remkhamhang

2. คู่มือประกอบการศึกษา
คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามคำ�แหง
มิถุนายน พ.ศ.2560
The Study Handbook
Faculty of Political Science, Ramkhamhaeng University

3. ที่ปรีกษา
ผศ.วุฒิศักดิ์ ลาภเจริญทรัพย์ อธิการบดีมหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
รศ.อนงค์ทิพย์ เอกแสงศรี คณบดีคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
ผศ.พรนัชชา พุทธหุน รองคณบดีฝ่ายกิจการนักศึกษา คณะรัฐศาสตร์
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
บรรณาธิการ
ภักคนันต์ เลื่องปัญญาวงศ์ อาจารย์ประจ�ำ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
เพิ่มศักดิ์ จะเรียมพันธ์ อาจารย์ประจ�ำ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
กองบรรณาธิการ
ผศ.ดร.ศุภชัย ศุภผล อาจารย์ประจ�ำ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
ดร.จักรี ไชยพินิจ อาจารย์ประจ�ำ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
ดร.วีระยุทธ์ พรพจน์ธนมาศ อาจารย์ประจ�ำ คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
มณทิชา ทองศาสตรา เลขานุการคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
สุพจน์ เชาวลิต หัวหน้างานบริการการศึกษา คณะรัฐศาสตร์
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
สมปราชญ์ ยอดทอง หัวหน้าหน่วยกิจการนักศึกษา คณะรัฐศาสตร์
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
วีรชน เกษสกุล ศูนย์ศึกษาเอเชียตะวันออก คณะรัฐศาสตร์
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
พิสูจน์อักษร เจนวิวัฒน์ ต้องประสงค์ และ โชคชัย ไกรสีห์
ออกแบบปก วีรชน เกษสกุล
รูปเล่ม ภักคนันต์ เลื่องปัญญาวงศ์
ราคา 80 บาท

4. สารจากอธิการบดีสารจากอธิการบดี
สวัสดีครับ นักศึกษาใหม่ทุกท่าน ในฐานะของอธิการบดีและอาจารย์ประจ�ำของ
คณะรัฐศาสตร์อาจารย์รู้สึกยินดีเป็นอย่างยิ่งที่ได้มีโอกาสมาแสดงความชื่นชม
และต้อนรับลูกศิษย์ทุกคนที่เข้ามาสมัครเรียน ณ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหงนี้ คณะ
รัฐศาสตร์แห่งมหาวิทยาลัยรามค�ำแหงนั้น ถือได้ว่าเป็นคณะเก่าแก่อันดับต้นๆ ของ
ประเทศไทย โดยก่อตั้งมาตั้งแต่ปี พ.ศ.2516 กล่าวได้ว่า ตลอดระยะเวลากว่ากึ่ง
ศตวรรษนั้น “เวลา” “ผลงาน” และ “ชื่อเสียง” ของมหาวิทยาลัย ได้เป็นเครื่อง
พิสูจน์อย่างดีว่าสถาบันการศึกษาแห่งนี้ในฐานะของมหาวิทยาลัยแห่ง“ตลาดวิชา”
ได้เป็นแหล่งบ่มเพาะความรู้ชั้นสูงและสถานที่ฝึกหัดชั้นเยี่ยมแก่บรรดาผู้สนใจและมี
ความต้องการในการศึกษาและแสวงหาความรู้ในทางการเมืองการปกครอง
ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ และการบริหารรัฐกิจ ทุกคนจะเห็นว่า ศิษย์เก่าจาก
คณะรัฐศาสตร์ของมหาวิทยาลัยรามค�ำแหงนั้น ได้สร้างคุณงามความดีอันเป็นที่
ประจักษ์ตลอดจนเป็นก�ำลังหลักให้กับสังคมและประเทศชาติมาอย่างยาวนานกอปร
กันนั้นทุกคนจะเห็นว่าในทุกปีลูกศิษย์จากคณะรัฐศาสตร์มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
สามารถสอบแข่งขันเข้าบรรจุรับราชการได้เป็นจ�ำนวนอันดับต้นของประเทศความ
ส�ำเร็จเหล่านี้ถือเป็นสิ่งยืนยันได้ว่า ลูกศิษย์ทุกคนที่จบจาก คณะรัฐศาสตร์
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหงสามารถกลายเป็นผลผลิตที่มีคุณค่าและเต็มเปี่ยมไป
ด้วยความภาคภูมิใจของบรรดาคณาจารย์ทุกท่าน
ในโอกาสนี้อาจารย์อยากขอให้ลูกศิษย์ทุกคนมีความตั้งใจในการศึกษา
เล่าเรียน มีความพากเพียรอดทน มีความพยายามไม่ย่อท้อต่ออุปสรรคทั้งปวง
ตลอดจนมีความรับผิดชอบต่อสังคมและประพฤติปฏิบัติตามกฎระเบียบของทาง
มหาวิทยาลัย อาจารย์มีความเชื่อว่า หากนักศึกษาทุกคนยึดถือคุณธรรมเหล่านี้
ไม่เพียงแต่นักศึกษาจะสามารถส�ำเร็จการศึกษาได้ในระยะเวลาอันรวดเร็วและ
ได้รับผลการเรียนที่ยอดเยี่ยมแล้ว นักศึกษายังสามารถประสบความส�ำเร็จใน
การด�ำรงชีวิตอย่างที่ตนเองคาดหวังเมื่อส�ำเร็จการศึกษาจากรั้วมหาวิทยาลัย
รามค�ำแหงอย่างแน่นอน
สุดท้ายนี้ อาจารย์ขออาราธนาสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลายที่นักศึกษานับถือ
รวมทั้งบารมีแห่งองค์พ่อขุนรามค�ำแหงมหาราช ได้โปรดอ�ำนวยอวยพรให้
นักศึกษาใหม่ทุกคนจงประสบแต่ความสุข ความเจริญ เปี่ยมไปด้วยก�ำลังใจอัน
เข้มแข็ง สามารถฝันฝ่าอุปสรรคทั้งปวง และส�ำเร็จการศึกษาได้สมดังความ
พยายามและความตั้งใจของลูกๆ นักศึกษาทุกคนครับ
(ผู้ช่วยศาสตราจารย์วุฒิศักดิ์ ลาภเจริญทรัพย์)
อธิการบดีมหาวิทยาลัยรามค�ำแหง

5. …แววฉงนสนเท่ห์ไร้เสแสร้ง
แต่ก็แฝงด้วยหวังตั้งใจมั่น
มุ่งเรียนมุ่งรู้มารามกัน
ศึกษาในสถาบันอันเสรี…
บทร้อยกรองข้างต้น คือการสะท้อนความรู้สึกของอาจารย์ที่มองเห็นภาพ
เช่นนั้นในวันปฐมนิเทศนักศึกษาใหม่ของมหาวิทยาลัยรามค�ำแหงทุกๆปี
นักศึกษาใหม่บางคนเพิ่งก้าวออกจากรั้วโรงเรียนบางคนอาจจะผ่านประสบการณ์
ต่างๆ มาบ้าง เหตุผลในการตัดสินใจ “เรียนราม” ก็มีความหลากหลาย ค�ำถาม
ที่เกิดขึ้นในใจของนักศึกษาทุกคน เมื่อก้าวมาเป็นนักศึกษา “คณะรัฐศาสตร์”
น่าจะคล้ายคลึงกัน ว่า “รัฐศาสตร์เรียนอะไร เราเรียนรัฐศาสตร์ไปท�ำไม เรียน
แล้วไปท�ำงานที่ไหนได้บ้าง.........”
ในวันนี้อาจารย์ได้หาค�ำตอบให้ลูกศิษย์ทุกคนแล้วเป็นค�ำตอบที่เชื่อว่า
น่าจะสร้าง “ความกระจ่าง”ให้เกิดขึ้นได้เพราะผู้ให้ค�ำตอบคือ“เลือดเนื้อเชื้อไข”
ของคณะรัฐศาสตร์มหาวิทยาลัยรามค�ำแหงที่ประสบความส�ำเร็จดังนั้นค�ำตอบ
เหล่านั้นจึงถูกเรียบเรียงบนพื้นฐานส�ำคัญ คือ “การเอาใจเขามาใส่ใจเรา”
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหงเป็นมหาวิทยาลัยแบบตลาดวิชาเป็นสถาบัน
การศึกษาที่ให้โอกาสในการแสวงหา ค้นคว้า และสะสมความรู้อย่างกว้างขวาง
ที่เราสามารถจะเรียนรู้ได้ตลอดชีวิตขอให้ลูกศิษย์ทุกคนใช้โอกาสเหล่านี้ ในการ
พัฒนาตนเองโดยไม่ละเลยการสร้างเครือข่ายความสัมพันธ์ระหว่างเพื่อนนักศึกษา
ด้วยกัน ผ่านทางกิจกรรมนักศึกษาที่มีคุณค่า เพื่อรู้จักการแลกเปลี่ยน แบ่งปัน
และการท�ำงานร่วมกับผู้อื่น อันเป็นก้าวแรกที่จะน�ำเราไปสู่ความส�ำเร็จได้ใน
อนาคต
ขอต้อนรับลูกศิษย์ทุกคนเข้าสู่รั้วมหาวิทยาลัย เข้ามาเป็นสมาชิกใน
“ครอบครัวสิงห์ทอง” ด้วยความยินดีค่ะ
(รองศาสตราจารย์อนงค์ทิพย์ เอกแสงศรี)
คณบดีคณะรัฐศาสตร์
สารจากคณบดีสารจากคณบดี

