ประกอบดวยการสุจริต วจีสุจริต มโนสุจริต ไมติเตียนพระอริยเจา เปนสัมมาทิฏฐิยึดถือการกระทําดวยอํานาจสัมมาทิฏฐิ หมูสัตวผูเกิดเปนอยูเหลานั้น เบื้องหนาแตแตกกายตายไป เขาถึงสุคติโลกสวรรค เรายอมเล็งเห็นหมูสัตวผูกาลังจุติ ํกําลังอุปบัติ เลว ประณีต มีผิวพรรณดี มีผิวพรรณทราม ไดดี ตกยากดวยทิพยจักษุอันบริสุทธิ์ลวงจักษุของมนุษย ยอมรูชดซึ่งหมูสัตวผูเขาถึงตาม ักรรมดวยประการดังนี้ พราหมณ วิชาที่สองนี้แล เราไดบรรลุแลวในมัชฌิมยามแหงราตรี อวิชชาเรากําจัดไดแลว วิชชาเกิดแกเราแลว ความมืดเรากําจัดไดแลว แสงสวางเกิดแกเราแลว เหมือนที่เกิดแกบุคคลผูไมประมาทมีความเพียรเผากิเลส สงจิตไปแลวอยูฉะนั้น ความชําแรกออกครั้งทีสองของ ่เรานี้แล ไดเปนเหมือนการทําลายออกจากกระเปาะฟองแหงลูกไก ฉะนั้น. อาสวักขยญาณ เรานั้น เมื่อจิตเปนสมาธิ บริสุทธิ์ ผุดผอง ไมมีกิเลส ปราศจากอุปกิเลส ออน ควรแกการงาน ตั้งมั่น ไมหวั่นไหว อยางนี้แลว ไดนอมจิตไปเพื่ออาสวักขยญาณ เรานั้นไดรูชัดตามเปนจริงวา นี้ทุกข ไดรชัดตาม ูเปนจริงวา นี้เหตุใหเกิดทุกข ไดรูชัดตามเปนจริงวา นีความดับทุกข ไดรูชัด ้

9. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 9ตามเปนเปนจริงวา นี้ขอปฏิบัติใหถึงความดับทุกข ไดรูชัดตามเปนจริงวา เหลานี้อาสวะ ไดรูชดตามเปนจริงวา นี้เหตุใหเกิดอาสวะ ไดรูชัดตามเปนจริงวา ันี้ความดับอาสวะ ไดรูชดตามเปนจริงวา นี้ขอปฏิบัติใหถึงความดับอาสวะ ัเมื่อเรานั้นรูอยูอยางนี้ เห็นอยูอยางนี้ จิตไดหลุดพนแลวแมจากกามาสวะ  ไดหลุดพนแลวแมจากภวาสวะ ไดหลุดพนแลวแมจากอวิชชาสวะ เมือจิต ่หลุดพนแลวไดมีญาณหยั่งรูวาหลุดพนแลว ไดรูดวยปญญาอันยิ่งวา ชาติ  สิ้นแลว พรหมจรรยอยูจบแลว กิจที่ควรทําไดทําเสร็จแลว กิจอื่นอีกเพื่อความเปนอยางนี้มิไดมี พราหมณ วิชชาที่สามนี้แล เราไดบรรลุแลวในปจฉิมยามแหงราตรี อวิชชา เรากําจัดไดแลว วิชชาเกิดแกเราแลว ความมืดเรากําจัดไดแลว แสงสวางเกิดแกเราแลว เหมือนที่เกิดแกบุคคลผูไมประมาทมีความเพียรเผากิเลส สงจิตไปแลวอยู ฉะนั้น ความชําแรกออกครั้งที่สามของเรานี้แล ไดเปนเหมือนการทําลายออกจากกระเปาะฟองแหงลูกไก ฉะนัน. ้ เวรัญชพราหมณแสดงตนเปนอุบาสก [๔] เมื่อพระผูมีพระภาคเจาตรัสอยางนี้แลว เวรัญชพราหมณไดทล ูคํานี้แดพระผูมีพระภาคเจาวา ทานพระโคดมเปนผูเจริญที่สุด ทานพระโคดมเปนผูประเสริฐที่สุด ขาแตทานพระโคดม ภาษิตของพระองคแจมแจงนักภาษิตของพระองคไพเราะนัก พระองคทรงประกาศธรรมโดยอเนกปริยายอยางนี้ เปรียบเหมือบุคคลหงายของที่คว่า เปดของที่เปดบอกทางแกคน ํหลงทางหรือสองประทีปในที่มืดดวยตั้งใจวา คนมีจกษุจกเห็นรูปดังนี้ ั ัขาพเจานี้ขอถึงทานพระโคดม พระธรรม และพระสงฆวาเปนสรณะ ขอพระองคจงทรงจําขาพเจาวาเปนอุบาสกผูถึงสรณะตลอดชีวิต จําเดิมแตวันนี้

10. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 10เปนตนไป และขอพระองคพรอมดวยภิกษุสงฆจงทรงรับอาราธนาอยูจําพรรษาที่เมืองเวรัญชาของขาพเจาเถิด. พระผูมีพระภาคเจาทรงรับอาราธนาดวยพระอาการดุษณี ครั้นเวรัญช-พราหมณทราบการรับอาราธนาของพระผูมีพระภาคเจาแลว ไดลุกจากที่นั่งถวายบังคมพระผูมีพระภาคเจา ทําประทักษิณหลีกไป. เมืองเวรัญชาเกิดทุพภิกขภัย [๕] ก็โดยสมัยนั้นแล เมืองเวรัญชา มีภิกษาหารนอย ประชาชนหาเลี้ยงชีพฝดเคือง มีกระดูกคนตายขาวเกลื่อน ตองมีฉลากซื้ออาหารภิกษุสงฆจะยังอัตภาพใหเปนไปดวยการถือบาตรแสวงหา ก็ทําไมไดงาย ครั้งนั้นพวกพอคามาชาวอุตราปถะมีมาประมาณ ๕๐๐ ตัว ไดเขาพักแรมตลอดฤดูฝนในเมืองเวรัชญา พวกเขาไดตกแตงขาวแดงสําหรับภิกษุรูปละแลงไวที่คอกมาเวลาเชาภิกษุทงหลายครองอันตรวาสกแลวถือบาตรจีวรเขาไปบิณฑบาตใน ้ัเมืองเวรัญชา เมื่อไมไดบณฑบาต จึงเที่ยวไปบิณฑบาตที่คอกมา รับขาวแดง ิรูปละแลงนําไปสูอารามแลวลงครกโขลกฉัน สวนทานพระอานนทบดขาวแดงแลงหนึ่งที่ศิลา แลวนอมเขาไปถวายแดพระผูมีพระภาคเจา ๆ เสวยพระกระ-ยาหารที่บดถวายนั้นอยูไดทรงสดับเสียงครกแลว. พระพุทธประเพณี พระตถาคตทั้งหลายทรงทราบอยู ยอมตรัสถามก็มี ทรงทราบอยูยอมไมตรัสถามก็มี ทรงทราบกาลแลวตรัสถาม ทรงทราบกาลแลวไมตรัสถามพระตถาคตทั้งหลายยอมตรัสถามสิ่งที่ประกอบดวยประโยชน ไมตรัสถามสิ่งที่ไมประกอบดวยประโยชน พระตถาคตทั้งหลายทรงจํากัดสิ่งที่ไมประกอบดวย

11. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 11ประโยชนดวยขอปฏิบัติ พระผูมีภาคพุทธเจาทั้งหลายยอมทรงสอบถามภิกษุ ทั้งหลาย ดวยอาการสองอยาง คือ จักทรงแสดงธรรมอยางหนึ่ง จักทรงบัญญัติ-สิขาบทแกพระสาวกทั้งหลายอยางหนึ่ง. ครั้นนั้น พระผูมีพระภาคเจาตรัสถามทานพระอานนทวา อานนทนั่นเสียงครกหรือหนอ จึงทานพระอานนทกราบทูลเนื้อความนั้นใหทรงทราบพระผูมีพระภาคเจาตรัสสรรเสริญวา ดีละ ดีละ อานนท พวกเธอเปนสัตบุรุษชนะวิเศษแลว พวกเพื่อนพรหมจารีชั้นหลังจักดูหมิ่นขาวสาลีและขาวสุกอันระคนดวยเนื้อ. พระมหาโมคคัลลานะเปลงสีหนาท [๖] ครั้งนั้น ทานพระมหาโมคคัลลานะเขาไปเฝาพระผูมีพระภาคเจาถวายบังคมแลวนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่ง ไดกราบทูลคํานี้แดพระผูมีพระ-ภาคเจาวา พระพุทธเจาขา บัดนี้เมืองเวรัญชามีภิกษาหารนอย ประชาชนหาเลี้ยงชีพฝดเคือง มีกระดูกคนตายขาวเกลื่อน ตองมีสลากซื้ออาหารภิกษุสงฆจะยังอัตภาพใหเปนไป ดวยการถือบาตรแสวงหา ก็ทําไมไดงาย พระพุทธเจาขาพื้นเบื้องลางแหงแผนดินผืนใหญนี้ สมบูรณ มีรสอันโอชา เหมือนน้ําผึ้งหวี่ที่ไมมีตัวออนฉะนั้น ขอประทานพระวโรกาส ขาพระพุทธเจาจะพึงพลิกแผนดิน ภิกษุทั้งหลายจักไดฉันงวนดิน พระพุทธเจาขา. พระผูมีพระภาคเจาตรัสถามวา ดูกอนโมคคัลลานะ ก็สัตวผูอาศัยแผนดินเลา เธอจะทําอยางไรแกสัตวเหลานั้น. ม. ขาพระพุทธเจาจักนิรมิตฝามือขาหนึ่งใหเปนดุจแผนดินใหญ ยังสัตวผูอาศัยแผนดินเหลานั้นใหไปอยูในฝามือนั้น จักพลิกแผนดินดวยมืออีกขางหนึ่ง พระพุทธเจาขา.

12. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 12 ภ. อยาเลย โมคคัลลานะ การพลิกแผนดิน เธออยาพอใจเลยสัตวทั้งหลายจะพึงไดรับผลตรงกันขาม. ม. ขอประทานพระวโรกาส ขอภิกษุสงฆทั้งหมดพึงไปบิณฑบาตในอุตรกุรุทวีป พระพุทธเจาขา. ภ. ก็ภิกษุผูไมมีฤทธิ์เลา เธอจักทําอยางไรแกภกษุเหลานั้น ิ ม. ขาพระพุทธเจาเจาจักทําใหภิกษุทงหมดไปได พระพุทธเจาขา. ั้ ภ. อยาเลย โมคคัลลานะ การทีภิกษุสงฆทั้งหมดไปบิณฑบาตถึง ่อุตรกุรุทวีป เธออยาพอใจเลย. เหตุใหพระศาสนาดํารงอยูไมนานและนาน [๗] ครั้งนั้น ทานพระสารีบุตรไปในที่สงัดหลีกเรนอยู ไดมีความปริวิตกแหงจิตเกิดขึ้นอยางนี้วา พระศาสนาของพระผูมีพระภาคพุทธเจาทั้งหลาย พระองคไหนไมดํารงอยูนาน ของพระองคไหนดํารงอยูนาน ดังนี้ครั้นเวลาสายัณหทานออกจากที่เรนแลว เขาไปเฝาพระผูมีพระภาคเจาถวายบังคมนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่งแลวกราบทูลวา พระพุทธเจาขาขาพระพุทธเจาไปในที่สงัดหลีกเรนอยู ณ ตําบลนี้ ไดมีความปริวิตกแหงจิตเกิดขึ้นอยางนีวา พระศาสนาของพระผูมีพระภาคพุทธเจาทั้งหลาย พระองค ้ไหน ไมดํารงอยูนาน ของพระองคไหนดํารงอยูนาน. พระผูมีพระภาคเจาตรัสตอบวา ดูกอนสารีบุตร พระศาสนาของพระผูมีพระภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขี และพระนามเวสสภู ไมดํารงอยูนาน ของพระผูมีพระภาคเจาพระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะดํารงอยูนาน. 

13. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 13 ส. อะไรเปนเหตุ อะไรเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระ-ภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขี และพระนามเวสสภู ไมดํารงอยูนาน พระพุทธเจาขา. ภ. ดูกอนสารีบุตร พระผูมีพระภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขี และพระนามเวสสภู ทรงทอพระหฤทัยเพื่อจะทรงแสดงธรรมโดยพิสดารแกสาวกทั้งหลาย อนึ่ง สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อุทาน อิติวุตตกะชาดก อัพภูตธรรม เวทัลละ ของพระผูมีพระภาคเจาทั้งสามพระองคนั้นมีนอย สิขาบทก็มิไดทรงบัญญัติ ปาฏิโมกขก็มิไดทรงแสดงแกสาวก เพราะอันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหงสาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชั้นหลังที่ตางชื่อกัน ตางโคตรกัน ตางชาติกันออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงยังพระศาสนานั้นใหอันตรธานโดยฉับพลันดูกอนสารีบุตร ดอกไมตางพรรณที่เขากอบไวบนพื้นกระดาน ยังไมไดรอยดวยดาย ลมยอมกระจาย ขจัด กําจัดซึ่งดอกไมเหลานั้นได ขอนันเพราะเหตุ ้อะไร เพราะเขาไมไดรอยดวยดาย ฉันใด เพราะอันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหงสาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชั้นหลังที่ตางชื่อกัน ตางโคตรกัน ตางชาติกัน ออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงยังพระศาสนานั้นใหอันตรธานโดยฉับพลันฉันนันเหมือนกัน ้เพราะพระผูมพระภาคพุทธเจาเหลานั้น ทรงทอพระหฤทัยเพื่อจะทรงกําหนด ีจิตของสาวกดวยพระหฤทัย แลวทรงสั่งสอนสาวก. ดูกอนสารีบุตร เรื่องเคยมีมาแลว พระผูมีพระภาคอรหันตสัมมา-สัมพุทธเจาพระนามเวสสภู ทรงกําหนดจิตภิกษุสงฆดวยพระหฤทัยแลวทรง สั่งสอน พร่ําสอน ภิกษุสงฆประมาณพันรูป ในไพรสณฑอันนาพึงกลัวแหง

14. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 14หนึ่งวา พวกเธอจงตรึกอยางนี้ อยาไดตรึกอยางนัน จงทําในใจอยางนี้ ้อยาไดทําในใจอยางนัน จงละสวนนี้ จงเขาถึงสวนนี้อยูเถิด ดังนี้ ลําดับนั้นแล ้จิตของภิกษุประมาณพันรูปนั้น อันพระผูมีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจาพระนามเวสสภูทรงสั่งสอนอยูอยางนัน ทรงพร่ําสอนอยูอยางนัน ไดหลุดพน ้ ้แลวจากอาสวะทั้งหลาย เพราะไมถือมัน ในเพราะความที่ไพรสณฑอันนา ่พึงกลัวนันซิ เปนถิ่นที่นาสยดสยองจึงมีคํานี้วา ผูใดผูหนึ่งซึ่งยังไมปราศจาก ้ราคะเขาไปสูไพรสณฑนั้น โดยมากโลมชาติยอมชูชัน. ดูกอนสารีบุตร อันนี้แลเปนเหตุ อันนี้แลเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระภาคเจาพระนามวิปสสี พระนามสิขี และพระนามเวสสภูไมดํารงอยูนาน. ส. อะไรเปนเหตุ อะไรเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระ-ภาคเจา พระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะ ดํารงอยูนาน พระพุทธเจาขา. ภ. ดูกอนสารีบุตร พระผูมีพระภาคเจาพระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะ มิไดทรงทอพระหฤทัยเพื่อจะทรงแสดงธรรมโดยพิสดารแกสาวกทั้งหลาย อนึ่ง สุตตะ เคยยะ เวยยากรณะ คาถา อุทานอิติวุตตกะ ชาดก อัพภูตธรรม เวทัลละ ของพระผูมีพระภาคเจาทั้งสามพระองคนั้นมีมาก สิขาบทก็ทรงบัญญัติ ปาติโมกขก็ทรงแสดงแกสาวกเพราะอันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหง สาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชั้นหลังทีตางชื่อกัน ตางโคตรกัน ่ตางชาติกัน ออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงดํารงพระศาสนานั้นไวไดตลอดระยะกาลยืนนาน ดูกอนสารีบุตร ดอกไมตางพรรณที่เขากองไวบนพื้นกระดาน

15. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 15รอยดีแลวดวยดาย ลมยอมกระจายไมได ขจัดไมได กําจัดไมไดซึ่งดอกไมเหลานั้นขอนันเพราะเหตุไร เพราะเขารอยดีแลวดวยดาย ฉันใด เพราะ ้อันตรธานแหงพระผูมีพระภาคพุทธเจาเหลานั้น เพราะอันตรธานแหงสาวกผูตรัสรูตามพระพุทธเจาเหลานั้น สาวกชันหลังที่ตางชือกัน ตางโคตรกัน ้ ่ตางชาติกัน ออกบวชจากตระกูลตางกัน จึงดํารงพระศาสนานั้นไวไดตลอดระยะกาลยืนนาน ฉันนั้นเหมือนกัน. ดูกอนสารีบุตร อันนี้แลเปนเหตุ อันนี้แลเปนปจจัย ใหพระศาสนาของพระผูมีพระภาคเจาพระนามกกุสันธะ พระนามโกนาคมนะ และพระนามกัสสปะ ดํารงอยูนาน. ปรารภเหตุใหทรงบัญญัติสิกขาบท [๘] ลําดับนั้นแล ทานพระสารีบุตรลุกจากอาสนะ ทําผาอุตราสงคเฉวียงบาขางหนึ่ง ประนมอัญชลี ไปทางพระผูมีพระภาคเจาแลวกราบทูลวาถึงเวลาแลว พระพุทธเจาขา ขาแตพระสุคต ถึงเวลาแลว ที่จะทรงบัญญัติสิกขาบท ที่จะทรงแสดงปาติโมกขแกสาวก อันจะเปนเหตุใหพระศาสนานี้ยั่งยืนดํารงอยูไดนาน  พระผูมีพระภาคเจาตรัสวา จงรอกอน สารีบุตร จงยับยั้งกอนสารีบุตรตถาคตผูเดียวจักรูกาลในกรณียนน พระศาสดายังไมบัญญัติสิกขาบท ยังไม ั้แสดงปาติโมกขแกสาวก ตลอดเวลาที่ธรรมอันเปนที่ตั้งแหงอาสวะบางเหลายังไมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ ตอเมื่อใดอาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลา ปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนันพระศาสดาจึงจะบัญญัติสิกขาบท แสดงปาติโมกข ้แกสาวก เพื่อกําจัดอาสวัฏฐานิยธรรมเหลานั้นแหละ อาสวัฏฐานิยธรรม

16. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 16บางเหลายังไมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ ตลอดเวลาที่สงฆยังไมถึงความเปนหมูใหญโดยภิกษุผูบวชนาน ตอเมื่อใดสงฆถึงความเปนหมูใหญโดยภิกษุผูบวชนานแลว และอาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลายอมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนั้นพระศาสดาจึงจะบัญญัติสิกขาบท แสดงปาติโมกขแกสาวก เพื่อกําจัดอาสวัฏฐา-นิยธรรมเหลานั้นแหละ อาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลา ยังไมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ ตลอดเวลาที่สงฆยังไมถึงความเปนหมูใหญโดยแพรหลายแลว ตอเมื่อใดสงฆถึงความเปนหมูใหญโดยแพรหลาย และอาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลายอมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนั้นพระศาสดาจึงจะบัญญัติสิกขาบท แสดงปาติโมกขแกสาวกเพื่อกําจัดอาสวัฏฐานิยธรรมเหลานั้นแหละ อาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลา ยังไมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ ตลอดเวลาที่สงฆไมถึงความเปนหมูใหญเลิศโดยลาภ ตอเมือใดสงฆถึงความเปนหมูใหญเลิศโดยลาภแลว และ ่อาสวัฏฐานิยธรรมบางเหลายอมปรากฏในสงฆในศาสนานี้ เมื่อนั้นพระศาสดาจึงจะบัญญัติสกขาบท แสดงปาติโมกขแกสาวกเพื่อกําจัดอาสวัฏฐานิยธรรม ิเหลานั้นแหละ ดูกอนสารีบุตร ก็ภิกษุสงฆไมมีเสนียดไมมีโทษ ปราศจากมัวหมองบริสทธิ์ผุดผองตั้งอยูในสารคุณ เพราะบรรดาภิกษุ ๕๐๐ รูปนี้ ภิกษุ ุที่ทรงคุณธรรมอยางต่ํา ก็เปนโสดาบัน มีความไมตกต่ําเปนธรรมดา เปนผูเที่ยงเปนผูที่จะตรัสรูในเบื้องหนา. เสด็จนิเวศนเวรัญชพราหมณ [๙] ครั้นปวารณาพรรษาแลว พระผูมีพระภาคเจาตรัสเรียกทานพระอานนทมารับสั่งวา ดูกอนอานนท พระตถาคตทั้งหลายยังมิไดบอกลาผูที่นิมนตใหอยูจําพรรษาแลว จะไมหลีกไปสูที่จาริกในชนบท ขอนี้เปนประเพณีของ พระตถาคตทั้งหลาย มาไปกันเถิดอานนท เราจะบอกลาเวรัญชพราหมณ

17. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 17 ทานพระอานนททูลสนองพระพุทธดํารัสวาเปนดังรับสั่งพระพุทธเจาขา ขณะนัน พระผูมีพระภาคเจาทรงอันตรวาสกแลว ถือบาตรจีวรมีทาน ้พระอานนทเปนปจฉาสมณะ เสด็จพระพุทธดําเนินไปสูนิเวศนของเวรัญช- พราหมณครั้นถึงแลวประทับนั่งเหนือพระพุทธอาสนที่เขาจัดถวาย ทันใดนัน ้เวรัญชพราหมณดําเนินเขาไปสูที่ประทับ ครั้นแลวถวายบังคมนั่งเฝาอยู ณที่ควรสวนขางหนึ่งพระองครับสั่งวา ดูกอนพราหมณ เราเปนผูอันทานนิมนตอยูจําพรรษาแลว เราขอบอกลาทาน เราปรารถนาจะหลีกไปสูที่จาริกในชนบท. เวรัญชพราหมณกราบทูลวา เปนความจริง ทานพระโคดม ขาพเจานิมนตพระองคอยูจําพรรษา ก็แตวาไทยธรรมอันใดที่จะพึงถวาย ไทยธรรมอันนั้นขาพเจายังมิไดถวาย และไทยธรรมนั้นมิใชวาจะไมมี ทั้งประสงคจะไมถวายก็หาไม ภายในไตรมาสนี้ พระองคจะพึงไดไทยธรรมนั้นจากไหนเพราะฆราวาสมีกิจมาก มีกรณียะมาก ขอทานพระโคดมพรอมดวยพระสงฆจงทรงพระกรุณาโปรดรับภัตตาหารของขาพเจา เพื่อเจริญบุญกุศลและปติปราโมทยในวันพรุงนี้แกขาพเจาดวยเถิด. พระผูมีพระภาคเจาทรงรับอัชเฌสนาโดยดุษณีภาพ และแลวทรงชี้แจงใหเวรัญชพราหมณเห็นแจง สมาทาน อาจหาญ ราเริงดวยธรรมีกถา แลวทรงลุกจากที่ประทับเสด็จกลับ. หลังจากนั้น เวรัญชพราหมณสั่งใหตกแตงของเคี้ยวของฉันอันประณีตในนิเวศนของตน โดยผานราตรีนั้นแลว ใหเจาพนักงานไปกราบทูลภัตตกาลแดพระผูมีพระภาคเจาวา ถึงเวลาแลว ทานพระโคดม ภัตตาหารเสร็จแลว. ขณะนัน เปนเวลาเชา พระผูมีพระภาคเจาทรงอันตรวาสกแลวถือ ้บาตรจีวรเสด็จพระพุทธดําเนินไปสูนิเวศนของเวรัญชพราหมณ ครั้นถึงแลว

18. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 18ประทับนั่งเหนือพระพุทธอาสนที่เขาจัดถวาย พรอมดวยภิกษุสงฆ จึงเวรัญช-พราหมณอังคาส ภิกษุสงฆมีพระพุทธเจาเปนประมุข ดวยขาทนียโภชนียาหารอันประณีต ดวยมือของตนจนใหหามภัตรแลว ไดถวายไตรจีวรแดพระผูมี-พระภาคเจาผูเสวยเสร็จทรงนําพระหัตถออกจากบาตรแลวใหทรงครอง และถวายผาคูใหภกษุครอง รูปละสํารับ จึงพระองคทรงชี้แจงใหเวรัญชพราหมณ ิเห็นแจง สมาทาน อาจหาญ ราเริงดวยธรรมีกถา แลวทรงลุกจากที่ประทับเสด็จกลับ ครั้นพระองคประทับอยูที่เมืองเวรัญชาตามพระพุทธาภิรมยแลวเสด็จพระพุทธดําเนินไปยังเมืองทาปยาคะ ไมทรงแวะเมืองโสเรยยะ เมืองสังกัสสะ เมืองกัณณกุชชะ ทรงขามแมน้ําคงคาที่เมืองทาปยาคะ เสด็จพระพุทธะดําเนินถึงพระนครพาราณสี ครั้นพระองคประทับอยูที่พระนครพาราณสี ตามพระพุทธาภิรมยแลว เสด็จจาริกไปโดยมรรคาอันจะไปสูพระนครเวสาลี เมื่อ เสด็จจาริกไปโดยลําดับถึงพระนครเวสาลีนั้นแลว ทราบวาพระองคประทับอยูที่กูฏาคารศาลา ปามหาวัน เขตพระนครเวสาลีนั้น. เวรัญชภาณวาร จบ

19. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 19 อรรถกถาพระวินัย ชื่อสมันตปาสาทิกาแปล มหาวิภังควรรณนา ภาค ๑ อารัมภกถา * ขาพเจาขอถวายนมัสการแดพระผูเปน ที่พึ่ง ผูประกอบดวยพระมหากรุณา พระองคผูทรงกระทํากรรมที่ทําไดยากยิ่ง ตลอดกาลซึ่งจะนับประมาณมิได แมดวย หลายโกฏิกัป ทรงถึงความยากลําบาก เพื่อ ประโยชนเกื้อกูลแกสัตวโลก. ขาพเจาขอ ถวายนมัสการแกพระธรรมอันประเสริฐ อัน ขจัดเสียซึ่งขายคือกิเลส มีอวิชชาเปนตน ที่พระพุทธเจาทรงเสพอยูเปนนิตย ซึ่งสัตว- โลก เมื่อไมหยั่งรูตองทองเที่ยวไปสูภพนอย  และภพใหญ. ขาพเจาขอถวายนมัสการดวย เศียรเกลา ซึ่งพระอริยสงฆ ผูประกอบ * องคการศึกษาแผนกบาลี แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๘-๒๕๐๖

20. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 20ดวยคุณ มีศล สมาธิ ปญญา วิมุตติ และ ีวิมุตติญาณทัสนะเปนเคามูล เปนเนื้อนาบุญของเหลาชนผูมีความตองการดวยกุศล. ขาพเจานมัสการอยู ซึ่งพระรัตนตรัยอันควรนมัสการโดยสวนเดียว ดวยประการดังกลาวมานี้ ไดแลวซึ่งกุศลผลบุญที่ไพบูล หลั่งไหลไมขาดสายอันใด ดวยอานุภาพแหงกุศลผลบุญนั้น ขอขาพเจาจงเปนผูปลอดอันตราย. ขาพเจาจักอาศัยอานุภาพของทานบูรพาจารยพรรณนาพระวินัยใหไมปะปนกัน ซึ่งเมื่อทรงอยูแลว ศาสนาของพระพุทธเจา ผูมิไดทรงตั้งมั่นอยู ( ในสวนสุดทั้งสอง ) แตทรงดํารงชอบดวยดี ( ในมัชฌิมาปฏิปทา ) เปนอันประดิษฐานอยูได. แททจริง พระวินัยนี้ ี่ถึงทานบูรพาจารยผูองอาจ ซึ่งขจัดมลทินและอาสวะออกหมดแลวดวยน้ําคือญาณ มีวิชชาและปฏิสัมภิทาบริสุทธิ์ ฉลาดในการสังวรรณนาพระสัทธรรม หาผูเปรียบปานในความเปนผูขัดเกลาไดไมงาย เปรียบดัง  ธงชัยของวัดมหาวิหาร ไดสังวรรณนาไวโดยนัยอันวิจตร คลอยตามพระสัมพุทธเจาผู ิประเสริฐ. กระนั้น เพราะสังวรรณนานี้

21. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 21มิไดอํานวยประโยชนไร ๆ แกชาวภิกษุในเกาะอื่น เพราะทานเรียบเรียงไวดวยภาษาชาวเกาะสิงหล ฉะนั้น ขาพเจาผูรําลึกอยูดวยดีโดยชอบ ถึงคําเชิญของพระเถระนามวา พุทธสิริ จึงจักเริ่มดวยดี ซึ่งการสังวรรณ-นานี้ อันควรแกนัยพระบาลี ณ บัดนี้. และเมื่อจะเริ่มดวยดี ซึ่งสังวรรณนานั้น จักเอามหาอรรถกถาเปนโครงของสังวรรณนานันไม ้ละขอความอันควร แมจากวินิจฉัย ซึ่งทานกลาวไวในอรรถกถามหาปจจรี และอรรถกถาอันปรากฏดวยดี โดยชื่อวากุรุนทีเปนตน กระทําเถรวาทไวในภายในแลว จึงจักเริ่มตนดวยดีโดยชอบซึ่งสังวรรณนา ขอภิกษุทั้งหลายปูนเถระ ปูนใหม และปานกลางผูมีจิตเลื่อมใสเคารพนับถือพระธรรมของพระตถาคตเจา ผูมีดวงประทีปคือพระธรรมจงตั้งใจฟงสังวรรณนานั้นของขาพเจา โดยเคารพเถิด. พระอรรถกถาจารยชาวสิงหล มิไดละมติ (อธิบาย) ของทานพุทธบุตรทั้งหลายผูรูธรรมวินัย เหมือนอยางที่พระพุทธเจาตรัสไว ไดแตอรรถกถาในปางกอน. เพราะ

22. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 22 เหตุนั้นแล คําที่ทานกลาวไวในอรรถกถา ทั้งหมดยกเวนคําที่เขียนดวยความพลั้งพลาด เสีย ยอมเปนประมาณแหงบัณฑิตทั้งหลาย ผูมความเคารพในสิกขาในพระศาสนานี้. ก็ ี เพราะแมวรรณนานี้ จะแสดงขอความแหง คําทั้งหลายที่มาในพระสุตตันตะใหเหมาะสม แกพระสูตร ละทิ้งภาษาอื่นจากอรรถกถานั้น เสียทีเดียว และยนพลความพิสดาร ( คํา ประพันธที่พิสดาร ) ใหรัดกุมเขา ก็จักไมให เหลือไว ซึ่งขอวินิจฉัยทั้งปวง ไมขามลําดับ พระบาลีที่เปนแบบแผนอยางใดอยางหนึง ่ เพราะฉะนั้น บัณฑิตควรตามศึกษาวรรณนา นี้โดยเอื้อเฟอแล.* เพราะขาพเจาไดกลาวไวในคาถาเหลานั้นวา จักพรรณนาพระวินย ัดังนี้ ผูศึกษาควรกําหนดพระวินยกอนวา วินัยนั้น คืออะไร? เพราะฉะนั้น ัขาพเจาจึงกลาวคํานี้วา ที่ชอวา วินัย ในที่นี้ประสงคเอาวินยปฎกทังสิ้น. ื่ ั ้ก็เพื่อจะสังวรรณนาพระวินยนั้น ขาพเจาจะกลาวมาติกาดังตอไปวา ั พระวินัยปฎกนี้ ผูใดกลาวไว กลาว ในกาลใด กลาวไวเพราะเหตุใด ผูใดทรงไว* นย. สารตฺถทีปนี ๑/๔๓-๔๗ วา เพราะแมวรรณนานี้ ซึ่งจะแสดงขอความแหงถอยคําอันมาในพระสุตตันตะใหเหมาะสมกับพระสูตร ขาพเจาก็จกละภาษาอื่นจากอรรถกถานั้นเสียเลยและ ัยนพลความทีพิสดารใหรัดกุมเขา ไมละทิ้งขอวินจทังปวงใหเหลือไว ไมขามลําดับพระบาลี ่ ิ ้ที่เปนแบบแผนอะไร ๆ แลวจักรจนา, เพราะฉะนั้น ผูศกษาควรตั้งใจสําเหนียกวรรณนานีแล. ึ ้

23. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 23 ผูใดนําสืบมา และตั้งอยูแลวในบุคคลใด ขาพเจากลาววิธีนี้แลว ภายหลังจักแสดง เนื้อความแหงปาฐะวา " เตน " เปนตนโดย ประการตาง ๆ ทําการพรรณนาอรรถแหง พระวินัย. บรรดามาติกาเหลานัน คําวา วุตต เยน ยทา ยสฺมา นี้ ้ ฺทานอาจารยกลาวหมายเอาคํามีอาทิอยางนีกอนวา โดยสมัยนั้นพระผูมพระภาค- ้ ีเจาประทับอยู ( ณ โคนตนไมสะเดาอันนเฬรุยกษสิงสถิต ) ใกลเมืองเวรัญชา๑. ัเพราะคํานี้มิใชเปนคําที่กลาวใหประจักษกับพระองคเองแหงพระผูมีพระภาค-เจา๒. เพราะฉะนั้น บัณฑิตจึงควรกลาวตังปญหานั่นดังนี้วา คํานีใครกลาวไว ้ ้กลาวไวในกาลไหน และเพราะเหตุไร จึงกลาวไว. ( แกวา ) คํานีทานพระ- ้อุบาลีเถระกลาวไว ก็แลคํานั้น ทานพระอุบาลีเถระกลาวไวในคราวทําปฐม-มหาสังคีติ (ในคราวทําสังคายนาใหญครั้งแรก). อันชือวา ปฐมมหาสังคีตินี้ ่พระธรรมสังคาหกเถระทั้งหลายไดกลาวแลวในปญจสติกสังคีติขันธกะแมกจริง ็ถึงอยางนั้น ๓ เพื่อความเปนผูฉลาดในนิทานบัณฑิตควรทราบตามนัยนี้ แมในอรรถกถานี้.๑. วิ.มหา. ๑/๑. ๒. นย. สารตฺถทิปนี ๑/๓๙ วา คือมิใชเปนพระดํารัสที่พระผูมีพระภาคเจา ตรัสไว หรือเปนคําที่ทานกลาวไวในเวลาที่พระพุทธองคยังทรงพระชนมอยู๒. วิ. จลฺ . ๗/๓๗๙.

24. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 24 พาหิรนิทานวรรณนา [ปรารภมูลเหตุทําปฐมสังคายนา] ๑ ความพิสดารวา เมื่อพระผูมีพระภาคเจาผูเปนที่พงแหงโลกทรง ึ่บําเพ็ญพุทธกิจ ตั้งแตทรงยังพระธรรมจักรใหเปนไปเปนตน จนถึงโปรดสุภัททปริพาชกแลวเสด็จปรินิพพาน ดวยอนุปาทิเสสนิพพานธาตุ ในเวลาใกลรุง ในวันวิสาขปุณณมี ระหวางตนสาละทั้งคูในสาลวัน อันเปนที่เสด็จประพาสของเจามัลละทั้งหลาย ใกลกรุงกุสินารา ทานพระมหากัสสปผูเปนพระสังฆเถระแหงภิกษุประมาณ ๗ แสนรูป ซึ่งประชุมกันในสถานที่ปรินิพพานแหงพระผูมีพระภาคเจา ระลึกถึงคําที่สุภัททวุฑฒบรรพชิตกลาว เมื่อพระผูมีพระภาคเจาเสด็จปรินิพพานแลวได ๗ วันวา อยาเลย ผูมีอายุทั้งหลาย !ทานทั้งหลายอยาเศราโศกไปเลย ทานทังหลายอยาร่ําไรไปเลย พวกเราพน ้ดีแลวจากพระมหาสมณะพระองคนั้น ดวยวาพวกเราถูกพระมหาสมณะพระองคนั้น คอยรบกวนหามปรามวา นี้สมควรแกเธอทั้งหลาย นีไมสมควร ้แกเธอทั้งหลาย ดังนี้ ก็บัดนี้พวกเราจักปรารถนากระทํากรรมใด ก็จักทํากรรมนั้น พวกเราจักไมปรารถนากระทํากรรมใด จักไมทํากรรมนัน๒ ดังนี้ ่ดําริอยูวา ขอที่พวกปาปภิกษุ จะพึงเปนผูสําคัญเสียวา ปาพจนมีพระศาสดาลวงไปแลว ดังนี้ ไดพรรคพวกแลวพึงยังพระสัทธรรมใหอันตรธานไดไมนานเลย เรื่องนี้เปนฐานะทีมีไดแน. ความจริง ่ พระวินยยังตั้งอยูตราบใด ัปาพจนยังมีพระศาสดาไมลวงไปแลวตราบนั้น ขอนี้สมดวยพระดํารัสที่พระผูมี-๑. องคการศึกษาแผนกบาลี แปลออกสอบในสนามหลวง พ.ศ. ๒๔๙๐๒. วิ. จลฺ. ๗ / ๓๘๐

25. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 25พระภาคเจาตรัสไววา อานนท ! ธรรมวินัยใดอันเราแสดงแลว บัญญัติแลวแกเธอทั้งหลาย ธรรมและวินัยนันจักเปนศาสดาของเธอทั้งหลายโดยกาลลวง ้ไปแหงเรา๑ ดังนี้ อยากระนั้นเลย เราพึงสังคายนาพระธรรมและพระวินย ัซึ่งจะเปนวิธีที่พระศาสนานีจะพึงดํารงมั่นตั้งอยูสิ้นกาลนาน. อนึ่ง โดยเหตุที่ ้เราเปนผูอันพระผูมีพระภาคเจาตรัสวา กัสสป ! เธอจักทรงผาบังสุกุลอันทําดวยปานของเรา ซึ่งเราใชนุงหมแลวหรือ ดังนี้ แลวทรงอนุเคราะหดวย สาธารณบริโภคในจีวร และดวยการทรงยกยองไวเทียบเทียมพระองคในอุตริ-มนุสธรรม มีอนุปุพพวิหารเกา และอภิญญาหกเปนประเภท โดยนัยมีอาทิอยางนี้วา ภิกษุทั้งหลาย ! เราจํานงอยูเพียงใด เราสงัดแลวจากกามทั้งหลายเทียว ฯลฯ ยอมเขาถึงพรอมซึ่งปฐมฌาน อยูไดเพียงนั้น ภิกษุทั้งหลาย !แมกัสสปจํานงอยูเพียงใด เธอสงัดจากกามทั้งหลาย ฯลฯ ยอมเขาถึงพรอมซึ่งปฐมฌานอยูไดเพียงนั้นเหมือนกัน๒ ดังนี้ ความเปนผูไมมีหนี้อยางอื่นอะไรจักมีแกเรานั้นได, พระผูมีพระภาคเจาทรงทราบเราวา กัสสปนี้จักเปนผูดํารงวงศพระสัทธรรมของเรา ดังนี้แลว ทรงอนุเคราะหดวยอสาธารณานุเคราะหนี้ดุจพระราชาทรงทราบพระราชโอรสผูจะดํารงวงศสกุลของพระองคแลว ทรงอนุเคราะหดวยการทรงมอบเกราะของพระองคและพระอิสริยยศฉะนัน มิใชหรือ ้ดังนี้ จึงยังความอุตสาหะใหเกิดแกภกษุทั้งหลาย เพื่อสังคายนาพระธรรมวินัย๓ ิเหมือนอยางทีพระธรรมสังคาหกาจารยกลาวไววา ครั้นนันแล ทานพระมหา - ่ ้กัสสป ไดเตือนภิกษุทั้งหลายวา ผูมีอายุทงหลาย! สมัยหนึ่งเราพรอมดวย ั้ภิกษุสงฆหมูใหญ ประมาณภิกษุ ๕๐๐ รูป เดินทางไกลจากเมืองปาวา มาสูเมืองกุสินารา๔ ดังนี้เปนตน. สุภัททกัณฑทงปวง ผูศึกษาพึงทราบโดยพิสดาร. ั้๑. ที. มหา. ๑๐ / ๑๗๘. ๒. นิทาน. ๑๖ / ๒๐๖ ๓. วิ. จุลฺ. ๗/๓๘๐.๒. วิ. จุลฺ. ๗ /๓๗๙

26. พระวินัยปฎก มหาวิภังค เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 26 [พระมหากัสสปชักชวนทําสังคายนา] เบื้องหนาแตนั้น ทานพระมหากัสสปไดกลาววา ผูมีอายุทั้งหลาย !เอาเถิด เราทั้งหลายจะสังคายนาพระธรรมและพระวินยกัน เพราะวา ในกาล ัเบื้องหนา อธรรมจะรุงเรือง ธรรมจะถูกขัดขวาง อวินัยจะรุงเรือง วินยจะ ัถูกขัดขวาง ในกาลภายหนา พวกอธรรมวาทีจะมีกําลัง พวกธรรมวาทีจะหยอนกําลัง พวกอวินยวาทีจะมีกําลัง พวกวินยวาทีจะหยอนกําลัง๑ ดังนี้. ั ัภิกษุทั้งหลายไดเรียนทานวา ขาแตทานผูเ จริญ ! ถาอยางนั้น ขอพระเถระโปรดคัดเลือกภิกษุทั้งหลายเถิด.๒ [พระมหากัสสปคัดเลือกภิกษุ ๔๙๙ รูป] พระเถระเวนภิกษุผูเปนปุถุชน พระโสดาบัน พระสกทาคามี พระ-อนาคามี และพระขีณาสพสุกขวิปสสก ผูทรงพระปริยัติ คือนวังคสัตถุศาสนทั้งสิ้นเสียจํานวนหลายรอยและหลายพัน เลือกเอาเฉพาะพระภิกษุขีณาสพเทานั้น มีจํานวน ๔๙๙ รูป ผูทรงไวซึ่งประเภทแหงสรรพปริยัติ คือพระไตรปฎก ไดบรรลุปฏิสัมภิทามีอานุภาพมาก แตกฉานในไตรวิชชาเปนตนที่พระผูมีพระภาคเจาทรงยกขึ้นสูเอตทัคคะโดยมาก ผูซึ่งพระธรรมสังคาห-กาจารยหมายถึงจึงกลาวคํานี้วา ครั้งนั้นแล ทานพระมหากัสสปไดคัดเลือกพระอรหันต ๔๙๙ รูป๓ ดังนี้เปนตน. [ทําสังคายนาจะเวนพระอานนทไมได] ถามวา ก็พระเถระทําใหหยอนอยู ๑ รูป เพื่อใคร ? แกวา เพื่อใหโอกาสแกทานพระอานนทเถระ. จริงอยู การสังคายนาธรรมไมอาจทําทั้งรวม๑-๒ วิ. จุลฺ. ๔ / ๓๘๐. ๓. วิ. จุล. ๗ / ๓๗๕-๓๘๐