6. ฝ่ายกิจการนักศึกษา
สารจากรองคณบดี
ประการแรก ขอแสดงความยินดีกับนักศึกษาใหม่ทุกท่านที่ตัดสินใจสมัคร
เข้าเรียนที่คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหงคณะรัฐศาสตร์เป็นคณะ
หนึ่งที่เปิดโอกาสให้นักศึกษาเข้าเรียนโดยไม่ต้องสอบเข้า อีกทั้งให้โอกาส
นักศึกษาเลือกเรียนในสาขาวิชาใดสาขาวิชาหนึ่งจาก3สาขาวิชาประกอบด้วย
สาขาวิชาการเมืองการปกครอง สาขาวิชาความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ และ
สาขาวิชาการบริหารรัฐกิจ
อีกประการที่ส�ำคัญคือคู่มือที่นักศึกษาทุกท่านได้รับฉบับนี้เป็นการรวบรวม
แนวความคิดและมุมมองที่ส�ำคัญยิ่งของอาจารย์ผู้เขียน ซึ่งท่านเป็นศิษย์เก่า
ของคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง ทั้งนี้อาจารย์ผู้เขียนแต่ละท่านมี
ความถนัดตามศาสตร์ในแต่ละสาขาวิชาดังกล่าวข้างต้น โดยมีลีลาการเขียนที่
น่าสนใจต่างสไตล์กัน นักศึกษาจะได้ประโยชน์จากการอ่านและท�ำความเข้าใจ
ศาสตร์ในแต่ละสาขาวิชา ก่อนตัดสินใจเลือกเรียนในสาขาวิชาใดได้เป็นอย่างดี
หวังเป็นอย่างยิ่งว่านักศึกษาใหม่ทุกท่าน จะเข้าใจตัวเองมากขึ้นเมื่อได้
อ่านคู่มือฉบับนี้จบลง พร้อมตัดสินใจเลือกเรียนในสาขาวิชาที่ตัวเองสนใจ
นักศึกษาจะมีความสุขกับการเรียน มีมานะอุตสาหะ และประสบความส�ำเร็จ
อย่างภาคภูมิใจ พร้อมน�ำความรู้จากการศึกษาสรรพวิชาในคณะรัฐศาสตร์ไป
ใช้ในอนาคตอันประกอบไปด้วยลักษณะของวิชาชีพวิชาการและวิชาชีวิตตาม
ที่ปรารถนา
ด้วยความปรารถนาดี
(ผู้ช่วยศาสตราจารย์พรนัชชา พุทธหุน)
รองคณบดีฝ่ายกิจการนักศึกษา คณะรัฐศาสตร์
สารจากรองคณบดี
ฝ่ายกิจการนักศึกษา

7. สารบัญ
01
บ้านที่เรียกว่า
'คณะรัฐศาสตร์'
05
“รัฐศาสตร์” คืออะไร?
ศึกษาอะไร?
และเรียนไปท�ำไม?
13
รู้จักตนเองและความเป็นไป
ของการเมืองและสังคมผ่าน
วิชาการปกครอง
17
บทสนทนาว่าด้วยการศึกษา
ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ
23
แนะน�ำการเรียนแผน
บริหารรัฐกิจ
27
บันทึกสัมภาษณ์ลับ!!
เรียน 'รามฯ' ไงให้เทพ
37
การประกันคุณภาพการ
ศึกษากับนักศึกษา
รามค�ำแหง
41
คู่คิดเวลามีปัญหา
งานบริการการศึกษา
คณะรัฐศาสตร์
43
แนะน�ำต�ำแหน่งงานของ
บัณฑิต "รัฐศาสตร์"
45
โครงสร้างหลักสูตร
รัฐศาสตรบัณฑิต
(หลักสูตรปรับปรุงพ.ศ.2560)
53
ตารางตรวจสอบ
การลงทะเบียนเรียน
65
แผนที่น�ำทางสู่ความส�ำเร็จ
ณ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง

8. 1
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหงเริ่มด�ำเนินการเมื่อพ.ศ.2514ในขณะนั้นคณะรัฐศาสตร์
มีฐานะเป็นภาควิชารัฐศาสตร์ในคณะนิติศาสตร์และจัดตั้งเป็นคณะรัฐศาสตร์
ในปี พ.ศ.2516 ต่อมาได้ย้ายที่ท�ำการแยกจากคณะนิติศาสตร์มาเป็นอาคารไม้
2ชั้นติดกับสนามกีฬาหัวหมากซึ่งเป็นที่ท�ำการเดิมของคณะมนุษยศาสตร์ตั้งแต่
วันที่ 30กรกฎาคม2517และอยู่ในที่ท�ำการนี้ประมาณ6ปีจึงได้ย้ายมาอยู่อาคาร
5 ชั้น มีลักษณะเป็นรูปตัวยู (U) ซึ่งเป็นที่ท�ำการถาวรตั้งแต่วันที่ 17 กันยายน 2522
และในปีพ.ศ.2550ได้ก่อสร้างอาคารคณะรัฐศาสตร์หลังใหม่12ชั้นซึ่งใช้พื้นที่
ของอาคาร NB 3 A,B และ NB 10 เดิม โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อใช้ประโยชน์
ส�ำหรับการเรียนการสอนทั้งระดับปริญญาตรีปริญญาโทปริญญาเอกและเป็น
อาคารส�ำนักงาน ในการให้บริการ และการบริหารงานของคณะรัฐศาสตร์
คณะรัฐศาสตร์ได้ด�ำเนินการจัดการเรียนการสอน การท�ำวิจัย การให้
บริการทางวิชาการ/วิชาชีพแก่สังคม และการท�ำนุบ�ำรุงศิลปวัฒนธรรมและ
สิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นภารกิจหลักของมหาวิทยาลัยรามค�ำแหง โดยคณาจารย์
ผู้บริหาร คณะกรรมการชุดต่างๆ รับผิดชอบภาระหลักด้านวิชาการ และมี
หน่วยงานที่รับผิดชอบสนับสนุนและประสานการด�ำเนินงาน คือ ส�ำนักงาน
เลขานุการและศูนย์ฯ ต่างๆ ดังนี้
อาคาร 1 คณะรัฐศาสตร์
บ้านที่เรียกว่า 'คณะรัฐศาสตร์'

9. 2
ส�ำนักงานเลขานุการคณะรัฐศาสตร์
1) งานบริหารและธุรการ มีหน้าที่รับผิดชอบและด�ำเนินภารกิจ
ด้านสารบรรณ ด้านการเจ้าหน้าที่ ด้านอาคารสถานที่และยานพาหนะ
และด้านผลิตเอกสาร
2)งานคลังและพัสดุมีหน้าที่รับผิดชอบและด�ำเนินภารกิจด้านการเงิน
บัญชี และด้านพัสดุ
3) งานบริการการศึกษา มีหน้าที่รับผิดชอบและด�ำเนินภารกิจ
ด้านทะเบียนประวัติและประเมินผลการศึกษาด้านกิจการนักศึกษาและ
ด้านส่งเสริมพัฒนาทางวิชาการ
4) งานนโยบายและแผน มีหน้าที่รับผิดชอบและด�ำเนินภารกิจ
ด้านการจัดท�ำแผนงาน/โครงการ การวิเคราะห์แผนงบประมาณ
ด้านวิจัยสถาบันและสารสนเทศ และด้านวิเทศสัมพันธ์
5)งานประกันคุณภาพการศึกษามีหน้าที่รับผิดชอบและด�ำเนินภารกิจ
ด้านระบบกลไกการประกันคุณภาพการศึกษาของคณะรัฐศาสตร์
ก�ำหนดแผนด�ำเนินงานด้านการประกันคุณภาพการศึกษา ตามที่
คณะกรรมการประกันคุณภาพการศึกษาก�ำหนด และให้เป็นไปตาม
นโยบายของมหาวิทยาลัยโดยประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง
ทั้งภายในและภายนอกคณะรัฐศาสตร์
ศูนย์เอกสารทางวิชาการด�ำเนินงานในลักษณะผลิตเอกสารทางวิชาการ
ที่ส�ำนักพิมพ์ไม่สามารถด�ำเนินการได้ทันตามความต้องการของนักศึกษา
ทุกระดับ ทั้งส่วนกลางและส่วนภูมิภาค
ศูนย์ศึกษาเอเชียศึกษาและส่งเสริมความรู้ด้านการเมืองการปกครอง
ในเอเชีย และจัดท�ำวารสารเอเชียพิจาร
ศูนย์ศึกษาเอเชียตะวันออก ศึกษาและส่งเสริมความรู้ด้านการเมือง
การปกครองในเอเชียตะวันออก และจัดท�ำวารสารศูนย์ศึกษาเอเชียตะวันออก
ศูนย์นวัตกรรมการจัดการภาครัฐและภาคเอกชนแสวงหาและรวบรวม
ส่งเสริมเผยแพร่และใช้ประโยชน์จากองค์ความรู้นวัตกรรมการบริหารและการ
จัดการสมัยใหม่ ทั้งในส่วนภาครัฐและเอกชน และจัดท�ำวารสารนวัตกรรม
ศูนย์ศึกษาสิทธิมนุษยชน ความขัดแย้ง และสันติภาพ ศึกษาและ
แสวงหาแนวทางแก้ไขความขัดแย้งจากความคิดทางการเมือง รวมถึงสนับสนุน
ให้เกิดความเข้าใจประเด็นด้านสิทธิมนุษยชนอย่างแพร่หลายในสังคม

10. 3
อาคาร 2 คณะรัฐศาสตร์
ปัจจุบันบ้านที่เรียกว่า 'คณะรัฐศาสตร์' นี้อยู่ภายใต้การดูแลของ
รองศาสตราจารย์อนงค์ทิพย์ เอกแสงศรี (18 ก.พ. 2558 – ปัจจุบัน) คณบดี
คนปัจจุบัน
ที่มาของข้อมูล งานประกันคุณภาพการศึกษา,คณะรัฐศาสตร์มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง,
รายงานการประเมินตนเองปีการศึกษา2558(กรุงเทพ:คณะรัฐศาสตร์
มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง, 2558), หน้า 5 - 6.
3

12. 5
รัวิชา “รัฐศาสตร์” (Political Science) ถ้าพิจารณาจากชื่อภาษาไทยที่เรา
มักจะได้ยินกันอยู่บ่อยครั้ง เราก็อาจจะเดาได้ว่า มันคือวิชาหรือความรู้ใน
ท�ำนองที่น่าจะเกี่ยวข้องกับการศึกษา “รัฐ” (State) เพราะชื่อของวิชาก็แสดง
ให้เห็นอยู่แล้วว่า รัฐ + ศาสตร์ (State + Science) ซึ่งความเข้าใจนี้ไม่ผิดแต่
ก็ไม่ถูกทั้งหมดเนื่องจากในความเป็นจริงวิชารัฐศาสตร์โดยเฉพาะในปัจจุบันนั้น
มุ่งศึกษาเกี่ยวกับทุกสิ่งอย่างในแง่มุมที่เกี่ยวข้องกับการเมือง (Politics) และ
แน่นอนว่า “รัฐ” ก็เป็นหัวข้อหนึ่งของการศึกษา ดังนั้นเราก็อาจจะสงสัยต่อไป
อีกว่า ถ้ารัฐศาสตร์ คือ ศาสตร์ หรือ องค์ความรู้ที่มุ่งศึกษาสิ่งที่เรียกว่า
“การเมือง” เราก็ยังอาจจะตั้งค�ำถามต่อไปอีกว่า สิ่งที่เรียกว่า “การเมือง” นั้น
คืออะไร?
ส�ำหรับค�ำว่า “การเมือง” เป็นค�ำที่ถูกบัญญัติขึ้นมาจากภาษาอังกฤษ
ค�ำว่า “Politics” ซึ่งภาษาอังกฤษค�ำนี้ได้มีที่มาจากรากศัพท์ภาษากรีก คือ
“Politika” ซึ่งหมายถึง เรื่องราวหรือกิจการของ “Polis” (Affairs of the
Cities) ส�ำหรับค�ำว่า“Polis”นี้บางคนก็แปลว่า “นครรัฐ” (City-state) หรือ
บางคนก็แปลว่า “รัฐ” บางคนก็แปลว่า “เมือง” บางคนก็บอกว่าแปลเป็นไทย
ไม่ได้ดังนั้นควรจะใช้ทับศัพท์ไปเลยซึ่งก็สุดแล้วแต่คนแต่อย่างไรก็ตาม“Polis”
ตามความเข้าใจของผู้สอน ก็คือ หน่วยในการปกครอง ชุมชน หรือนครรัฐของ
พวกกรีกโบราณ เช่น เอเธนส์ (Athens) ก็เป็น Polis หนึ่ง สปาร์ต้า (Sparta)
ก็เป็นPolisหนึ่งเป็นต้นซึ่งเป็นความหมายที่อริสโตเติ้ลบิดาแห่งวิชารัฐศาสตร์
ส่วนที่หลงเหลืออยู่ของ Polis ในปัจจุบัน นครเอเธนส์ ประเทศกรีซ
(ที่มา: Wikipedia)
“รัฐศาสตร์” คืออะไร? ศึกษาอะไร?
และเรียนไปท�ำไม?

13. 6
ฐ
ใช้ในงานเขียนที่มีชื่อว่าThePoliticsอนึ่ง
ส�ำหรับพวกกรีกเอง ค�ำว่า “Politics” นั้น
เป็นค�ำที่ใช้สื่อความหมายสะท้อนถึงสิ่งต่างๆ
ที่เกี่ยวข้องกับส่วนรวม หรือกล่าวอีกนัย
หนึ่งก็คืออะไรก็ตามที่เกี่ยวข้องกับเรื่อง
ส่วนรวมเรื่องนั้นก็เป็นเรื่องที่เกี่ยวข้องกับ
คนทุกคนที่อยู่ในPolis(สาธารณะ)ดังนั้น
ค�ำว่า การเมืองจึงเป็นเรื่องราวที่หมายถึง
ส่วนรวม คนทุกคน เรื่องสาธารณะ อันจะ
ตรงกันข้ามกับเรื่องส่วนตัว หรือผล
ประโยชน์เฉพาะ1 อริสโตเติล (Aristotle)
(ที่มา: Wikipedia)
ด้วยเหตุนี้เองค�ำว่า “การเมือง” จึงถูกสร้างขึ้นมาจากวิธีคิดเช่นนี้ แต่
กระนั้นถ้าการเมืองหมายถึงอะไรก็ได้ที่เกิดขึ้นภายในรัฐการพูดเช่นนี้ก็จะไม่มี
อะไรเลยที่จะไม่ใช่การเมือง ดังนั้นเองต่อมาจึงมีผู้ที่ได้พยายามนิยามค�ำว่าการ
เมืองให้แคบลงโดยให้คงเหลือแต่ปฏิสัมพันธ์กันระหว่างคนในแง่มุมของอ�ำนาจ
เท่านั้น2
วิธีคิดเช่นนี้ เป็นรากฐานของการศึกษาการเมืองสมัยใหม่ อย่างไรก็ดี
ค�ำว่าอ�ำนาจนั้น (Power) คือ ความสามารถในการก�ำหนดให้ผู้อื่นเป็นหรือ
กระท�ำตามความต้องการของตนเอง แม้ว่าผู้อื่นจะขัดขืนหรือไม่ยินยอมก็ตาม3
กล่าวโดยสรุป รัฐศาสตร์คือการศึกษาเกี่ยวกับการเมืองส่วนการเมือง
หมายถึง กิจกรรมของมนุษย์ในสังคม ที่มนุษย์เหล่านั้นมีความสัมพันธ์ระหว่าง
กันในแง่มุมที่เกี่ยวข้องกับอ�ำนาจ ทั้งนี้ เราก็อาจจะสงสัยต่อไปอีกว่า ท�ำไมการ
ศึกษาการเมืองในไทยถึงเรียกว่า “รัฐศาสตร์” เกี่ยวกับเรื่องนี้ ผู้เขียนขออธิบาย
พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรรณ
ไวทยากร กรมหมื่นนราธิปพงศ์ประพันธ์
(ที่มา: Wikipedia)
ดังนี้ว่า พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า
วรรณไวทยากรกรมหมื่นนราธิปพงศ์
ประพันธ์ หรือพระองค์วรรณฯคือคนไทย
คนแรกที่สร้างศัพท์ค�ำว่า “รัฐศาสตร์”
ขึ้นมา เหตุที่พระองค์วรรณฯ บัญญัติว่า
รัฐศาสตร์นั้นพระองค์วรรณฯ แปลมา
จากภาษาเยอรมันค�ำว่า “Staats-
wissenschaft” (ศาสตร์แห่งรัฐ Staat
= State / Wissenschaft =
Knowledge) ซึ่งค�ำแปลดังกล่าวนี้ก็ได้
ติดมาจนถึงปัจจุบัน เหตุที่พระองค์ทรง
แปลมาจากภาษาเยอรมันก็เนื่องจากใน
อดีตวิชารัฐศาสตร์ในสมัยของพระองค์
วรรณฯนั้นเยอรมันได้ชื่อว่าเป็นประเทศ

14. 7
า
ศที่มีความก้าวหน้าในเรื่องดังกล่าวมากเมื่อเทียบกับประเทศตะวันตกอื่นๆ
ด้วยเหตุนี้พระองค์วรรณฯ จึงแปลการศึกษาการเมืองว่า รัฐศาสตร์จาก
ค�ำในภาษาเยอรมัน”4
อนึ่งชื่อของรัฐศาสตร์อาจจะมีการใช้ศัพท์ค�ำอื่นแทนก็ได้เช่นPolitics
ที่หมายถึง รัฐศาสตร์ หรือ ศาสตร์ที่ศึกษาการเมืองก็ได้ (ในกรณีนี้ไม่ได้แปลว่า
การเมือง) หรือ Political Science ก็หมายถึงวิชารัฐศาสตร์ได้เช่นเดียวกัน
อีกค�ำหนึ่งที่ควรจะรู้ไว้ เพราะบางคนใช้ค�ำว่า “Government” แทนค�ำว่า
Political Science ก็ได้ Government หรือ อาจจะแปลว่า การปกครอง
ซึ่งมีที่มาจากภาษากรีก คือค�ำว่า “Kybernates” ที่แปลว่า ผู้ถือหางเสือเรือ
อันสื่อถึงความหมายว่า รัฐก็เสมือนเรือ ส่วนผู้ปกครองก็คือ คนที่ถือหางเสือเรือ
ในการที่จะบังคับให้เรือแล่นไปตามทิศทางไหน
ส�ำหรับในประเทศไทย รัฐศาสตร์นั้นเริ่มปรากฏตัวครั้งแรกในช่วง
รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวด้วยบริบทที่ว่าในช่วงรัชกาลนี้
สยามหรือประเทศไทยได้มีการรวมศูนย์อ�ำนาจเข้าที่ส่วนกลางและเมื่อมีการรวม
อ�ำนาจเข้าสู่ศูนย์กลาง สยามก็จ�ำเป็นที่จะต้องกระชับอ�ำนาจจากท้องถิ่นต่างๆ
ด้วยการส่งคนไปปกครองตามที่ต่างๆด้วยเหตุนี้เองกระทรวงมหาดไทยจึงจ�ำเป็น
ที่จะต้องผลิตคนขึ้นมาเพื่อส่งไปปกครองตามหัวเมืองต่างๆด้วยการตั้งโรงเรียน
ขึ้นภายในกระทรวง ส�ำหรับการสอนวิชาการปกครองในช่วงแรกนี้ยังเป็นไป
ในลักษณะที่ไม่ใช่วิชาการเมืองแต่เป็นไปในรูปของวิชาเสมียน วิธีการสอบสวน
คดีอาญาการแต่งค�ำร้องหรือตรวจสอบอรรถคดีต่างๆแต่อย่างไรก็ตามโรงเรียน
ที่ผลิตข้าราชการพลเรือนของกระทรวงมหาดไทยก็ยังไม่สามารถผลิตข้าราชการ
ได้เพียงพอ5
ในปี พ.ศ.2442 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงด�ำริให้
มีการจัดตั้งโรงเรียนฝึกอบรมข้าราชการ แยกออกมาจากกระทรวงมหาดไทย
เป็นกิจจะลักษณะ โดยตั้งชื่อว่า “ส�ำนักส�ำหรับฝึกหัดข้าราชการฝ่ายพลเรือน”
และต่อมาได้เปลี่ยนชื่อเป็น"โรงเรียนมหาดเล็กหลวง"ในปีพ.ศ.2445วิชาที่ศึกษา
ในโรงเรียนดังกล่าวนี้ ก็ไม่แตกต่างกับโรงเรียนของกระทรวงมหาดไทยมากนัก
ตัวอย่างวิชาที่เรียนก็ได้แก่วิชาเสมียนคัดลายมือพิมพ์ดีดอ่านทานวิธีการแต่งหนังสือ
การต�ำรวจภูธร แผนที่ ภูมิศาสตร์ กิริยามารยาทในราชส�ำนัก และราชาศัพท์
โดยใช้เวลาเรียนสามปีและเมื่อส�ำเร็จแล้วจะได้ประกาศนียบัตรรับรองและปีสุดท้าย
ถ้าอยากรับราชการก็ต้องไปฝึกงานกับกระทรวงที่อยากเข้ารับราชการ ในกรณี
ที่ต้องการท�ำงานในกระทรวงมหาดไทย ผู้เรียนก็จ�ำต้องไปฝึกงานตามหัวเมือง6
ในปีพ.ศ.2453พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงยกฐานะ
ของโรงเรียนมหาดเล็กหลวงให้เป็น “โรงเรียนข้าราชการพลเรือนของพระบาท
สมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว”โดยโรงเรียนดังกล่าวนี้ได้ทรงโปรดเกล้าฯให้
รวมเอาโรงเรียนแพทย์ โรงเรียนฝึกหัดครูและโรงเรียนกฎหมายเข้ามาเป็นส่วนหนึ่ง

15. 8
สจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
(ที่มา: หอประวัติจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย)
โรงเรียนมหาดเล็ก ส�ำหรับการเรียนการสอนรัฐศาสตร์ในช่วงแรกของไทยนั้น
มีจุดมุ่งหมายเพื่อผลิตข้าราชการ ไม่ใช่ตั้งขึ้นมาเพื่อให้ประชาชนหาความรู้
ทางการเมืองหรือสอนวิชาเพื่อท�ำความเข้าใจการเมืองแต่อย่างไรซึ่งก็มีลักษณะ
คล้ายคลึงกับกรณีของยุโรปเช่น ที่ฝรั่งเศส ก็ได้มีการตั้ง “Ecole Libre des
Sciences Politiques” หรือ การผลิตนักปกครองของอังกฤษที่ตั้ง “London
School of Economics and Political Science”
ของโรงเรียนเดียวกัน ส�ำหรับโรงเรียน
วิชาการปกครองพระองค์ก็ทรงตั้งชื่อว่า
“โรงเรียนรัฎฐประศาสนศึกษา” โดย
ทรงขยายเวลาเรียนจากเดิมสามปีเป็น
สี่ปีผู้ส�ำเร็จการศึกษาส่วนใหญ่จะเข้ารับ
ราชการที่กระทรวงมหาดไทยต่อมาในปี
พ.ศ. 2459 ทรงยกโรงเรียนข้าราชการ
พลเรือนดังกล่าวนี้เป็น “จุฬาลงกรณ์
มหาวิทยาลัย” โดย “โรงเรียนรัฎฐประ-
ศาสนศึกษา”ก็เปลี่ยนชื่อมาเป็น “คณะ
รัฐประศาสนศาสตร์”และการเรียนการ
ปกครองในช่วงเวลานั้นก็ยังคงมี
หลักสูตรการสอนเพื่อผลิตข้าราชการ
ออกไปปกครองหัวเมืองเหมือนดังการตั้ง
ในช่วงเปลี่ยนแปลงการปกครอง
พ.ศ.2475คณะราษฎรซึ่งน�ำโดยนายปรีดี
พนมยงค์ก็ได้ก่อตั้งมหาวิทยาลัยวิชาธรรม
ศาสตร์และการเมืองขึ้นในปี พ.ศ.2477
ตามเจตนารมณ์ของคณะราษฎรที่จะ
ให้การศึกษาแก่ประชาชนทั่วไป โดย
หลักสูตรของมหาวิทยาลัยวิชาธรรม
ศาสตร์และการเมืองนั้นมีความแตกต่าง
กับของจุฬาฯก็คือมีการเน้นหนักในด้าน
กฎหมายและเพิ่มวิชาเกี่ยวกับเศรษฐศาสตร์
เข้าไปด้วย จุดสังเกตก็คือ การเรียนการ
สอนในธรรมศาสตร์นี้ รัฐศาสตร์ไม่ได้มี
ขึ้นเพื่อผลิตข้าราชการแต่เพียงอย่างเดียว
นายปรีดี พนมยงค์
(ที่มา: Wikipedia)
แต่มุ่งให้ความรู้กับประชาชน อย่างไรก็ดี แนวทางการสอนวิชารัฐศาสตร์ของ
ธรรมศาสตร์ในยุคแรกยังได้รับอิทธิพลมาจากยุโรปในแนวสถาบันนิยม
(Institutionalism/Legal and Institutional approach) เพราะวิชาที่สอนจะ
เน้นในเรื่อง โครงสร้างของรัฐ รูปแบบการปกครองรัฐ สิทธิหน้าที่ของพลเมือง
และพรรคการเมือง7

16. 9
สต
รัฐศาสตร์ในไทยได้มีการ
เปลี่ยนแปลงอีกครั้งหนึ่ง ก็คือ ในช่วง
หลังปี พ.ศ.2490 ประเทศไทยได้เริ่ม
เปลี่ยนแปลงแนวทางการศึกษาจาก
แบบยุโรปมาเป็นการศึกษาในแบบ
อเมริกัน เหตุที่เป็นเช่นนี้ก็เพราะว่า
ประเทศไทยได้เริ่มเอาตัวเข้าไปผูกพัน
กับอเมริกาตั้งแต่ช่วงหลังสงครามโลก
ครั้งที่สอง ตลอดจนประเทศไทยได้รับ
เงินช่วยเหลือสนับสนุนทางการศึกษา
จากอเมริกาเป็นจ�ำนวนมาก ทั้งในแง่
ของการให้ทุนการศึกษาไปเรียนต่อที่
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
(ที่มา: Wikipedia)
สหรัฐอเมริกาและการส่งผู้เชี่ยวชาญอาจารย์จากอเมริกามาสอนที่คณะรัฐศาสตร์
ในประเทศไทยโดยบุคคลเหล่านี้ก็ได้มาร่างหลักสูตรการเรียนการสอนในประเทศไทย
ให้เป็นแบบอเมริกัน ส�ำหรับรูปแบบการเรียนการสอนของรัฐศาสตร์ในยุคนี้มี
การเปลี่ยนแปลงจากหน้ามือเป็นหลังมือคือวิชาประเภทเลขานุการวิชาส�ำหรับ
เสมียนก็ได้ถูกแทนที่เข้าด้วยวิชาการวิเคราะห์ทางการเมืองเช่นวิชาการบริหาร
ท้องถิ่นเปรียบเทียบได้ถูกน�ำเข้ามาแทนวิชาการปกครองท้องที่ และที่เด่นชัด
ที่สุดส�ำหรับการเรียนการสอนในยุคนี้ก็คือ รัฐศาสตร์ จากที่แต่เดิมเป็นวิชา
ประเภทการศึกษาโครงสร้างสถาบันทางการเมืองเริ่มเปลี่ยนเป็นการศึกษาแบบ
วิทยาศาสตร์แบบอเมริกัน และการเรียนการสอนในลักษณะนี้ก็ด�ำเนินต่อเนื่อง
มาจนถึงปัจจุบัน แต่อย่างไรก็ตาม ในช่วงเวลานั้นคนที่เข้ามาเรียนรัฐศาสตร์ก็มี
จุดมุ่งหมายเพื่อจะจบออกไปแล้วสอบเข้าบรรจุเป็นข้าราชการ8
ในช่วงทศวรรษ2520พัฒนาการของวิชารัฐศาสตร์ได้เริ่มเปลี่ยนแปลง
ในด้านทิศทางอีกครั้งหนึ่ง กล่าวคือ ในช่วงเวลาดังกล่าวนี้เอง บทบาทของรัฐ
เริ่มลดลงและมีการขยายตัวทางด้านเอกชนมากขึ้นอันเป็นผลมาจากการเติบโต
ของระบบทุนนิยมของโลก ตลอดจนกระแสแนวคิดแบบเสรีนิยมใหม่
(Neo-Liberalism)ที่มองว่ารัฐควรจะลดบทบาทของตัวเองลงโดยเฉพาะหน้าที่
ในด้านต่างๆที่แต่เดิมรัฐเป็นผู้แบกรับภาระไว้เกือบทั้งหมดด้วยเหตุนี้ระบบราชการ
จึงหดตัวลง ส่งผลให้ความต้องการในด้านก�ำลังคนที่จะเข้าสู่ระบบราชการมี
จ�ำนวนลดลงอย่างเห็นได้ชัด ซึ่งก็รวมถึงกระทรวงมหาดไทย กระทรวงการต่าง
ประเทศและหน่วยงานทางด้านการปกครองต่างๆด้วยเหตุนี้การเรียนการสอน
รัฐศาสตร์จึงมีการเปลี่ยนแปลงไปจากที่แต่เดิมเน้นการผลิตคนให้เข้าไปท�ำงาน
ในระบบราชการก็เปลี่ยนแปลงเป็นการเรียนการสอนรัฐศาสตร์ เพื่อรัฐศาสตร์
หรือเพื่อสังคม เน้นการผลิตพลเมืองที่ดีให้กับรัฐ เน้นการพัฒนาความรู้ใน
องค์ความรู้ทางด้านรัฐศาสตร์ ส�ำหรับตัววิชาการสอนในยุคนี้ รัฐศาสตร์ได้มี
แนวทางที่หลากหลายกว่าในช่วงเวลา พ.ศ.2490 จนถึงก่อนทศวรรษ 2520
เนื่องจากตั้งแต่ทศวรรษนี้เป็นต้นมาอาจารย์หรือผู้สอนก็ได้ไปรับวิธีคิดการสอน

17. 10
ร์
ในแบบต่างๆไม่ว่าจะเป็นจากยุโรปและอเมริกา โดยน�ำมาพัฒนาและประยุกต์
เข้ากับการสอนรัฐศาสตร์ในประเทศไทย แต่กระนั้นกระแสหลักที่เป็นแนวทาง
ส�ำหรับสร้างหลักสูตรของรัฐศาสตร์ในปัจจุบันก็ยังคงเป็นแบบอเมริกันอยู่
ซึ่งทิศทางดังกล่าวนี้ก็สืบเนื่องมาจนถึงทุกวันนี้
ในปัจจุบัน องค์ความรู้ที่เรียกว่า “รัฐศาสตร์” (Political Science)
สามารถแบ่งย่อยออกเป็นสาขาความรู้ย่อยๆประเภทต่างๆ(Sub-Field)ได้ดังนี้
(1) ทฤษฎีการเมือง (Political Theory) หรือ ปรัชญาการเมือง (Political
Philosophy) (2) การเมืองเปรียบเทียบ (Comparative Politics) ในสาขา
ความรู้นี้อาจจะรวมสิ่งที่เรียกว่า ประวัติศาสตร์การเมือง (Political History)
เข้าไปอยู่ในสาขาย่อยสาขานี้ด้วย (3) รัฐประศาสนศาสตร์ หรือ บริหารรัฐกิจ
(Public Administration) (4) ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ (International
Relations) แต่ส�ำหรับประเทศไทยได้แบ่งรัฐศาสตร์ ออกเป็นสามสาขา ได้แก่
1. การปกครอง (Government) หรือ “แผน A” 2. ความสัมพันธ์ระหว่าง
ประเทศ (International Relations) หรือ “แผน B” 3. รัฐประศาสนศาสตร์
หรือ การบริหารรัฐกิจ (Public Administration) หรือ “แผน C” ส�ำหรับ
คณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง ซึ่งถ้าพิจารณาหลักสูตรไม่ว่าจะเป็น
แผนไหน ท่านก็จะพบว่าตัวเนื้อหาวิชาที่ท่านเรียนนั้นได้รับอิทธิพลมาจาก
อเมริกันอย่างเต็มตัวเพราะถ้าพิจารณาจากตัวเนื้อหาวิชานั้นได้ถูกออกแบบมา
เพื่อให้นักศึกษามีความรู้ในทางรัฐศาสตร์ มีความสามารถในการวิจัย ตลอดจน
นักศึกษาจะสามารถเป็นพลเมืองผู้มีความรู้ในทางการเมืองแต่กระนั้นหลักสูตร
ดังกล่าวนี้ในอีกทางหนึ่งก็เน้นหนักในการมุ่งผลิต พนักงานของรัฐ พนักงาน
ปกครอง หรือ มุ่งผลิตข้าราชการ นักบริหาร เพื่อเข้าไปสู่ระบบราชการควบคู่ใน
อีกทางหนึ่งด้วย

18. 11
เขียนโดย ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.ศุภชัย ศุภผล
Notes:
1
ส�ำหรับคนที่สนใจ ความหมายของศัพท์ดังกล่าว และศัพท์อื่นสามารถพิจารณา
ได้จากเว็บไซท์HenryGeorgeLiddell,RobertScott, AnIntermediateGreek-English
Lexicon ซึ่งในเว็บดังกล่าวเป็นเว็บที่แพร่หลายในโลกตะวันตกโดยเฉพาะในหมู่ที่ศึกษา
เรื่องราวคลาสสิกต่างๆ โปรดดู http://www.perseus.tufts.edu/hopper.
2
หมายถึง แมคเคียวเวลลี่ (Machiavelli) ผู้ที่ได้ชื่อว่าเป็นบิดาแห่งรัฐศาสตร์สมัย
ใหม่ งานที่มีชื่อเสียงของเขาก็คือ The Prince ซึ่งถ้านักศึกษาสนใจสามารถหาอ่านได้ เพราะ
มีผู้ได้แปลเป็นภาษาไทยแล้ว โปรดดู สมบัติ จันทรวงศ์, เจ้าผู้ปกครอง (กรุงเทพฯ: โครงการ
จัดพิมพ์คบไฟ, 2542)
3
Stephan D. Tansey, Politics: The Basics (London: Routledge, 2000),
pp. 4-7.
4
นักศึกษาสามารถดูค�ำศัพท์ต่างๆที่ได้บัญญัติขึ้นโดยพระองค์วรรณฯ ได้ใน
พระเจ้าวรวงศ์เธอพระองค์เจ้าวรรณไวทยากร วรวรรณ, วิทยทัศน์พระองค์วรรณ (กรุงเทพ:
มูลนิธินราธิปประพันธ์พงศ์วรวรรณ, 2544)
5
อนุสรณ์ ลิ่มมณี, พัฒนาการของรัฐศาสตร์ไทยท่ามกลางการเปลี่ยนแปลง: การ
ปรับทิศทางและหลักสูตรการศึกษา(กรุงเทพฯ:โครงการผลิตต�ำราและเอกสารการสอนคณะ
รัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2543), หน้า 36.
6
เรื่องเดียวกัน, หน้า 39.
7
เรื่องเดียวกัน, หน้า 50-53.
8
เรื่องเดียวกัน, หน้า 146-156.
11

20. 13
ป“จงรู้จักตนเอง” (Know thyself) เป็นหนึ่งในคติธรรมโบราณที่จารึกไว้ที่
ทางเข้าวิหารอพอลโล่แห่งเดลฟี (Temple of Apollo at Delphi) นครรัฐกรีก
โบราณซึ่งเป็นสถานที่ที่เป็นต้นก�ำเนิดของวิชารัฐศาสตร์เมื่อกว่าสามพันปีที่ผ่านมา
และในการที่นักศึกษาจะรู้จักตัวเองและความเป็นไปของการเมืองและสังคมผ่าน
การเรียนรัฐศาสตร์ในแผนวิชาการปกครองนั้นนักศึกษาจะได้รู้จักผ่านการสัมผัส
กับมิติของความรู้สามระดับที่ซ้อนทับกันอยู่ ดังนี้
หนึ่ง มิติความรู้ที่เป็นวิชาชีพ การเรียนสาขาการปกครองจะน�ำ
นักศึกษาไปสุ่การเรียนรู้ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติการแห่งอ�ำนาจหรือ
การปกครองบ้านเมืองตลอดจนกลไกต่างๆที่สัมพันธ์กับการเมืองและการปกครอง
ตัวอย่างที่ชัดเจน เช่น นักศึกษาจะได้รู้จักถึงหลักการและการท�ำงานของ
รัฐธรรมนูญ พรรคการเมือง กลุ่มผลประโยชน์ ระบบราชการ ฯลฯ รวมไปถึง
กระบวนการทางการเมืองการต่อสู้เรียกร้องทางการเมืองความขัดแย้งทางการเมือง
ทั้งในอดีตและปัจจุบัน และลงไปถึงหลักคิดและทฤษฎีที่ใช้อธิบายจุดมุ่งหมาย
ทางการเมืองและปรากฎการณ์ทางการเมืองต่างๆ
รู้จักตนเองและความเป็นไปของ
การเมืองและสังคมผ่าน
วิชาการปกครอง
เสาวิหารอพอลโล่แห่งเดลฟี
(ที่มา: Wikipedia)

21. 14
คก มิติความรู้ที่เป็นวิชาชีพ หมายความว่า เมื่อนักศึกษาได้ร�่ำเรียนและ
มีความรู้ความเข้าใจในที่มาที่ไปตลอดจนกลไกการท�ำงานของการเมืองการปกครอง
ในข้างต้นนั้น ความเข้าใจดังกล่าวนี้ จะเป็นคุณสมบัติที่ติดตัวนักศึกษาอันตรงกับ
ความต้องการของหน่วยงานต่างๆ อาทิ กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย
รัฐวิสาหกิจต่างๆ หรือหน่วยงานภาคเอกชน และจะส่งผลให้นักศึกษาสามารถ
เข้าสมัครและท�ำงานในหน่วยงานดังกล่าวได้ ซึ่งเมื่อนักศึกษาได้ร�่ำเรียนจนจบ
การศึกษาแล้วนักศึกษาสามารถที่จะมีการงานท�ำที่ตรงกับสาขาที่นักศึกษาเรียนมา
ทั้งสายตรง(ที่วุฒิรัฐศาสตร์มีความตรงกับลักษณะวิชาชีพมากที่สุด)อาทิปลัดอ�ำเภอ
และข้าราชการกระทรวงมหาดไทย และสายงานที่เกี่ยวเนื่องกัน (ที่วุฒิรัฐศาสตร์และ
วุฒิอื่นๆสมัครได้)เช่นข้าราชการในกระทรวงต่างๆและภาคเอกชนที่รับวุฒิรัฐศาสตร์
เข้าท�ำงาน ยกตัวอย่างบุคคลที่จบการศึกษาจากคณะรัฐศาสตร์มหาวิทยาลัย
รามค�ำแหงแล้วประสบความส�ำเร็จในมิติของวิชาชีพโดยตรงอาทินายกฤษฎาบุญราช
ปลัดกระทรวงมหาดไทยและศิษย์เก่าอีกจ�ำนวนมากที่ท�ำงานและประสบความ
ส�ำเร็จทั้งภาครัฐและภาคเอกชน
สองมิติความรู้ที่เป็นวิชาการ
โดยทั่วไป ลักษณะส�ำคัญของวิชา
รัฐศาสตร์(ไม่ว่าจะเป็นแผนการปกครอง
แผนความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ หรือ
แผนการบริหารรัฐกิจ)หรือลักษณะของ
สรรพวิทยาในโลกนี้จะมีมิติที่นอกเหนือ
ไปจากการเรียนเพื่อประกอบอาชีพหรือ
การเรียนเพื่อที่จะมีงานท�ำ นั่นคือ มิติ
ความรู้ที่เป็นวิชาการ
มิติความรู้ที่เป็นวิชาการจะมุ่ง
เน้นไปที่การพยายามมีความรู้ความเข้าใจ
ในความเป็นไปทางการเมืองและสังคม
อย่างถึงแก่นถึงราก พยายามที่จะเข้าใจ
ว่าท�ำไมหรือเพราะเหตุใดการเมืองจึง
นายกฤษฎา บุญราช ศิษย์เก่าคณะ
รัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามค�ำแหง
ปัจจุบันด�ำรงต�ำแหน่ง
ปลัดกระทรวงมหาดไทย
(ที่มา: กรมประชาสัมพันธ์)
เป็นไปอย่างที่มันเป็นอยู่ หรือตั้งค�ำถามกับสิ่งที่เป็นไป หรือแสวงหาแนวทางที่
เห็นว่าดีกว่าความเป็นไปทางการเมืองที่เป็นอยู่ตอนนี้เช่นการตั้งค�ำถามต่อชีวิต
และตัวตนของตนเองและสังคมการเมืองว่าชีวิตที่ดีและการเมืองที่ดีควรเป็นไป
อย่างไร? ชีวิตหรือการเมืองที่เป็นไปอยู่นี้มีความเหมาะสมหรือไม่เหมาะสมอย่างไร?
และแนวทางและการเปลี่ยนแปลงหรือรักษาไว้ซึ่งการเมืองที่เราเห็นว่าเหมาะ
สมนั้นควรที่จะกระท�ำอย่างไร?
ซึ่งมิติความรู้ที่เป็นวิชาการนี้เองจะเชื่อมโยงกับมิติความรู้เชิงวิชาชีพ
และจะเป็นตัวการในการเติมเต็มคุณสมบัติของนักศึกษาที่จะสามารถประกอบ
วิชาชีพต่างๆ อย่างเปี่ยมไปด้วยความรู้และสติปัญญาและยังมีสายวิชาชีพที่ใช้มิติ

22. 15
ครที่ใช้มิติความรู้เชิงวิชาการเป็นหลักในการประกอบอาชีพ เช่น นักคิดหรือ
นักวิเคราะห์การเมือง นักวิจัย ครู หรืออาจารย์มหาวิทยาลัย ซึ่งหากนักศึกษา
รู้สึกว่าตนเองมีมิติเชิงวิชาการที่อยู่ในตนเองมาก ก็สามารถที่จะเลือกประกอบ
อาชีพที่เน้นหนักไปทางวิชาการได้
ยกตัวอย่างง่ายๆ เช่น หากมีคนมาถามนักศึกษาว่าเรียนรัฐศาสตร์ไป
ท�ำไม?หรือเรียนหนังสือไปเพื่ออะไรค�ำตอบส่วนใหญ่ที่เราจะเลือกตอบก็คงหนี
ไม่พ้นค�ำตอบสองแบบค�ำตอบแบบแรกคือเรียนไปเพื่อจะไปประกอบอาชีพต่างๆ
เช่น อยากเป็นปลัดอ�ำเภอ ข้าราชการ นักการเมือง ฯลฯ หรือตอบว่าเรียนเพื่อ
แสวงหาความรู้ หรือเพิ่มพูนสติปัญญาให้แก่ตัวเอง หากนักศึกษาเลือกตอบ
ค�ำถามแบบแรก ค�ำตอบดังกล่าวจะเน้นไปที่มิติที่หนึ่ง ซึ่งก็คือมิติความรู้ที่เป็น
วิชาชีพ แต่หากนักศึกษาเลือกตอบค�ำถามแบบที่สองค�ำตอบดังกล่าวจะเน้นไป
ที่มิติที่สอง ก็คือมิติความรู้ที่เป็นวิชาการ
สาม มิติความรู้ในฐานะที่เป็นวิชาชีวิต มิติความรู้ในฐานะที่เป็นวิชา
ชีวิตนี้จัดว่าเป็นมิติที่ส�ำคัญที่สุดกล่าวคือเมื่อนักศึกษาได้เรียนรู้เกี่ยวกับความเป็นไป
ทางสังคมหรือความเป็นไปทางการเมือง
การปกครอง ซึ่งเป็นเรื่องรอบตัวของ
นักศึกษาอย่างถ่องแท้แล้วสิ่งที่นักศึกษา
จะต้องหันกลับมาท�ำความเข้าใจอย่าง
ถึงแก่นที่สุดก่อนที่จะออกไปปกครอง
หรือมีปฏิสัมพันธ์กับผู้อื่นและสังคมก็คือ
การเรียนรู้ที่จะปกครองตัวเองซึ่งก่อนที่
นักศึกษาจะปกครองตัวเองได้อย่างสม
บรูณ์ สิ่งแรกที่สุดที่นักศึกษาจะต้อง
เข้าใจและรู้จักก็คือ “การรู้จักตัวเอง”
เสียก่อนเป็นล�ำดับแรก เพราะหาก
นักศึกษาไม่รู้จักตนเองและสามารถ
ปกครองตนเองได้อย่างถ่องแท้แล้วก็เป็น
โสเกรติส (Socrates)
(ที่มา: Wikipedia)
เรื่องยากที่นักศึกษาจะสามารถไปกระท�ำการปกครอง หรือมีปฏิสัมพันธ์กับผู้
อื่นและสังคมได้อย่างเหมาะควร
มิติความรู้ในฐานะที่เป็นวิชาชีวิตนี้เอง ที่จะเป็นตัวก�ำหนดเส้นทาง
เดินของชีวิตของนักศึกษาในอนาคตต่อไป ว่าเมื่อนักศึกษามีความเข้าใจ
การเมือง เข้าใจสังคม และเข้าใจความเป็นไปของโลกผ่านการศึกษาเล่าเรียน
ในคณะรัฐศาสตร์แห่งนี้แล้ว นักศึกษาจะมีความเข้าใจตัวเอง ในฐานะที่เป็น
ส่วนหนึ่งของการเมือง ของสังคมและของโลกใบนี้อย่างไร นักศึกษาจะ
เลือกด�ำเนินชีวิตแบบใดที่สอดคล้องกับตนเองจะเลือกเดินทางท�ำงานเลี้ยงชีพ
ตามหลักของวิชาชีพหรือวิชาการ หรือจะเลือกเลือกทางที่เป็นตัวของตัวเอง
หลังจากที่นักศึกษารู้จักการเมือง รู้จักสังคม และรู้จักโลกในระดับหนึ่งแล้ว

23. 16
เขียนโดย อาจารย์เพิ่มศักดิ์ จะเรียมพันธ์
Notes:
1
Plato. Apology, 38a5-6.
2
Plato. Republic, 354c.
งอเพลโต (Plato)
(ที่มา: Wikipedia)
ศิษย์เอกของท่าน เช่น“ชีวิตที่ปราศจากการเพ่งพินิจ เป็นชีวิตที่ไร้ค่า” (the
unexamined life is not worth living)1
หรือ “สิ่งที่ข้าพเจ้ารู้ คือข้าพเจ้า
ไม่รู้อะไร” (Asforme,allIknowisthatIknownothing)2
นั้นจะมีความหมาย
ต่อตัวตนของนักศึกษาอย่างไร ขอบรรดาหนุ่มสาวผู้มาใหม่ทั้งหลายจงโปรด
พิจารณาเถิด
สุดท้ายนี้นักศึกษาจงอย่าลืมว่ามิติทั้งสามนี้ซ้อนทับกันและไม่สามารถ
แยกออกจากกันได้ และนักศึกษาผู้มาใหม่ทั้งหลายจงเลือกทางที่นักศึกษาพินิจ
และไตร่ตรองแล้วว่าเหมาะสมกับตัวเอง แล้วสุดท้ายโชคชะตาจะน�ำพาให้เราได้
พบกันภายในรั้วมหาวิทยาลัยแห่งนี้
เมื่อมาถึงตรงนี้หากนักศึกษา
ยังรู้สึกสับสนในตัวเองอยู่หรือรู้สึกว่ายัง
ไม่รู้จักตัวเองดีพอ ผู้เขียนก็ขอให้
นักศึกษาจงกลับมาครุ่นคิดอีกครั้งถึง
คติธรรมกรีกโบราณที่ยกมาในตอนต้น
ว่า “จงรู้จักตนเอง” (Know thyself)
นั้นมีความหมายที่แท้จริงอย่างไรต่อตัว
ของนักศึกษา และถ้าหากว่านักศึกษา
ผู้มาใหม่ทั้งหลายยังไม่รู้ว่าจะรู้จักตนเอง
อย่างไรผู้เขียนขอแนะน�ำให้ฟังค�ำสอนของ
ผู้ซึ่งได้รับการยกย่องว่าเป็นปฐมาจารย์ของ
ชาวรัฐศาสตร์ทั้งปวงที่ชื่อว่าโสเกรตีส
(Socrates) ค�ำสอนของท่านที่เป็นที่รู้จัก
กันดีที่ได้รับการบันทึกโดยเพลโต(Plato)
16

24. 17
คดอกสุพรรณิการ์บานเหลืองอร่ามทั่วมหาวิทยาลัย นักศึกษาสามคน
มหาสมุทรนภาและพสุธาเดินมาพร้อมกับอาจารย์ชื่นชมความงามของ
ดอกไม้ อานุภาพ นักศึกษาต่างคณะเห็นคนทั้งสี่ จึงเดินเข้าไปหาเพื่อเริ่ม
บทสนทนา
อานุภาพ : สวัสดีครับอาจารย์
อาจารย์เห็นอานุภาพทักทายดังนั้นจึงยกมือรับไหว้
อานุภาพ : อาจารย์ก�ำลังเดินชมดอกไม้กันอยู่ใช่ไหมครับ
อาจารย์ : ใช่แล้ว ฤดูนี้ดอกสุพรรณิการ์ก�ำลังออกดอกสวยเหลืองอร่ามทั่ว
มหาวิทยาลัย
อานุภาพ : จริงครับ ผมเห็นต้นสุพรรณิการ์ที่อื่นก็ออกดอกไม่สวยเท่าต้น
ที่มหาวิทยาลัยของเรานะครับ
อาจารย์ : นั่นเพราะเราช่วยกันดูแลเป็นอย่างดี ทุกคนเห็นคุณค่าของต้น
สุพรรณิการ์ในฐานะต้นไม้ประจ�ำมหาวิทยาลัย มันจึงออกดอกงามเมื่อถึงเวลา
อานุภาพ : ...หมายความว่าต้นสุพรรณิการ์ข้างนอกนั่นคนดูแลไม่ดีหรือครับ?
อาจารย์ : ค�ำถามนี้ก็น�ำไปสู่ค�ำถามตามมาที่ว่า “คนดูแล” นั้น หมายถึงใคร
ในบริเวณที่เป็นของมหาวิทยาลัยมหาวิทยาลัยย่อมมีสิทธิเหนือพื้นที่ของตนเอง
ส่วนบริเวณภายนอกนั้นก็ขึ้นอยู่กับว่าต้นสุพรรณิการ์เติบโตอยู่ในพื้นที่ของใคร
ดอกสุพรรณิการ์
(ที่มา: sukhothai.ru.ac.th)
บทสนทนาว่าด้วยการศึกษา
ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ

25. 18
ว
มา
มหาสมุทรที่เดินมาพร้อมกันเป็นนักศึกษาปีที่สองในกระบวนวิชา
ของอาจารย์ กล่าวแทรกเข้ามาในบทสนทนา
มหาสมุทร : ถ้าเช่นนั้น มหาวิทยาลัยก็มีสิทธิเหนือพื้นที่ของตัวเองทั้งหมด
ใช่ไหมครับ?
อาจารย์ : หากเราเข้าใจพ้องกันว่า “สิทธิเหนือพื้นที่นั้น” หมายถึงสิทธิในการ
บริหารจัดการตามกฎและระเบียบที่บัญญัติไว้ก็อาจตอบได้ว่าใช่เพราะแท้ที่จริง
แล้วสิทธิเหนือดินแดนหนึ่งๆ ในปัจจุบันอาจกล่าวได้ว่ามีเพียงแต่รัฐเท่านั้นที่มี
สิทธิเหนือดินแดนของตนอย่างแท้จริง ทว่าเมื่อพ้นออกจากอาณาเขตของรัฐ
ก็ไม่มีอ�ำนาจศูนย์กลางใดที่จะมาก�ำกับจัดการได้เหตุนี้เราจึงศึกษาความสัมพันธ์
ระหว่างรัฐเหล่านั้นในวิชาความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ
นภา นักศึกษาปีที่สามตั้งข้อสงสัยว่า
นภา : รัฐมีสิทธิเหนืออาณาบริเวณของตนทั้งหมดเลยหรือเปล่าคะ?
อาจารย์:เป็นค�ำถามที่น่าสนใจและมีการถกเถียงกันอยู่มากว่าแท้จริงแล้วสิทธิ
เหนืออาณาเขตนั้นสิ้นสุดที่ใด เฉพาะเส้นเขตแดนหรือไม่? เฉพาะสิ่งที่มองเห็น
ได้เช่นแผ่นดินผืนน�้ำหรือไม่?นับรวมท้องฟ้าและอวกาศได้อย่างไร?ซึ่งค�ำถาม
ทั้งหลายเหล่านี้นี่เองที่กลายมาเป็นตัวตนของสิ่งที่เราศึกษาในความสัมพันธ์
ระหว่างประเทศ
อันที่จริง เราจะเห็นได้ว่ารัฐในปัจจุบันที่มีเกือบสองร้อยรัฐนั้น ต่างด�ำรงอยู่บน
พื้นฐานของแนวคิดเช่นนี้รัฐเป็นตัวตนขึ้นมาได้เพราะรัฐอื่นยอมรับในอ�ำนาจ
เหนืออาณาเขตของรัฐนั้นๆ ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศจึงเริ่มจากจุดนี้และ
ต่อยอดไปส�ำรวจปฏิสัมพันธ์ของรัฐทั้งหลายว่ามีรูปแบบเช่นไรกลายเป็นทฤษฎี
และแนวคิดต่างๆที่จะได้ศึกษาในวิชาทฤษฎีความสัมพันธ์ระหว่างประเทศและ
วิชาประวัติศาสตร์ระบบระหว่างประเทศ
ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศเองยังศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างรัฐต่างๆ
ในทุกภูมิภาคทั่วโลก โดยส�ำรวจเหตุพื้นฐานของความขัดแย้งและสันติภาพ
ที่ด�ำรงอยู่ในบริเวณนั้น ดังรายวิชาการเมืองระหว่างประเทศในภูมิภาคต่างๆ
เช่น เอเชียตะวันออก เอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ตะวันออกกลาง ยุโรป
แอฟริกา อเมริกาเหนือและใต้ เป็นต้น
พสุธา นักศึกษาปีที่สองเมื่อได้ยินดังนั้นจึงถามขึ้นว่า
พสุธา : ผมฟังดูแล้ว เหมือนว่าเรื่องที่ศึกษากันในความสัมพันธ์ระหว่าง
ประเทศจะเป็นเรื่องของรัฐกับการเมืองระหว่างรัฐทั้งนั้นเลยนะครับ
อาจารย์ : จะว่าไปก็ดูเหมือนเป็นเช่นนั้น แต่จริงแล้วความสัมพันธ์ระหว่างรัฐ
ไม่ได้มีเพียงแต่เรื่องของการเมืองเท่านั้น ยังมีมิติที่ส�ำคัญและศึกษาในสาขา
วิชาความสัมพันธ์ระหว่างประเทศอีก เช่น เศรษฐกิจ การสื่อสาร สิ่งแวดล้อม
เป็นต้น

26. 19
มสั
บรรดาผู้น�ำของประเทศสมาชิกสหประชาชาติ ที่มาประชุมบรรลุข้อตกลงปารีส ในการ
ประชุมว่าด้วยการเปลี่ยนแปลงสภาพอากาศแห่งสหประชาชาติ (UNCCC) ปี 2015 ณ
กรุงปารีส
(ที่มา: Wikipedia)
พวกเราคงรู้จักเรื่องโลกร้อนกันปัจจุบันเรื่องนี้ได้กลายมาเป็นข้อถกเถียงในเวที
ระหว่างประเทศใหญ่ๆ และมีการผลักดันให้รัฐหันกลับมาใส่ใจกับประเด็นดัง
กล่าวกันมากขึ้น เนื่องจากเรื่องสิ่งแวดล้อมนี้ แม้ว่าปัญหาอาจจะเกิดขึ้นจาก
รัฐใดรัฐหนึ่ง แต่ผลกระทบนั้นขยายวงกว้างข้ามอาณาเขตรัฐ การแก้ปัญหาจึง
ไม่อาจแก้เพียงล�ำพังจ�ำต้องอาศัยความร่วมมือกันของทุกๆ รัฐ และผู้เกี่ยวข้อง
ซึ่งอาจหมายถึงพวกเราทุกคนอีกด้วย
คงเห็นกันแล้วว่า “ตัวแสดง” ค�ำที่นักความสัมพันธ์ระหว่างประเทศใช้กันนี้
หลากหลายมากกว่ารัฐแต่เพียงอย่างเดียว เรื่องราวแต่ละเรื่องก็จะมีตัวแสดง
แตกต่างกันออกไปรัฐอาจจะเกี่ยวข้องกับทุกๆเรื่องราวในความสัมพันธ์ระหว่าง
ประเทศก็จริง แต่บางครั้งรัฐบางรัฐก็อาจมีบทบาทน้อยยิ่งกว่าตัวแสดงอื่นเสียอีก
เราเห็นตึกสูงนอกมหาวิทยาลัยนั่นไหม บริษัทชั้นน�ำที่มาท�ำการภายในอาคาร
เหล่านั้นหลายบริษัทอาจมีสินทรัพย์ที่นับเป็นทั้งตัวเงินและทรัพย์อื่นๆมากกว่า
งบประมาณของประเทศเรา หรืออีกกว่าหลายประเทศรวมกัน บริษัทเหล่านี้ก็
เป็นตัวแสดงที่ส�ำคัญในการศึกษาเรื่องราวด้านเศรษฐกิจระหว่างประเทศนั่นเอง
เมื่อเราดูละครหรือภาพยนตร์พระเอกและนางเอกไม่อาจท�ำให้ภาพยนตร์ด�ำเนิน
เรื่องตลอดได้อย่างสมบูรณ์ฉันใดเรื่องราวของความสัมพันธ์ระหว่างประเทศแม้
รัฐจะเดินเรื่องเป็นตัวเอกได้ ก็ไม่อาจละเลยตัวละครอื่นๆ ที่เข้าร่วมประกอบใน
เวทีได้ฉันนั้น ตัวละครอื่นๆ นอกจากที่ยกตัวอย่างข้างต้นแล้ว ยังมีกลุ่มองค์กร
เอกชน(NGOs)เช่นกรีนพีชกลุ่มหมอไร้พรมแดนกาชาดสากลเป็นต้นองค์การ
ระหว่างประเทศ เช่น สหประชาชาติ กองทุนการเงินระหว่างประเทศ (IMF)
สหภาพยุโรป อาเซียน เป็นต้น รวมถึงบุคคลต่างๆ ที่มีบทบาทระหว่างประเทศ

27. 20
พั
สมาชิกกลุ่มกรีนพีช (Greenpeace) ประท้วงการสร้างโรงไฟฟ้าถ่านหิน
(ที่มา: manager.co.th)
พสุธา : ได้ยินแบบนี้แล้ว เหมือนว่าความสัมพันธ์ระหว่างประเทศในที่สุดก็หนี
ไม่พ้นการเป็นเวทีเฉพาะของรัฐ กับโลกที่หมุนรอบรัฐใช่ไหมครับ?
อาจารย์ : ที่สุดแล้วก็อยู่ที่เราจะเลือกมองมันด้วยสายตาแบบใด จะมองรัฐเป็น
ก้อนกลมหนึ่งเดียวที่กระทบกันไปมาหรือเป็นสายใยที่กระจายแผ่ออกไปเหมือน
เส้นด้ายที่ทอออกมาเป็นผืนผ้าเรียกว่าความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ
อานุภาพได้ยินเรื่องราวของความสัมพันธ์ระหว่างประเทศดังนี้แล้วจึง
หวนมองสถานภาพของตนที่ก�ำลังจะจบการศึกษาสงสัยในอนาคตภายภาคหน้า
ว่าเพื่อนร่วมรุ่นของตนนั้นจะออกไปท�ำหรือรับหน้าที่อะไร จึงถามข้อสงสัยของ
ตนออกไป
อานุภาพ : อาจารย์ครับ ผมเข้าใจว่าการศึกษาในรั้วมหาวิทยาลัยส่วนหนึ่งนั้น
เพื่อเตรียมตัวเข้าสู่การท�ำงาน ความรู้เกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างประเทศนี้
จะสามารถน�ำไปใช้ในการท�ำงานอย่างไรได้บ้างครับ?
อาจารย์ : วิชาความสัมพันธ์ระหว่างประเทศเกิดขึ้นเพื่อหาค�ำตอบว่าท�ำ
อย่างไรจึงจะยุติสงครามและสร้างสันติภาพขึ้นมาได้ การเรียนการสอนเริ่ม
ต้นเมื่อผู้ที่เห็นความโหดร้ายของสงครามโลกครั้งที่หนึ่ง หันมาศึกษาอย่าง
จริงจังในการยุติความโหดร้ายเหล่านั้น แต่หากเราสืบสาวกลับไปใน
ประวัติศาสตร์ งานหลักของความสัมพันธ์ระหว่างประเทศคงหนีไม่พ้นการ
ศึกษาเพื่อเตรียมตัวเป็นเครื่องมือของรัฐในการสานสัมพันธ์กับรัฐอื่นๆ นั่นคือ
การท�ำงานด้านการทูต และการทูตนี้ยังคงด�ำรงอยู่มาจนถึงปัจจุบัน นักศึกษา
ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศหลายคนเข้ามาเรียนเพราะความฝันว่าจะเป็น
นักการทูตนี้เองหลายคนอาจเข้าไปฝึกงานตามสถานทูตต่างๆ หรือกระทรวง
ต่างประเทศ เพื่อใกล้ชิดกับหน่วยงานด้านการต่างประเทศของรัฐ
กระนั้นก็ดี เราก็ได้เห็นกันไปแล้วใช่หรือไม่ว่า ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ
ไม่ได้มีเพียงมิติด้านความสัมพันธ์ระหว่างรัฐเท่านั้น มิติต่างๆ เหล่านี้เองก็เปิด
น