Η ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΠΟΝΤΙΩΝ – Ἔνοχοι καί Συνένοχοι - ΕΝΑ ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΑ ΧΑΡΤΙΑ « Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ »

1. #13
Ησφαγητωνποντιων-Ενοχοικαισυνένοχοιελευθεροςτυποσ
#13
SET 978-960-285-113-5
ISBN 978-960-285-132-6
Η σφαγη των ποντιων
Ενοχοι και συνένοχοι
2o
Βιβλιο

2. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ44
Η διαρκής
μετανάστευση
ελληνικού
πληθυσμού από
το βιλαέτι της
Τραπεζούντας και
η αλλοίωση της
πληθυσμιακής
σύνθεσης
αποδυνάμωναν
τα ελληνικά
επιχειρήματα
για δημιουργία
αυτόνομου
κράτους. Η
είσοδος της
αγοράς της
Τραπεζούντας
σε φωτογραφία
του 1864.

3. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 45
Ευάγγελος Χεκίμογλου
Οικονομολόγος, διδάκτωρ ΑΠΘ
Eνα κράτος
στα χαρτιά:
Η «Δημοκρατία
του Πόντου»
Γιατί η «Δημοκρατία του Πόντου» παρέμεινε
στα χαρτιά. Το αίτημα για πλήρη ανεξαρτησία
με τη δημιουργία ανεξάρτητου ποντιακού
κράτους προβάλλεται από την οργάνωση των
Ποντίων στο Παρίσι. Οι διαφορές Βενιζέλου -
Χρύσανθου και η συμφιλιωτική πολιτική του
μητροπολίτη προς τους μουσουλμάνους στη
διάρκεια της ρωσικής κατοχής. Το αίτημα για
ανεξαρτησία εξοβελίζεται από τις ελληνικές
διεκδικήσεις στο Συνέδριο Ειρήνης το 1919.
Οι διαπραγματεύσεις με τους Αρμένιους για τη
σύσταση Αρμενοποντιακής Συνομοσπονδίας
και πού προσέκρουσε το σχέδιο.
Η
«Δημοκρατία του Πόντου» δεν ιδρύθηκε
ποτέ. Δεν είχε κυβέρνηση, αν και πολ-
λοί θα ήθελαν να την κυβερνήσουν. Δεν
είχε πρεσβευτές, αν και πολλοί μεσίτευ-
αν για χάρη της. Δεν είχε στρατό, αν και δοκίμασε
να δημιουργήσει. Εζησε μόνον στον κόσμο των
υπομνημάτων, ως αίτημα για τη δημιουργία ενός
αυτοτελούς κράτους που θα περιλάμβανε μερικές
οθωμανικές επαρχίες στη νοτιοανατολική όχθη
της Μαύρης Θάλασσας. Το αίτημα υπέστη δια-

4. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ46
δοχικές μεταμορφώσεις και έζησε περίπου τρία
χρόνια, από το φθινόπωρο του 1917 έως τα τέλη
του 1920.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε
πολύ συνοπτικά την πορεία του αιτήματος για την
ίδρυση ανεξάρτητου κράτους στη νοτιοανατολική
ακτή της Μαύρης Θάλασσας. Προηγουμένως, ας
διευκρινίσουμε ότι δεν θα θεωρήσουμε ως αυ-
τονόητο ότι η δημιουργία κράτους στον Πόντο,
με τους όρους που θα αναφέρουμε στη συνέχεια,
υπήρξε βιώσιμο πολιτικό εγχείρημα.
1. Η ΥΛΙΚΗ ΒΑΣΗ ΚΑΙ
ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ
ΤΟΥ ΑΙΤΗΜΑΤΟΣ
Η φυγή προς τη Ρωσία
Μια βασική πτυχή του αιτήματος για τη δημι-
ουργία ποντιακού κράτους ήταν το μέγεθος του
πληθυσμού της περιοχής. Πόσοι ήταν οι Πόντιοι,
χριστιανοί και μουσουλμάνοι; Ο Ελευθέριος Βε-
νιζέλος απέδωσε στους εκφραστές του αιτήματος
μια προχειρότητα στα αριθμητικά δεδομένα που
έθεσαν υπόψη των «μεγάλων δυνάμεων», προ-
χειρότητα που υπονόμευσε από την πρώτη
στιγμή την τύχη του αιτήματος.
Το κεντρικό στοιχείο στο ζήτημα
αυτό ήταν η μαζική μετανάστευ-
ση Ρωμιών (δηλαδή Οθωμανών
υπηκόων, ορθοδόξων χριστια-
νών στο θρήσκευμα) από το Μι-
κρασιατικό Πόντο στη Ρωσία.
Είτε για να αποφύγουν διώξεις
είτε σε αναζήτηση καλύτερης
ζωής, δεκάδες χιλιάδες Ρωμιοί
του μικρασιατικού Πόντου με-
τακινήθηκαν σε ρωσικό έδαφος
εγκαταλείποντας τις περιουσί-
ες τους. «Το μεγαλύτερον μέρος
του Πόντου» έγραφε το 1920 ο
συνταγματάρχης Δημήτριος Κα-
θενιώτης, που διαδραμάτισε κάποιο ρόλο στην
απόπειρα της ίδρυσης ποντιακού κράτους, «δεν
ευρίσκεται εντός της χώρας του, αλλά εκτός αυτής.
Είτε σε πεντακοσίας είτε εις τετρακοσίας χιλιάδας
και αν υπολογισθώσιν οι εν Ρωσία Πόντιοι, οι
εναπομένοντες εν Πόντω είναι πολύ ολιγώτεροι.
Η πηγή της διαρροής και της μεταναστεύσεως
υπήρξεν ανέκαθεν το εσωτερικόν της Τραπεζού-
ντος και της Κερασούντος (…) Εναντία τάσις έχει
σημειωθή κατά την τελευταίαν τεσσαρακονταετίαν
διά την Σαμψούντα και την περιοχήν της».
Πότε ακριβώς εξελίχθηκε η μετακίνηση προς τη
Ρωσία δεν είναι διαπιστωμένο. Υπολογίζεται,
πολύ γενικά, ότι περίπου 350.000 Ρωμιοί του
Πόντου ακολούθησαν αυτή την πορεία κατά το
19ο αιώνα. Οπωσδήποτε, όμως, διαρροή πληθυ-
σμού διαπιστώνεται στην περιοχή του βιλαετιού
Τραπεζούντας, κατά την περίοδο 1906-1914, από
τις επίσημες οθωμανικές απογραφές. Το βιλαέτι
Τραπεζούντας είχε έκταση 31.000 τετρ. χλμ., λίγο
μικρότερη από την έκταση που καταλαμβάνουν
η Πελοπόννησος και η Στερεά Ελλάδα μαζί. Πε-
ριελάμβανε το ομώνυμο σαντζάκι καθώς και τα
σαντζάκια Τζανίκ (Σαμψούντας), Γκιουμουσχανέ
(Αργυρούπολης) και Λαζιστάν. Από το 1885 μέχρι
το 1906 ο συνολικός πληθυσμός του βιλαετιού (συ-
μπεριλαμβανομένης της ρωμαίικης κοινότητας)
αυξήθηκε από 1.056.293 σε 1.342.778 άτομα,
παρουσιάζοντας σταθερή ετήσια αύξηση
περίπου 1,5%, που μπορεί να αποδο-
θεί στη φυσική υπεροχή των γεν-
νήσεων έναντι των θανάτων. Στη
συνέχεια, μέχρι το 1914, μειώθη-
κε σε 1.122.947 άτομα, δηλαδή
παρουσίασε απόλυτη μείωση
220.000 ψυχών. Επισημαίνεται
ότι η μείωση αυτή σημειώνεται
πριν από τις γνωστές διώξεις
κατά των Ρωμιών στη διάρκεια
του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι
οποίες οδήγησαν σε νέα έξοδο
προς τη Ρωσία (π.χ. το 1917 μετά
τη λήξη της ρωσικής κατοχής της
Τραπεζούντας, αλλά και το πρώτο
δίμηνο του 1918, οπότε 85.000
Ο συνταγματάρχης Δημήτριος
Καθενιώτης ο οποίος έπαιξε
βασικό ρόλο στις προσπάθειες
ίδρυσης ποντιακού κράτους.

5. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 47
Ρωμιοί κατέφυγαν και πάλι στη Ρωσία).
Αν ληφθεί υπόψη η φυσική υπεροχή των γεννήσε-
ων έναντι των θανάτων, η μεταβολή την περίοδο
1906-1914 ισοδυναμεί με ετήσια μείωση 3%. Συ-
νεπώς, οι πραγματικές πληθυσμιακές απώλειες για
το βιλαέτι της Τραπεζούντας την περίοδο 1906-
1914 ανήλθαν σε 450.000 πρόσωπα, αριθμός που
προσεγγίζει τις προαναφερθείσες εκτιμήσεις του
Καθενιώτη και μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι
οι «μέτοικοι» στη Ρωσία ανέρχονταν πράγματι σε
μεγάλο αριθμό. Πρέπει, όμως, να ληφθεί υπόψη ότι
εκτός από τη Ρωσία, πολλοί κάτοικοι του βιλαετιού
της Τραπεζούντας, Ρωμιοί και μουσουλμάνοι, με-
τανάστευαν στην Πόλη είτε για να βρουν εργασία
είτε διότι οι αμοιβές εκεί ήταν υψηλότερες. Η τάση
αυτή εντοπίζεται από τη δεκαετία του 1860.
Η μαζική και συνεχής φυγή είχε σοβαρές συ-
νέπειες όχι μόνον στη δημογραφική ισορροπία
μεταξύ χριστιανικού και μουσουλμανικού στοι-
χείου, προς χάριν του δευτέρου, αλλά και στην
κατανομή του πλούτου. Στο οθωμανικό κράτος,
και φυσικά και στον Πόντο, το σύνολο της αγρο-
τικής γης ανήκε στην κατηγορία των λεγομένων
«υποδημοσίων» γαιών. Στην κατηγορία αυτή δεν
υπήρχε πλήρης ιδιοκτησία, με το πνεύμα του
ελληνορωμαϊκού δικαίου. «Ψιλός κύριος» της γης
ήταν το κράτος, το οποίο μεταβίβαζε τη χρήση της
στο νομέα. Ο νομέας μπορούσε να χρησιμοποι-
ήσει, να πουλήσει ή και να κληροδοτήσει στους
άμεσους απογόνους του το δικαίωμα της νομής,
αλλά υπό συγκεκριμένους όρους. Επί παραδείγ-
ματι, αν ένα χωράφι αυτής της κατηγορίας δεν
καλλιεργείτο επί τρία συνεχή χρόνια, ο νομέας
του έχανε τα δικαιώματά του.
Φεύγοντας, λοιπόν, και παραμένοντας επί μακρό
χρονικό διάστημα στη Ρωσία ή οπουδήποτε αλλού,
οι Ρωμιοί έχασαν τα δικαιώματά τους πάνω στη
γη που καλλιεργούσαν. Πέραν του νομοθετικού
πλαισίου για τη γη (η περί γαιών νομοθεσία, όπως
διαμορφώθηκε από το 1858 και έπειτα), το 1915 η
οθωμανική κυβέρνηση εξέδωσε ειδικό νόμο περί
εγκαταλειμμένων γαιών (emval-i metroukeh), με
τον οποίο αφαίρεσε οποιοδήποτε δικαίωμα από
όσους είχαν «εγκαταλείψει» τον τόπο τους και
είχαν αποδημήσει.
Η ανάκτηση των περιουσιών ήταν ταυτόσημη με
την επιθυμία των προσφύγων να επιστρέψουν
στον τόπο τους. Η επιστροφή χωρίς ανάκτηση
της γης τους δεν είχε κανένα νόημα. Στις αρχές
του 1921 ο αρχιμανδρίτης Πανάρετος, πρώην
ηγούμενος της Μονής Βαζελώνας, υπέβαλε ένα
υπόμνημα στο ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών,
ως «αντιπρόσωπος του εν Ρωσία Ποντίου Ελ-
ληνισμού», εν όψει της διεθνούς συνδιάσκεψης
1885 1897
Διαφορά
1885-1897
1906
Διαφορά
1897-1906
1914
Διαφορά
1906-1914
1.056 1.164.000 +108.000 1.342.000 +178.000 1.122.000 -220.000
Ετήσιος
ρυθμός
μεταβολής
+1% +1,5% -1,5%
Πληθυσμός βιλαετιού Τραπεζούντας (στρογγυλοποίηση σε χιλιάδες)
Πηγή: Stanford Shaw, «The Ottoman Census System and Population, 1831-1914», International
Journal of Middle East Studies, vol. 9, no 3 (October 1978), σ. 338.

6. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ48
που επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στο Λονδίνο.
Ηταν ένα από τα πολλά υπομνήματα που είχαν
καταθέσει έως τότε οι ποντιακές οργανώσεις, αλλά
διέφερε σε κάτι ουσιαστικό: Δεν ζητούσε την ίδρυ-
ση κράτους ή την απόδοση ανεξαρτησίας στους
Ποντίους αλλά τις περιουσίες τους.
Ο Πανάρετος υπογράμμισε ότι το άρθρο 144 της
Συνθήκης των Σεβρών επέβαλε στην οθωμανική
κυβέρνηση την υποχρέωση να διευκολύνει την
επάνοδο όσων είχαν απομακρυνθεί μετά την
1.1.1914 από τις εστίες τους και την απόδοση
των κινητών και ακίνητων περιουσιών τους,
«όσων μπορούσαν να ανακτηθούν» («which
can be recovered»). Ομως έτσι απέκλειε τη συ-
ντριπτική πλειονότητα των εκπατρισμένων, διό-
τι ο ηγούμενος υπολόγιζε ότι από τους 600.000
Ελληνες των Πόντου που βρίσκονταν το 1921
στη Ρωσία, το άρθρο 144 αφορούσε σε λιγότερο
από 100.000. Επιπλέον, περίπου 260.000 Ρωμιοί
του Πόντου είχαν εκτοπιστεί στο εσωτερικό της
Τουρκίας, χάνοντας επίσης τις περιουσίες τους.
«Αι οικίαι και τα λοιπά οικοδομήματα των εκτο-
πισθέντων, εν μεν τοις χωρίοις επυρπολήθησαν,
εν δε ταις πόλεσι επωλήθησαν ονομαστικώς υπό
της κυβερνήσεως εις ιδιώτας Τούρκους με την
υποχρέωσιν να καταδαφίσωσιν αυτά οι αγορα-
σταί. Και κατεδαφίσθησαν. Αλλά και του μη εκτο-
πισθέντος ελληνικού πληθυσμού αι περιουσίαι,
και προ παντός τα εμπορεύματα, κατεσχέθησαν
κατά μέγα μέρος υπό της κυβερνήσεως επί δια-
φόροις προφάσεσι».
Το αίτημα των Ρωμιών της Ρωσίας, που υποβλή-
θηκε μέσω του ηγουμένου, ήταν να τροποποιηθεί
η Συνθήκη των Σεβρών ως προς το συγκεκριμένο
σημείο. Η συνθήκη αυτή, βέβαια, είχε ήδη ξεπε-
ραστεί από τα πράγματα. Αλλά σε όποιο βαθμό ο
Πανάρετος εξέφραζε τους ομοεθνείς του, το ζητού-
μενο από αυτούς ήταν οι όροι επιστροφής στον
Πόντο, ο οποίος παρέμενε επαρχία του τουρκικού
κράτους. Το αίτημα της ανεξαρτησίας, το οποίο ως
τότε είχε προβληθεί κατ’ εξοχήν από τους Πόντι-
ους της Ρωσίας, ανήκε πλέον στην ιστορία.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος
υπογράφει τη Συνθήκη των
Σεβρών. Πάγιο αίτημα των
Ελλήνων της Ρωσίας ήταν η
αναθεώρηση της Συνθήκης,
η οποία θα εξασφάλιζε
τους όρους επιστροφής
πληθυσμών στον Πόντο.

7. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 49
Η πολιτική εκπροσώπηση
των Ρωμιών
Πράγματι, το αίτημα για την ίδρυση ανεξάρτητου
κράτους στον Πόντο υποστηρίχθηκε ιδιαίτερα από
τους απόδημους. Ηταν κυρίως το αίτημα εκείνων
που επιζητούσαν τη δημιουργία συνθηκών για
την επιστροφή τους. Ο μεγάλος όγκος των υπο-
μνημάτων προς τις «μεγάλες δυνάμεις», με αίτημα
την ανεξαρτησία, προήλθε από τους απόδημους,
οι οποίοι για έναν περίπου χρόνο αναγνώρισαν
ως εκπρόσωπό τους το μητροπολίτη της Τραπε-
ζούντας, Χρύσανθο. Αυτό δεν οφειλόταν μόνον
στην προσωπικότητά του αλλά και στην πολιτική
παράδοση που εξέφραζε.
Στο πλαίσιο των εξελίξεων που ακολούθησαν το
κίνημα των Νεότουρκων, ένα τμήμα της ηγεσίας
των Ρωμιών του Πόντου βρήκε τρόπο πολιτικής
συνεργασίας μαζί τους. Στις εκλογές του 1908
απέκτησε φωνή στο οθωμανικό Κοινοβούλιο, με
την εκλογή ως βουλευτή Τραπεζούντας του Ματ-
θαίου Κωφίδη (1855-1921), έπειτα από συνεννό-
ηση με το κόμμα «Ενωση και Πρόοδος». Αντίθετα,
στην Αμισό (Σαμψούντα), αν και ο ελληνορθόδο-
ξος πληθυσμός ήταν πολύ μεγαλύτερος από την
Τραπεζούντα, δεν επιτεύχθηκε συνεννόηση με το
κόμμα αυτό και δεν εκλέχτηκε Ρωμιός βουλευτής.
(Σε καμία επαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορί-
ας δεν εκλέχτηκε βουλευτής χωρίς συνεννόηση
με την «Ενωση και Πρόοδο»). Διορίστηκε, ωστό-
σο, Ρωμιός δήμαρχος, ο καπνέμπορος Γεώργιος
Παπάζογλου. Ας σημειωθεί ότι και ο Κωφίδης
ήταν ανώτερος υπάλληλος της Société de la régie
cointéressée des tabacs de l’empire Ottoman, δη-
λαδή του μονοπωλίου των οθωμανικών καπνών,
ενός οργανισμού που τελούσε υπό τον έλεγχο
γαλλικών και αγγλικών τραπεζών.
Μετά τις εκλογές του 1908 οι ρωμαίικες κοινό-
τητες του Πόντου καταλήφθηκαν από πολιτική
«υπνηλία», σύμφωνα με σχόλιο της εποχής. Χωρίς
να τις ξυπνήσουν, η «Ενωση και Πρόοδος», το ελ-
λαδικό κράτος και η τοπική εκκλησία επιχείρησαν,
με συνδέσμους και συλλόγους, να δημιουργήσουν
μηχανισμούς πολιτικού ελέγχου του πληθυσμού,
η κάθε πλευρά για λογαριασμό της. Το ελληνικό
υπουργείο Εξωτερικών επιθυμούσε να ελέγχει τις
δραστηριότητες των Ρωμιών μέσω των προξενεί-
ων και να τις κατευθύνει άμεσα, ανάλογα με τους
κατά καιρούς στόχους του. Από την πλευρά της, η
Εκκλησία επιθυμούσε να διατηρήσει το ρόλο του
διαμεσολαβητή και αυθεντικού εκφραστή των το-
πικών συμφερόντων απέναντι τόσο στο ελληνικό
όσο και στο οθωμανικό πολιτικό σύστημα. Αυτή η
διαφοροποίηση μεταξύ υπουργείου και Εκκλησίας
φάνηκε στις επόμενες κοινοβουλευτικές εκλογές
του 1912.
Στις εκλογές εκείνες, όπως συνέβη και στις περισ-
σότερες εκλογικές περιφέρειες, η πλειονότητα των
Ρωμιών του Πόντου συνασπίστηκε με το κόμμα
της «Ελευθερίας και Συνεννοήσεως», με αποτέ-
λεσμα να μην εκπροσωπηθούν στο Κοινοβούλιο.
Εκλέχτηκε μόνον ο Κωφίδης, ο οποίος παρέμεινε
Ο βουλευτής Τραπεζούντας, Ματθαίος Κωφίδης. Με
την εκλογή του το 1908 στο οθωμανικό Κοινοβούλιο,
οι Ελληνες του Πόντου απέκτησαν φωνή.

8. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ50
σταθερός υποστηρικτής της «Ενώσεως και Προό-
δου». Ο Κωφίδης πίστευε ότι μόνον με χαμηλούς
τόνους και καλές σχέσεις με τη νέα οθωμανική
ηγεσία ήταν δυνατόν να προωθηθούν τα συμφέ-
ροντα των Ρωμιών. Η μετριοπάθειά του απέρρεε
από τον πατριωτισμό του. Επρόκειτο να απαγχο-
νιστεί το 1921, με την κατηγορία ότι επιδίωξε την
ανεξαρτησία του Πόντου.
Το 1912 μητροπολίτης στην Τραπεζούντα ήταν ο
Κωνσταντίνος Αράμπογλου (1859-1930), μετέπει-
τα Πατριάρχης ως Κωνσταντίνος Στ΄ (1924-25).
Ο Αράμπογλου ήρθε σε σύγκρουση με τον Κωφί-
δη. Εχει γραφτεί ότι ο Αράμπογλου καλλιεργού-
σε «άριστες σχέσεις» με τους «συνοίκους λαούς
μουσουλμάνους και Αρμενίους» και στην περίοδο
1909-1912 υποβοήθησε «την συντελουμένην συ-
νεννόησιν των εθνοτήτων σκοπόν έχουσαν την
σύμπηξιν ομοσπονδίας των λαών της καθ’ ημάς
Ανατολής, των εχόντων τον αυτόν τρόπον του
αισθάνεσθαι και σκέπτεσθαι». Αυτήν την εικόνα
φιλοτέχνησε ο διάδοχός του Χρύσανθος. Στην
πραγματικότητα, ο Κωνσταντίνος Αράμπογλου
είχε υποστηρίξει τη νεοτουρκική αντιπολίτευση
(«Ελευθερία και Συνεννόηση»), όπως είχε κάνει
και το ελληνικό προξενείο. Για το λόγο αυτό, στρά-
Ο μητροπολίτης
Τραπεζούντας
(1912) και μετέπειτα
Πατριάρχης,
Κωνσταντίνος
Αράμπογλου, ήρθε
σε σύγκρουση με τον
Ματθαίο Κωφίδη,
σταθερό υποστηρικτή
της νεοτουρκικής
«Ενώσεως και
Προόδου».

9. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 51
φηκε κατά του Κωφίδη και των υποστηρικτών
του, χωρίς να κατορθώσει όμως να αποτρέψει
την επανεκλογή του.
Το 1913 ο Κωνσταντίνος Αράμπογλου μετατέθηκε
και αντικαταστάθηκε από τον Χρύσανθο Φιλιππίδη
(1881-1949). Ο Χρύσανθος είχε υπηρετήσει σε ιε-
ρατικές θέσεις στην Τραπεζούντα, είχε σπουδάσει
στο εξωτερικό με ενίσχυση των Τραπεζούντιων και
στη συνέχεια θήτευσε στο Πατριαρχείο, όπου είχε
την ευθύνη έκδοσης του έντυπου οργάνου του,
της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας». Συμμεριζόταν το
όραμα του Ιωνος Δραγούμη για την εσωτερική
μεταρρύθμιση του οθωμανικού κράτους. Αυτό
το όραμα όμως προκαλούσε παρενέργειες. Μέχρι
το 1912 οι Ρωμιοί βουλευτές του οθωμανικού
Κοινοβουλίου είχαν διαιρεθεί σε δύο παρατάξεις.
Οι μειοψηφούντες «ρεαλιστές» παρέμειναν στην
«Ενωση και Πρόοδο». Οι «ρεαλιστές» ισχυρίζονταν
ότι οι αντίπαλοί τους (αν δεν ασχολούνταν με
ιδιοτελείς πράξεις) έβλεπαν τον κόσμο όχι όπως
ήταν «αλλά όπως εκείνοι το επεθύμουν να ήτο».
Λίγους μήνες πριν πεθάνει, ο Πατριάρχης Ιωακείμ
Γ΄ (1834-1912) δήλωσε ευθέως ότι «οι άνθρωποι
τούτοι είναι επικίνδυνοι διά το έθνος». Ο Κωφί-
δης ήταν ένας από τους «ρεαλιστές», που στάθη-
Ο Πατριάρχης Ιωακείμ
Γ’ χαρακτήρισε τον
Κωφίδη «επικίνδυνο».

10. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ52
κε αντιμέτωπος προς τους «επικίνδυνους διά το
έθνος». Ο Χρύσανθος υποστήριξε τον Κωφίδη.
Στις κοινοβουλευτικές εκλογές του 1914 η Τρα-
πεζούντα εξέλεξε δύο «ρεαλιστές» βουλευτές, τον
Κωφίδη (για τρίτη φορά) και τον Γ. Ιωαννίδη, επί-
σης υπάλληλο του Μονοπωλίου Καπνών, ενώ στην
Αμισό εξελέγη ο καπνέμπορος Θ. Αρζόγλου, όλοι
με την «Ενωση και Πρόοδο». Η εκλογή δύο Ρω-
μιών βουλευτών στην Τραπεζούντα δεν απηχούσε
τόσο το μέγεθος του ελληνικού στοιχείου όσο τη
συνεργασία της τοπικής ελίτ με την «Ενωση και
Πρόοδο».
Το «παράδειγμα» της Σαμψούντας
Επειτα από τους Βαλκανικούς Πολέμους, η οθωμα-
νική διοίκηση μετέφερε χιλιάδες μουσουλμανικές
οικογένειες από τα Βαλκάνια και επιχείρησε να
τις εγκαταστήσει στην περιοχή της Σαμ-
ψούντας. Οι χριστιανοί αντιστάθηκαν
και οι ηγέτες τους φυλακίστηκαν. Η
ένταση στην περιοχή του Σαμ-
ψούντας κλιμακώθηκε αρχικώς
με συλλήψεις και στη συνέ-
χεια με ένοπλες επιθέσεις
στα χωριά, προκειμένου να
διωχτούν χριστιανοί από τα
κτήματά τους, ώστε να εγκα-
τασταθούν εκεί μουσουλμά-
νοι. Μητροπολίτης στη Σαμ-
ψούντα ήταν από το 1909
ο Γερμανός Καραβαγγέλης
(1866-1935), γνωστός περισ-
σότερο από τη θητεία του στην
Καστοριά. Η εκδοχή που δίνει ο
ίδιος Γερμανός για τα γεγονότα
είναι ότι επισκέφθηκε τη βασί-
λισσα Σοφία (1870-1932) και την
παρακάλεσε να μεσιτεύσει υπέρ
της επαρχίας του στον αδελφό
της, τον αυτοκράτορα της Γερμα-
νίας Γουλιέλμο Β΄ (1859-1941),
ώστε να αποτραπεί η εγκατάστα-
ση μουσουλμάνων προσφύγων.
Επακολούθησαν -από τον Ιούνιο του 1914- εκτο-
πίσεις χριστιανικών πληθυσμών του Πόντου σε
διάφορα σημεία του οθωμανικού κράτους. Σύμφω-
να με εκθέσεις του Πατριαρχείου, από την Πάφρα
εκτοπίστηκαν 57.000 χριστιανοί κάτοικοι, από
την Κερασούντα 60.000 και 58.000 από τις λοιπές
εκκλησιαστικές επαρχίες του Πόντου. Λόγω των
συνθηκών υπό τις οποίες έγιναν οι εκτοπίσεις,
η θνησιμότητα μεταξύ των εκτοπισθέντων ήταν
πολύ υψηλή. Στις διαμαρτυρίες των Ρωμιών βου-
λευτών στο οθωμανικό Κοινοβούλιο, η κυβέρνηση
επικαλέστηκε λόγους «εθνικού συμφέροντος».
Στις 21.7.1914, εν όψει του επερχόμενου Πα-
γκοσμίου Πολέμου, κηρύχθηκε γενική επιστρά-
τευση. Οσοι Ρωμιοί κατατάσσονταν στο στρατό
τοποθετούνταν σε «τάγματα εργασίας», τα οποία
στέλνονταν μακριά από τον Πόντο, υπό συνθήκες
που εγγυούνταν νοσηρότητα, ασιτία και μεγάλη
θνησιμότητα. Είναι πολύ πιθανόν ότι η τακτική
αυτή αποτέλεσε ένα πρωτόγονο είδος σχε-
διασμένης «εθνοκάθαρσης». Από την
άλλη πλευρά, θυμίζει τον υποσιτι-
σμό στον οποίο καταδικάστηκαν
τα οθωμανικά στρατεύματα
κατά τον πρώτο βαλκανικό
πόλεμο, έναν από τους βα-
σικούς λόγους της οθωμα-
νικής ήττας. Το τελευταίο
πράγμα για το οποίο θα
φημιζόταν ο οθωμανικός
στρατός, άλλωστε, ήταν η
επιμελητεία του.
Στον Πόντο και κυρίως στην
Αμάσεια πολλοί Ρωμιοί για
να αποφύγουν τη στράτευση
(«φυγόστρατοι») κατέφυγαν
στην ύπαιθρο, κυνηγημένοι
από οθωμανικά αποσπάσματα.
Δημιουργήθηκαν έτσι οι πρώτες
ομάδες Ρωμιών που πούλησαν
τα ζώα τους και αγόρασαν όπλα
για να βγουν στο βουνό, προ-
κειμένου να προστατέψουν τον
εαυτό τους.
Ο μητροπολίτης Σαμψούντας
Γερμανός Καραβαγγέλης
παρακάλεσε τη βασίλισσα Σοφία
να μεσολαβήσει στον αδερφό της,
Γουλιέλμο Β’, ώστε να αποτραπούν
οι διώξεις χριστιανών και οι
εγκαταστάσεις μουσουλμάνων
προσφύγων στην επαρχία του.

11. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 53
Το «πρότυπο» της Τραπεζούντας
Σε ό,τι αφορά την κατάσταση στην Τραπεζούντα
στα 1913-14, το γεγονός ότι οι μουσουλμάνοι ήταν
περισσότεροι στάθηκε αιτία να μην υπάρξουν οι
οξύτητες από την εγκατάσταση προσφύγων από
τα Βαλκάνια, όπως έγινε στη Σαμψούντα. Σε ό,τι
αφορά τη στρατολογία των Ρωμιών, ο μητροπο-
λίτης της επαρχίας Χρύσανθος παρέχει μία δια-
φορετική εικόνα. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του,
οι συνέπειες της στρατολογίας στην επαρχία του
ήταν μικρότερες λόγω του διαφορετικού χειρι-
σμού τους. Εκεί οι φυγόστρατοι ήταν λίγοι, διότι
ο ίδιος εγγυήθηκε στο διοικητή του βιλαετιού
για τη νομιμοφροσύνη των Ρωμιών και πέτυχε
να χρησιμοποιούνται οι επίστρατοι σε «τάγματα
εργασίας» μέσα στα όρια της επαρχίας και να
μη μετατεθούν μακριά από τις εστίες τους. Η
διατήρηση καλών σχέσεων με τους αξιωματικούς
της «Ενώσεως και Προόδου» απέδωσε, φαίνεται,
τους καρπούς της. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι
στην επαρχία Τραπεζούντας δεν σημειώθηκαν
δηώσεις. Αλλά εκείνο που έχει σημασία στην εξι-
στόρησή μας δεν είναι μόνο το τι συνέβη αλλά και
ποια ήταν η εικόνα που είχαν οι πρωταγωνιστές
των γεγονότων για το ρόλο που είχαν διαδραμα-
τίσει σε αυτά.
Το οθωμανικό
διάταγμα «Sevk ve
Iskân Kanunu»
προέβλεπε τη βίαιη
εκτόπιση στη Συρία
των επαναστατημένων
Αρμενίων.

12. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ54
Ο μητροπολίτης
Χρύσανθος
υποδέχεται στην
Τραπεζούντα
τον Μεγάλο
Δούκα Νικόλαο
Νικολάγιεβιτς,
επικεφαλής
των ρωσικών
στρατευμάτων.
Ωστόσο, η
πολιτική του
Χρύσανθου
υπήρξε
συμφιλιωτική
προς το
μουσουλμανικό
πληθυσμό.

13. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 55
Διοίκηση Χρύσανθου
στην Τραπεζούντα
Στα τέλη του 1914 ο οθωμανικός στρατός εισέβαλε
στη Ρωσία. Στις 17.1.1915 η οθωμανική Τρίτη
Στρατιά αντιμετώπισε κοντά στο Καρς τη ρωσική
Στρατιά του Καυκάσου και υπέστη βαρύτατη ήττα,
μετά την οποία ο ρωσικός στρατός εισήλθε στο
οθωμανικό έδαφος. Στις 29.5.1915 η οθωμανική
κυβέρνηση εξέδωσε το διάταγμα «Sevk ve İskân
Kanunu», το οποίο προέβλεπε τη βίαιη εκτόπιση
στη Συρία των επαναστατημένων Αρμενίων. Η
εκτόπιση πραγματοποιήθηκε υπό συνθήκες που
προεξοφλούσαν την εξόντωση των εκτοπισθέντων.
Ο αριθμός των θυμάτων -πέρα από τις διαφο-
ρετικές προσεγγίσεις- ήταν τεράστιος, ως τάξη
μεγέθους ανήλθε σε εκατοντάδες χιλιάδες.
Το ίδιο διάταγμα εφαρμόστηκε και για το μαζικό
εκτοπισμό των Ρωμιών του Πόντου στο εσωτερικό
της χώρας. Ο εκτοπισμός πραγματοποιήθηκε κατά
τρόπο που προκάλεσε αναλόγως μεγάλο αριθμό
θυμάτων και συνεχίστηκε επισήμως μέχρι τις
8.2.1916, οπότε έληξε τυπικώς η ισχύς του δια-
τάγματος. Ωστόσο, οι εκτοπίσεις συνεχίστηκαν και
ο υποσιτισμός μαζί με τις ασθένειες αποδεκάτισαν
τους εκτοπισθέντες.
Αφού κατέλαβε το Ερζερούμ, τον Απρίλιο του 1916
ο ρωσικός στρατός βάδισε προς την Τραπεζούντα.
Ο οθωμανικός στρατός εγκατέλειψε την πόλη και
παρέδωσε τη διοίκηση σε τοπική επιτροπή Ρω-
μιών, υπό το μητροπολίτη Χρύσανθο. Η επιτρο-
πή αυτή αναγνωρίστηκε από το ρωσικό στρατό
και άσκησε διοίκηση καθ’ όλη τη διάρκεια της
ρωσικής κατοχής. Ετσι, επί δύο περίπου χρόνια
λειτούργησε ένα κρατικό μόρφωμα με ελληνική
διοίκηση. Την άνοιξη του 1917 ο Χρύσανθος υπέ-
βαλε υπόμνημα στην ελληνική και τη ρωσική κυ-
βέρνηση, με το οποίο ζήτησε τη μονιμοποίηση
αυτού του καθεστώτος, δηλαδή την προσάρτηση
της επαρχίας Τραπεζούντας στο ρωσικό κράτος,
υπό καθεστώς αυτοδιοίκησης. Η προσωρινή του
διοίκηση είχε διατηρήσει τις ισορροπίες με το
μουσουλμανικό πληθυσμό, καθιερώνοντας μι-
κτά διοικητικά όργανα και δικαστήρια. Επίσης,
η προσωρινή διοίκηση ανέπτυξε έντονη δραστη-
ριότητα για την περίθαλψη Ρωμιών προσφύγων
που συνέρρεαν στην Τραπεζούντα, κυρίως από
την επαρχία Χαλδίας, καθώς και μουσουλμάνων
που διώχτηκαν από το ρωσικό στρατό.
Το αίτημα του Χρύσανθου για την προσάρτηση
της Τραπεζούντας στη Ρωσία θα μπορούσε ίσως
να έχει συνέχεια, λόγω της κατοχής της περιοχής
από το ρωσικό στρατό, αλλά δεν είχε λόγω των
πολιτικών μεταβολών στη Ρωσία. Τον Ιανουάριο
του 1918 η προσωρινή κυβέρνηση της Ρωσίας
εκκένωσε τα κατεχόμενα εδάφη. Ο ανατολικός
Πόντος ανακτήθηκε από τον οθωμανικό στρατό.
Ο Οθωμανός στρατηγός αναγνώρισε το διοικητικό
έργο του Χρύσανθου, καθώς και την καλή στάση
του απέναντι στους μουσουλμάνους και έδωσε
εντολή να μη γίνουν βιαιοπραγίες, αλλά στην
πραγματικότητα συμμορίες ατάκτων έκαψαν χρι-
στιανικά χωριά. Τότε, περίπου τριακόσιοι άντρες
σχημάτισαν ένοπλες ομάδες στην περιοχή της
Τραπεζούντας. Αυτή είναι η εικόνα που παραδίδει
ο Χρύσανθος. Σύμφωνα όμως με τον Καθενιώτη,
με την απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων,
μετακινήθηκε σε ρωσικό έδαφος ολόκληρος ο
αστικός πληθυσμός της Τραπεζούντας και παρέ-
μειναν σε αυτήν μόνον 5.000-6.000 Ρωμιοί, που
προέρχονταν από το εσωτερικό.
Τους μήνες Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1918, ηγέτες
των Νεότουρκων είχαν συνεννοήσεις στην Τρα-
πεζούντα με τους ηγέτες των Γεωργιανών. Συνά-
ντηση μαζί τους είχε και ο Χρύσανθος: «Μετά των
επανελθουσών εις Τραπεζούντα τουρκικών αρχών
και μετά του νέου βαλή Τραπεζούντος Σουλεϊμάν
Νετζμή βέη ανασυνέδεσεν η μητρόπολις Τραπε-
ζούντος τας παλαιάς σχέσεις και την αρμονικήν
περί πάντων συνεργασίαν, και μετά κοινού περί
της χώρας ενδιαφέροντος και στοργής συνεζήτει
ο αρχιερεύς Τραπεζούντος (…) περί της μετά την
λήξιν του Παγκοσμίου Πολέμου διά της συνερ-
γασίας των δύο λαών, ελληνικού και μουσουλ-
μανικού, αποκαταστάσεως και προαγωγής της
κοινής πατρίδος». Μέχρι το τέλος του πολέμου,
η αντίληψη της «κοινής πατρίδος» διατηρήθηκε
στον ανατολικό Πόντο.

14. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ56
Δυτικός Πόντος: Αγονες
παρακλήσεις προς τον Κάιζερ
Σε αντίθεση προς την εικόνα του ανατολικού Πό-
ντου, στην ύπαιθρο του δυτικού Πόντου μουσουλ-
μανικές συμμορίες -συχνά σε συνεργασία με τον
οθωμανικό στρατό- άσκησαν δηώσεις εις βάρος
του χριστιανικού πληθυσμού. Τον Δεκέμβριο του
1916 οι πρόκριτοι της Σαμψούντας φυλακίστηκαν
αιφνιδίως, ο οθωμανικός στρατός πολιόρκησε την
πόλη, οι κάτοικοι (μαζί με τα γυναικόπαιδα) κλεί-
στηκαν σε στρατώνες και στη συνέχεια εκτοπίστη-
καν στο εσωτερικό. Η εκτόπιση έγινε πεζή, χωρίς
τροφοδοσία, με αποτέλεσμα να εκδηλωθεί μεγάλη
θνησιμότητα. Τον Ιανουάριο του 1917 εκτοπίσθη-
κε ολόκληρος ο χριστιανικός ανδρικός πληθυσμός
της Πάφρας. Τα χωριά και η συγκομιδή καπνού
κάηκαν. Σύμφωνα με προξενική έκθεση, τον Φε-
βρουάριο του 1917 τα χωριά της Κερασούντος
λεηλατήθηκαν από μουσουλμανικές συμμορίες,
που άφησαν πίσω τους χολέρα και τύφο. Με το
πρόσχημα της καταδίωξης των ένοπλων ανταρτών,
οθωμανικός στρατός επέδραμε κατά των ορεινών
χριστιανικών χωριών. Τα χωριά εκκενώθηκαν μέσα
σε 24 ώρες. Απαγορεύθηκε στους κατοίκους να πά-
ρουν μαζί τους τρόφιμα και επιβλήθηκε πολυήμερη
πεζοπορία, με μεγάλη θνησιμότητα.
Ο μητροπολίτης Γερμανός προσπάθησε να εξασφα-
λίσει την υποστήριξη των Γερμανών συμβούλων
της οθωμανικής κυβέρνησης, ώστε να παύσουν
οι δηώσεις και να διασωθεί ο χριστιανικός πλη-
θυσμός της Σαμψούντας, επικαλούμενος τη βοή-
θεια του αυτοκράτορα της Γερμανίας. Ταυτόχρονα,
καθώς η τακτική αυτή δεν είχε αποτελέσματα,
υποστήριξε τη δημιουργία αντάρτικων σωμάτων,
από τη δράση των οποίων είχε αποκτήσει εμπει-
ρία κατά τη θητεία του στην Καστοριά. Πάντως,
Ρώσοι στρατιώτες μετά τη μάχη του Ερζερούμ (Απρίλιος 1916) παρουσιάζουν τις σημαίες των ηττημένων
τουρκικών δυνάμεων. Μετά την κατάληψη της πόλης, ο ρωσικός στρατός κινήθηκε προς την Τραπεζούντα
και ο οθωμανικός παρέδωσε τη διοίκηση σε τοπική επιτροπή Ρωμιών υπό το μητροπολίτη Χρύσανθο.

15. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 57
το 1917 εκτοπίστηκε στην Κωνσταντινούπολη,
ακριβώς με την κατηγορία ότι δεν κατόρθωσε να
αναχαιτίσει τα ανταρτικά σώματα, ενώ μερίδα των
προκρίτων τον κατέκρινε για μειωμένη αποτελε-
σματικότητα στην αντιμετώπιση των κινδύνων.
Επέστρεψε μετά τη Συνθήκη του Μούδρου.
Ετσι, έχουμε μια εικόνα για τον Πόντο από την
περίοδο 1916-1918, διαφοροποιημένη για τη
δυτική και την ανατολική πλευρά τόσο στην εκ-
κλησιαστική όσο και στην πολιτική σφαίρα. Ση-
μασία για το ζήτημα που μας απασχολεί είναι ότι
στην ανατολική πλευρά, τόσο η προϊστορία της
συνεννόησης με την «Ενωση και Πρόοδο» όσο
και η συγκυρία της κατάληψης από το ρωσικό
στρατό, δημιούργησαν ένα διοικητικό πλαίσιο
αυτονομίας ή έστω διευρυμένης αυτοδιοίκησης,
που ευνοούσε τη διατύπωση του αιτήματος της
ανεξαρτησίας.
2. Η ΔΙΑΤΥΠΩΣΗ
ΤΟΥ ΑΙΤΗΜΑΤΟΣ
Το αίτημα στην αρχική φάση του
Στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, τόσο
στον Καύκασο όσο και στην Ελλάδα, στη Γαλλία
και στις ΗΠΑ λειτουργούσαν οργανώσεις Ποντί-
ων της Διασποράς. Οι οργανώσεις αυτές διαμόρ-
φωσαν σχεδόν στο σύνολό τους τη θέση ότι δεν
υπήρχε μέλλον για τους Ρωμιούς στον Πόντο υπό
το οθωμανικό καθεστώς και πρόβαλαν το αίτημα
της αυτονομίας. Αυτό που ζητούσαν ήταν η δη-
μιουργία συνθηκών που, αφενός, θα επέτρεπαν
την παλιννόστηση των μεταναστών, με αιχμή
τις «εγκαταλειμμένες» περιουσίες, αφετέρου, θα
απέτρεπαν την επανάληψη των δηώσεων. Οι εγ-
γυήσεις των οθωμανικών κυβερνήσεων δεν είχαν
Ο Αμερικανός πρόεδρος Woodrow Wilson.
Η εξαγγελία των 14 σημείων για την «ευκαιρία αυτόνομης εξέλιξης» παρερμηνεύθηκε από
τους Ποντίους ως παραχώρηση καθεστώτος αυτονομίας από τις Μεγάλες Δυνάμεις.

16. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ58
αξία. Συνεπώς, η ελπίδα των οργανώσεων ήταν
ότι οι «μεγάλες δυνάμεις» θα παρενέβαιναν και
θα παρείχαν την εγγύησή τους για κάποια μορφή
αυτονομίας.
Το αίτημα της πλήρους ανεξαρτησίας με τη μορφή
της δημιουργίας ποντιακού χριστιανικού κράτους
πρόβαλε από τον Οκτώβριο του 1917 η οργάνωση
των Ποντίων στο Παρίσι. Ηγέτης της οργάνωσης
αυτής ήταν ένας πλούσιος επιχειρηματίας ο οποί-
ος είχε σταδιοδρομήσει στη Μασσαλία εισάγοντας
φουντούκια από τον Πόντο, ο Κωνσταντίνος Γ.
Κωνσταντινίδης (1856-1930), γιος του επί σειρά
ετών δημάρχου της Κερασούντος. Ο Κωνσταντι-
νίδης κατέβαλε προσπάθειες να οργανωθούν οι
Πόντιοι της Διασποράς, για να δημιουργήσουν
«ανεξάρτητον Δημοκρατίαν, από τα ρωσικά σύνο-
ρα έως πέρα εις την Σινώπην». Ο Κωνσταντινίδης
στήριξε το αίτημά του σε ιστορικά και γεωγραφικά
επιχειρήματα που εύκολα μπορούσαν να αμφι-
σβητηθούν: Οτι ο ελληνικός πληθυσμός ήταν ίσος
με το μουσουλμανικό, αν προσμετρούνταν και
οι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες στο ρωσικό
έδαφος∙ ότι πολλοί από τους μουσουλμάνους ήταν
απόγονοι Ελλήνων που είχαν εξαναγκαστεί να
εξισλαμιστούν.
Σημασία έχει, πάντως, ότι το 1917 η θρησκευτική
σύνθεση του ποντιακού πληθυσμού δεν αποτε-
λούσε διπλωματικό εργαλείο για κανένα κράτος
ούτε καν για το ελληνικό. Ο Ε. Βενιζέλος είχε μόλις
τον Ιούνιο του 1917 επικρατήσει απέναντι στον
αντίπαλό του, το βασιλιά Κωνσταντίνο Α΄. Κύριος
σκοπός του ήταν να συμβάλει η Ελλάδα στον πόλε-
μο στο πλευρό της Entente, ώστε να εξασφαλίσει
εδαφικά οφέλη σε βάρος του οθωμανικού κράτους.
Σε αυτό το πλαίσιο τα αιτήματα των απόδημων
Ρωμιών του Πόντου δεν είχαν απήχηση στις «με-
γάλες δυνάμεις», ιδιαίτερα στη Βρετανία που ενδι-
αφερόταν άμεσα για τα πετρέλαια του Καυκάσου
Η υπογραφή της
Συνθήκης Brest-
Litovsk από τη
νέα σοβιετική
εξουσία με
τις Κεντρικές
Δυνάμεις τον
Μάρτιο του
1918 σήμανε
την αποχώρηση
της Ρωσίας
από τον πόλεμο
και τον Πόντο.
Τρότσκι (2ος) και
Κάμενεφ (4ος)
προσέρχονται
στις
διαπραγματεύσεις.

17. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 59
και δεν είχε κανένα λόγο να θέλει την δημιουργία
μιας νέας δύναμης στην περιοχή.
Στις 8 Ιανουαρίου 1918 ο πρόεδρος των ΗΠΑ Γού-
ντροου Ουίλσον (Woodrow Wilson, 1856-1924)
εξήγγειλε δέσμη 14 προτάσεων για την παύση του
πολέμου και τη ρύθμιση του μεταπολεμικού κό-
σμου. Κύριος στόχος του Ουίλσον ήταν το άνοιγμα
των αγορών για τις ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένων
και των οθωμανικών. Η ομιλία του, στην οποία
περιέλαβε τις 14 προτάσεις, δεν αποτελούσε ακα-
δημαϊκή διάλεξη διεθνούς δικαίου αλλά διατύπω-
ση των αμερικανικών συμφερόντων σχετικά με
την αναδιοργάνωση του παγκόσμιου εμπορίου.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να αναγνωστεί
η δωδέκατη πρότασή του, η οποία ανέφερε:
«Σε ό,τι αφορά τα τουρκικά τμήματα της υφιστά-
μενης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας παρέχεται η
εγγύηση της κυριαρχίας, αλλά στις λοιπές εθνότη-
τες που βρίσκονται τώρα υπό τουρκική κυριαρχία
παρέχεται η ανεπιφύλακτη εγγύηση της ασφάλειας
της ζωής και η απολύτως γνήσια ευκαιρία για την
αυτόνομη εξέλιξή τους. Τα Δαρδανέλια θα πρέπει
να είναι μονίμως ανοικτά για την ελεύθερη διέ-
λευση του ναυτικού και του εμπορίου όλων των
κρατών, υπό διεθνείς εγγυήσεις».
Η ασαφής αυτή εξαγγελία απέκτησε πολλές ερ-
μηνείες στους επόμενους μήνες. Η «ευκαιρία
για αυτόνομη ανάπτυξη» δεν ήταν ταυτόσημη
με την αναγνώριση αυτονομίας, όπως νόμισαν
πολλοί. Ο Ουίλσον δεν διακήρυξε τη διάλυση του
οθωμανικού κράτους. Στην πραγματικότητα, μό-
νον για τους Αραβες, τους Αρμένιους και τους
Κούρδους, δηλαδή για συμπαγείς πληθυσμούς
που κατοικούσαν σε ακραίες επαρχίες του οθω-
μανικού κράτους, είχαν γίνει σαφείς αναφορές
σε συζητήσεις μεταξύ των Συμμάχων. Οι ελληνι-
κές κοινότητες ήταν διάσπαρτες στο οθωμανικό
έδαφος και η «ευκαιρία για αυτόνομη ανάπτυξη»
ήταν πολύ δύσκολο να εκφραστεί, παρά μόνον με
ειδικό καθεστώς στο ενιαίο οθωμανικό κράτος.
Ωστόσο, η δήλωση του Αμερικανού προέδρου
δημιούργησε στους Πόντιους της Διασποράς την
ελπίδα ότι θα ήταν δυνατή η παραχώρηση καθε-
στώτος αυτονομίας από τις «μεγάλες δυνάμεις»
μετά το τέλος του πολέμου.
Στις 3.3.1918 η νέα σοβιετική εξουσία σύναψε
με τις Κεντρικές Δυνάμεις τη συνθήκη Brest-
Litovsk, με την οποία αποχώρησε από τον πόλεμο.
Η παράγραφος 4.3 της συνθήκης προέβλεπε να
αποχωρήσει ο ρωσικός στρατός από τις περιοχές
Αρνταχάν, Καρς και Βατούμ, ενώ η ρωσική κυβέρ-
νηση ανέλαβε την υποχρέωση να μην αναμιχθεί
στις «κρατικές και διεθνείς σχέσεις» αυτών των
περιοχών, αλλά να επιτρέψει στον πληθυσμό τους
να μεριμνήσει μόνος του για την αναδιοργάνω-
σή τους, «με τη σύμφωνη γνώμη των γειτονικών
κρατών, ιδιαίτερα της Τουρκίας».
Στις 28.5.1918 ανακηρύχθηκε η ίδρυση του εφή-
μερου (διατηρήθηκε μόλις δυόμισι χρόνια) ανε-
ξάρτητου αρμενικού κράτους, με πρωτεύουσα το
Ερεβάν. Ηταν ένα μικρό κράτος, με λιλιπούτειο
στρατό, παγιδευμένο ανάμεσα στους μπολσεβί-
κους και τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς των
οθωμανικών εδαφών. Σε αυτό το κράτος τόσο η
Ελλάδα όσο και οι Ρωμιοί του Πόντου στήριξαν
πολλές ελπίδες.
Το αίτημα
των μητροπολιτών του Πόντου
Με την ανακωχή του Μούδρου (30.10.1918) δια-
κόπηκαν οι εχθροπραξίες, αλλά στο εσωτερικό του
οθωμανικού κράτους επικρατούσε χαώδης κατά-
σταση. Στις 5.12.1918 η ασταθής οθωμανική κυ-
βέρνηση του Αχμέτ Τεβφίκ (Ahmed Tevfik Pasha,
1845 -1936) ζήτησε την επέμβαση των ΗΠΑ για
να εγγυηθεί την ασφάλεια, την ενότητα και τη
διοίκηση της χώρας. Στο μεταξύ, προετοιμαζόταν
το Συνέδριο Ειρήνης στο Παρίσι για να ρυθμίσει
τη μεταπολεμική κατάσταση. Στις 30.12.1918 ο
πρωθυπουργός της Ελλάδας Ε. Βενιζέλος δημο-
σίευσε το υπόμνημά του προς τις δυνάμεις της
Entente σχετικά με τα ελληνικά αιτήματα για την
ενσωμάτωση της Θράκης και την ασφάλεια του
ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας (του Πό-
ντου συμπεριλαμβανομένου).

18. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ60
Το αίτημα για ανεξαρτησία του μικρασιατικού
Πόντου δεν περιλαμβανόταν ούτε στο γράμμα ούτε
στο πνεύμα των ελληνικών διεκδικήσεων. Τέθηκε
όμως το ερώτημα πώς θα μπορούσαν να αποφευ-
χθούν οι οθωμανικές αντεκδικήσεις και να γίνει
πράξη η «ευκαιρία για αυτόνομη ανάπτυξη». Ο
Βενιζέλος πρότεινε τα βιλαέτια της Τραπεζούντας
και των Αδάνων να ενσωματωθούν στο αρμενικό
κράτος. Πίστευε ότι αυτή ήταν η μοναδική ρεαλι-
στική λύση διότι συνδεόταν με το αρμενικό κρά-
τος, του οποίου η αναγνώριση και η οριοθέτηση
είχαν τεθεί στην ημερήσια διάταξη.
Η δημοσιοποίηση της πρότασης του πρωθυπουρ-
γού της Ελλάδας ξεσήκωσε θυελλώδεις αντιδρά-
σεις από τις οργανώσεις των απόδημων Ποντίων,
οι οποίες πρόβαλλαν το αίτημα της δημιουργίας
ανεξάρτητου ποντιακού κράτους.
Ενώ άρχιζε το Συνέδριο Ειρήνης (η περίφημη
Συνδιάσκεψη των Παρισίων), η Entente εξαπέλυσε
στρατιωτική επίθεση κατά του αρτιγενούς σοβι-
ετικού κράτους. Τον Ιανουάριο του 1919 ελληνι-
κός στρατός και ναυτικό συμμετείχαν σε γαλλική
εκστρατεία κατά της σοβιετικής εξουσίας στην
Κριμαία. Ο Βενιζέλος διακήρυττε ότι ο ελληνικός
στρατός παρέμενε στη διάθεση των συμμάχων,
ελπίζοντας ότι θα εξαργύρωνε την πολιτική αυτή
στο Συνέδριο της Ειρήνης. Ωστόσο, η ελληνική
συμμετοχή στην εκστρατεία υπήρξε καταστροφι-
κή για τους Ρωμιούς που είχαν καταφύγει στην
Κριμαία, διότι προκάλεσε αιματηρά αντίποινα σε
βάρος τους από τους μπολσεβίκους.
Στο χρονικό εκείνο σημείο οι μητροπολίτες Τρα-
πεζούντας και Αμισού, Χρύσανθος και Γερμανός,
υπέβαλαν στο Συνέδριο της Ειρήνης κοινό υπό-
μνημα με το οποίο ζήτησαν να αναγνωριστεί ο
Πόντος ως ανεξάρτητο κράτος. Το αίτημα αυτό
υποβλήθηκε από τους ιεράρχες με την ιδιότητά
τους ως εκπροσώπων των Ρωμιών του Πόντου.
Αν και ήταν ταυτόσημο ως προς το περιεχόμενο,
αποτελούσε ένα ξεχωριστό αίτημα από εκείνα που
υπέβαλαν έως τότε οι ποντιακές οργανώσεις της
Διασποράς, διότι υποβαλλόταν από θεσμικά ανα-
γνωρισμένους Οθωμανούς υπηκόους. Οπωσδή-
ποτε, το αίτημα ερχόταν σε αντίθεση με τη θέση
που είχε διατυπώσει δημοσίως ο Ελληνας πρωθυ-
πουργός. Ετσι, ο τελευταίος δεν είχε κανένα λόγο
να επιθυμεί την παρουσία των μητροπολιτών στο
περιβάλλον των διεθνών συνδιασκέψεων.
Βέβαια, δεν πρέπει να μείνει κανείς με την εντύ-
πωση ότι οι εκπρόσωποι των «μεγάλων δυνάμεων»
έδιναν σημασία στην πληθώρα των υπομνημάτων
που υπέβαλαν οι ποικίλες εθνότητες της οθωμανι-
κής αυτοκρατορίας, οι αντιπρόσωποι των οποίων
είχαν κατακλύσει τα παρισινά ξενοδοχεία και πε-
ρίμεναν στο δρόμο τους «μεγάλους» για να τους
Ο Αχμέτ Τεβφίκ πασάς. Μετά την ανακωχή του
Μούδρου, η ασταθής οθωμανική κυβέρνηση
χρειάστηκε την επέμβαση των ΗΠΑ για να
διασφαλιστούν η σταθερότητα και η ενότητα
στο εσωτερικό του οθωμανικού κράτους.

19. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 61
επιδώσουν ιδιοχείρως ποικίλα υπομνήματα. «Αν
όλες οι διεκδικήσεις, προτεκτοράτα, ανεξάρτητα
κράτη και εντολές είχαν όντως πραγματοποιηθεί»,
σημειώνει η ιστορικός Margaret Macmillan, «θα
είχε απομείνει μια πολύ περίεργη μικρή Τουρκία
στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, χωρίς Στενά,
χωρίς μεσογειακή ακτή, με περιορισμένη πρό-
σβαση στη Μαύρη Θάλασσα και χωρίς αρμενικά
ή κουρδικά εδάφη στα βορειοανατολικά». Ολοι
οι «μεγάλοι» επιθυμούσαν να εκμεταλλευτούν
την Τουρκία, αλλά κανείς δεν είχε πρόθεση να
τη διαλύσει.
Ταυτοχρόνως, ως μέλος επιτροπής που σχηματί-
σθηκε την άνοιξη του 1919 στο Πατριαρχείο και
αποτελείτο από δύο ιεράρχες (τον ίδιο και τον
τοποτηρητή του θρόνου, μητροπολίτη Προύσας
Δωρόθεο Μαμμέλη) και ένα λαϊκό μέλος (το γιατρό
Αλέξανδρο Παπά), ο Χρύσανθος προωθούσε και
το αίτημα για «εν ισοπολιτεία συνεργασίαν και
συνδιοίκησιν του Πόντου υπό των Ελλήνων και
Μουσουλμάνων της χώρας, οίτινες ήσαν τέκνα
της αυτής γης και του αυτού γένους» (όπως ση-
μειώνει ο ίδιος).
Πρέπει να διευκρινιστεί ότι το αίτημα για την ανα-
γνώριση ανεξάρτητου ποντιακού κράτους, που
περιλάμβανε το υπόμνημα των δύο μητροπολιτών,
ήταν σαφώς διαφορετικό από το αίτημα για την
κατοχύρωση καθεστώτος αυτοδιοίκησης του Πό-
ντου, το οποίο υποστήριζε ταυτόχρονα η επιτροπή
του Πατριαρχείου. Η διαφορά μεταξύ των δύο
αιτημάτων δεν ήταν διαφορά βαθμού αλλά ουσίας.
Οι Νεότουρκοι θα μπορούσαν να συζητήσουν το
καθεστώς αυτοδιοίκησης σε οποιαδήποτε περιο-
χή, όχι όμως και την απόσπαση από το οθωμανικό
κράτος μιας μεγάλης επαρχίας, κατοικούμενης
κατά πλειονότητα από μουσουλμάνους.
Το αίτημα της αυτοδιοίκησης πρόβαλε ο Χρύ-
σανθος και μετά τις επαφές του στο Παρίσι και
το Λονδίνο, για τις οποίες θα κάνουμε λόγο στη
συνέχεια. Τον Σεπτέμβριο του 1919 -όταν επέ-
στρεψε στην Κωνσταντινούπολη- είχε νέες συ-
ναντήσεις με εκπροσώπους των μουσουλμάνων
του Πόντου περί της «εν ισοπολιτεία Ελλήνων
και Μουσουλμάνων αυτονομίας του Πόντου υπό
εντολήν (mandat) της Κοινωνίας των Εθνών ή και
περί της υπό τους αυτούς όρους αυτονομίας της
μετά την ειρήνη υπολειφθησομένης Τουρκίας.
Των συζητήσεων τούτων μετέσχον και ο πρώην
πρωθυπουργός της Τουρκίας Ιζέτ πασάς, ως και ο
Καρά Βασίφ βέης, αμφότεροι εκ των σπουδαιοτέ-
ρων συνεργατών του Μουσταφά Κεμάλ πασά και
αντιπρόσωποι αυτού εν Κωνσταντινουπόλει».
Κατά πάσα πιθανότητα, ο στρατηγός Αχμέτ Ιζέτ
Ο Τούρκος πρώην πρωθυπουργός Αχμέτ Ιζέτ
πασάς, αν και μετείχε στις συζητήσεις του
Χρύσανθου για το ζήτημα της αυτοδιοίκησης του
Πόντου σε Παρίσι και Λονδίνο, δεν συζήτησε
με το μητροπολίτη Τραπεζούντας το ενδεχόμενο
της απόσχισης του Πόντου από την Τουρκία.

20. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ62
πασάς (Ahmed Izzet Furgaç, 1864-1937) δεν συ-
ζήτησε με τον Χρύσανθο την απόσχιση του Πό-
ντου από την Τουρκία. Πιθανόν να συζήτησε για
τον τύπο αυτοδιοίκησης της περιοχής. Οσο για
τον Καρά Βασίφ μπέη (Kara Vasıf, 1872-1931),
εκείνη την εποχή υποστήριζε ότι λύση για την
Τουρκία θα ήταν να αναμειχθούν οι Ηνωμένες
Πολιτείες με ανάθεση εντολής (mandat), το συμ-
φέρον των οποίων αντιστρατευόταν τα βρετανικά
συμφέροντα (A. Baran Dural, His Story: Mustafa
Kemal and Turkish Revolution). Ποια λύση, λοι-
πόν, προσδοκούσε ο Χρύσανθος; Ανεξαρτησία,
αυτονομία ή διευρυμένη αυτοδιοίκηση;
Ο Χρύσανθος στο Παρίσι
Αυτό το ερώτημα, όμως, δεν απασχολούσε τους
«μεγάλους». Στην πραγματικότητα, μόλις στις 3
Φεβρουαρίου 1919 το Συνέδριο Ειρήνης ασχο-
λήθηκε με τις θέσεις της Ελλάδας. Μόνον τότε ο
Ελ. Βενιζέλος είχε την ευκαιρία να παρουσιάσει
αναλυτικώς -με χάρτες, φωτογραφίες, καταλό-
γους, πίνακες και υπομνήματα- τις ελληνικές
προτάσεις. Προηγήθηκε βεβαίως μια έντονη
δραστηριότητα της ελληνικής αντιπροσωπείας,
με άτυπες συναντήσεις, γεύματα και δείπνα στα
πέριξ ξενοδοχεία, προκειμένου να πειστούν οι
συνεργάτες των ηγετών των Μεγάλων Δυνάμε-
ων για τη βασιμότητα των ελληνικών απόψεων.
Αλλά η ελληνική αντιπροσωπεία στηριζόταν
στην προσωπική γοητεία του Ελευθερίου Βενι-
ζέλου. Εκείνος, πάλι, έδωσε έμφαση στη Βόρειο
Ηπειρο και τη Θράκη. Ωστόσο, η προσεκτική,
τεκμηριωμένη και μετριοπαθής εισήγησή του
προσέκρουσε σε αντίθετα ιταλικά συμφέροντα.
Οι Ιταλοί αντιπρόσωποι έκαναν το παν να ανα-
βάλουν τις επόμενες εβδομάδες τη συζήτηση των
ελληνικών θεμάτων.
Η παρουσία της οθωμανικής αντιπροσωπείας
προκάλεσε κακή εντύπωση στους ηγέτες της
Entente. Αλλά οι εντυπώσεις ξεχνιούνταν γρή-
γορα. Το πιο σημαντικό ήταν ότι ο Βρετανός
πρωθυπουργός Λόιντ Τζορτζ (Lloyd George,
1863 -1945) ανυπομονούσε να αποτραβήξει από
το οθωμανικό έδαφος τους εκατοντάδες χιλιάδες
Βρετανούς στρατιώτες, που είχαν δεσμευθεί εκεί.
Πίεζε λοιπόν τον Ουίλσον να αναλάβει η Αμερική
την «εντολή» τήρησης της τάξης σε όσα περισσό-
τερα τμήματα του άλλοτε κραταιού οθωμανικού
κράτους ήταν δυνατόν.
Ουσιαστικά, μόνον η περίπτωση της Αρμενίας
συζητήθηκε σε ό,τι αφορούσε το βορειοανατολικό
τμήμα της παλαιάς Τουρκίας. Η αρμενική αντι-
προσωπεία είχε γίνει δεκτή στις 26 Φεβρουαρί-
ου 1919 και ζήτησε μία μεγάλη εδαφική έκταση,
Ο μητροπολίτης Τραπεζούντας, Χρύσανθος.
Ως εκπρόσωπος των απανταχού Ποντίων
εξέφρασε το αίτημα για την ίδρυση
ανεξάρτητου ποντιακού κράτους.

21. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 63
εντελώς δυσανάλογη προς τις δυνατότητες του
υπό σύσταση κράτους, καθώς και «εντολή» για
την αποστολή αμερικανικών δυνάμεων. Ο Ουίλσον
φαινόταν να συμφωνεί για την αποστολή αμερικα-
νικού στρατού στην Αρμενία, αλλά οι σύμβουλοί
του επισήμαναν πολλές πρακτικές δυσκολίες. Η
πρόταση του Βενιζέλου για συσχέτιση του ποντια-
κού ζητήματος με το αρμενικό στηριζόταν ακριβώς
στο προσωπικό ενδιαφέρον του Ουίλσον για τους
Αρμενίους, αλλά και στην ανάγκη των τελευταίων
να αποκτήσουν πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα
με ένα καλό λιμάνι, όπως η Τραπεζούντα. Ηταν
μια ρεαλιστική θέση.
Η Βρετανία, βέβαια, ενδιαφερόταν ζωηρά για τις
πετρελαιοπηγές του Καυκάσου. Μερικές εβδομά-
δες αργότερα, στις 9.3.1919 βρετανικός στρατός
αποβιβάστηκε στη Σαμψούντα, δημιουργώντας
αίσθημα ασφαλείας στους κατοίκους. Λίγες μέρες
αργότερα (18.3.1919) η επιτροπή των Ποντίων
της Ελλάδας υπέβαλε και εκείνη υπόμνημα στο
Συνέδριο της Ειρήνης, ζητώντας την αναγνώ-
ριση ανεξάρτητου ποντιακού κράτους, το οποίο
θα περιλάμβανε το βιλαέτι Τραπεζούντας, το σα-
ντζάκι της Σινώπης (του βιλαετιού Κασταμονής),
και τα σαντζάκια Αμάσειας, Τοκάτ και Καραχισάρ
(του βιλαετιού Σεβάστειας (Σιβάς)). Εκτός από τα
συνήθη εθνολογικά επιχειρήματα, το υπόμνη-
μα υποστήριζε ότι η οικονομία του Πόντου ήταν
αυτάρκης, το εσωτερικό εμπόριο ακμαίο και η
γεωργική παραγωγή πλούσια, παρά το γεγονός
ότι η οθωμανική οπισθοδρομικότητα δεν είχε
επιτρέψει ακόμη την αξιοποίηση του φυσικού
πλούτου. Μειονέκτημα σε αυτή την πρόταση, που
δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι εξετάστηκε από κά-
ποιον αρμόδιο της Entente, ήταν ότι απαιτούσε
μια μεγάλη παραθαλάσσια λωρίδα, αποκόπτοντας
την ενδοχώρα από τη διέξοδο προς τη Μαύρη
Θάλασσα. Δεν υπήρχαν πολλά ίχνη πολιτικού
ρεαλισμού σε αυτήν την πρόταση.
Τον Απρίλιο του 1919 -ενώ η γαλλική εκστρατεία
στην Κριμαία αποτύγχανε παταγωδώς- ο μητρο-
πολίτης Χρύσανθος έφτασε στο Παρίσι ως μέλος
αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Πατριαρχεί-
ου, επικεφαλής της οποίας ήταν ο προαναφερ-
θείς τοποτηρητής του πατριαρχικού θρόνου. Οι
αντιπροσωπείες των Ποντίων της Διασποράς
αναγνώρισαν τον Χρυσόστομο ως εκπρόσωπο
των Ρωμιών του Πόντου. Η διαφορά, ωστόσο,
μεταξύ των οργανώσεων της Διασποράς και του
Χρύσανθου ήταν ότι εκείνος μιλούσε και ως εκ-
πρόσωπος ολόκληρου του μικρασιατικού Πόντου
(«συνδιοίκηση του Πόντου υπό των Ελλήνων και
Μουσουλμάνων της χώρας»), το ανατολικό τμήμα
του οποίου είχε ήδη διοικήσει στην περίοδο της
ρωσικής κατοχής.
Ο Βρετανός πρωθυπουργός Λόιντ Τζορτζ. Στο πλαίσιο
του Συνεδρίου Ειρήνης των Βερσαλλιών, πρωταρχικός
στόχος της Βρετανίας ήταν η αποδέσμευση των
Βρετανών στρατιωτών από τα οθωμανικά εδάφη.

22. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ64
Ο Χρύσανθος κατέθεσε νέο υπόμνημα στις
2.5.1919, αφού προηγουμένως είχε επαφές με
τον Βενιζέλο. Ο τελευταίος δήλωσε ότι εφόσον οι
Πόντιοι δεν δέχονταν την πρότασή του για ένταξη
στην Αρμενία, το μόνο που μπορούσε να κάνει
ήταν να υποστηρίζει τις προσπάθειές τους. Κατά
κάποιον τρόπο, ο Πόντος θα αποφάσιζε και η Ελ-
λάδα θα συμπαραστεκόταν. Στο υπόμνημά του ο
Χρύσανθος επικαλέσθηκε την ασκηθείσα υπό την
ηγεσία του αυτοδιοίκηση των εν λόγω επαρχιών
(1916-18) και την ειρηνική συνύπαρξη χριστιανών
και μουσουλμάνων. Εδωσε έμφαση στην προσδο-
κία ότι, αν επέστρεφαν οι Πόντιοι πρόσφυγες από
τον Καύκασο και τη Νότια Ρωσία, ο ελληνικός
πληθυσμός θα ήταν ίσος με το μουσουλμανικό,
πόσω μάλλον που ο τελευταίος δεν ήταν εθνολο-
γικώς ομοιογενής. «Υπό τοιαύτας συνθήκας είναι
ορθόν και δίκαιον όπως η χώρα του Πόντου απο-
τελέση αυτόνομον ελληνικόν κράτος», κατέληγε.
Πρέπει να υπογραμμιστεί ότι το συγκεκριμένο
αίτημα αφορούσε τη δημιουργία ενός «ελληνικού
κράτους» και όχι απλώς την ανεξαρτητοποίηση
του Πόντου. Το τι ακριβώς σήμαινε ένα «ελληνικό
κράτος», ο πληθυσμός του οποίου ήταν κυρίως
(ή έστω και κατά το ήμισυ) μουσουλμανικός, δεν
ήταν κάτι που απασχόλησε το Συνέδριο της Ειρή-
νης. Απασχόλησε όμως την ελληνική κυβέρνηση,
όπως θα δούμε στη συνέχεια.
Ο Χρύσανθος δεν έκλεισε εντελώς την πόρτα προς
τον Βενιζέλο. Αντέτεινε ότι συνεργασία με την
Αρμενία μπορούσε να υπάρξει, με την προϋπό-
θεση όμως ότι οι δύο χώρες θα ήταν ισότιμες
και ανεξάρτητες. Ζήτησε πάντως τη βοήθεια της
Ελλάδας για να οργανώσει στρατιωτικές δυνάμεις,
ώστε στον κατάλληλο χρόνο να ανακηρυχθεί η
προσωρινή κυβέρνηση του Πόντου που θα διέθετε
ένα μικρό στρατό. Ο Βενιζέλος ανέθεσε το ζήτημα
Μέλη του Παμποντιακού Συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα τον Αύγουστο 1921.
Καθιστοί από αριστερά: Δ. Χαραλαμπίδης, Π. Μειλιχιάδης, Δ. Οικονομίδης, Ε. Παυλίδης,
Π. Γελκεντζόγλου, Αρ. Νεόφυτος και Α. Πιαλόγλου. Ορθιοι 1ης σειράς: Θ. Παρασκευάς, Β.
Καλλιφίδης, Γ. Θωίδης, Χ. Καλαντίδης, Ε. Δεϊρμεντζόγλου και Γ. Υψηλάντης. Ορθιοι 2ης σειράς: Κ.
Σιδηρόπουλος, Ν. Κακουλίδης, Χ. Μυρίδης, Ν. Λεοντίδης, Ε. Ελευθεριάδης και Θ. Ευκαρπίδης.

23. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 65
στο συνταγματάρχη πυροβολικού Δημήτριο Κα-
θενιώτη, στον οποίο είχε ιδιαίτερη εμπιστοσύνη.
Ο Καθενιώτης, ο οποίος επρόκειτο να έχει στη
συνέχεια λαμπρή εξέλιξη στις ένοπλες δυνάμεις,
συμμετείχε το 1916 ως ταγματάρχης στο κίνημα
του Βενιζέλου και έτσι απέκτησε δύο βαθμούς
μέσα στα επόμενα δυόμισι χρόνια. Πήγε αμέσως
μόλις έλαβε εντολή στην Κωνσταντινούπολη, όπου
για πρώτη φορά πληροφορήθηκε τις «στρατιωτι-
κές» απόψεις της εκεί ποντιακής οργάνωσης, τις
οποίες και απέρριψε υιοθετώντας από την πρώτη
στιγμή διδακτικό ύφος.
Οι Πόντιοι της Πόλης θεωρούσαν ως αναγκαία
την οργάνωση αντάρτικου στον Πόντο. Από την
άλλη, έκριναν ότι -για το φόβο των αντεκδική-
σεων- θα ήταν προτιμότερο η εκπαίδευση των
ανταρτών να γίνει στο Βατούμ ή το Σοχούμ, από
όπου όσοι είχαν εκπαιδευτεί θα αποβιβάζονταν
στον Πόντο την κατάλληλη ώρα. Ο Καθενιώτης
αντέτεινε ότι το σχέδιο αυτό δεν ήταν εφαρμόσι-
μο και προπαγάνδισε την άποψη του Βενιζέλου
για προσάρτηση της Τραπεζούντας στο αρμενικό
κράτος. Πάντως, συμφώνησε ότι θα έπρεπε να
αναπτυχθεί στρατός στον Πόντο και να διαταχθεί
με μορφή αντάρτικου, λόγω της γεωγραφικής ιδι-
ορρυθμίας της περιοχής. Τότε πληροφορήθηκε ότι
υπήρχε ήδη ένας αριθμός ανταρτών στη Σαμψού-
ντα και την Μπάφρα.
Την ίδια μέρα που ο Καθενιώτης υπέβαλε την
αναφορά του στον Βενιζέλο (14.5.1919) το «Συ-
νέδριο των αντιπροσώπων του Πόντου», υπό τον
Κ. Γ. Κωνσταντινίδη, κατέθεσε νέο υπόμνημα στο
οποίο κατέγραψε το αποτέλεσμα των συζητήσεών
του με την αρμενική αντιπροσωπεία που είχε έλ-
θει στο Παρίσι. Ο Κωνσταντινίδης είχε προτείνει
στους Αρμένιους να σχηματισθεί ομοσπονδία δύο
ανεξάρτητων κρατών. Η αρμενική αντιπροσωπεία
αντιπρότεινε την προσάρτηση της επαρχίας Τρα-
πεζούντας στην Αρμενία, υπό καθεστώς αυτονο-
μίας. Δεν έχουμε καμία ένδειξη ότι οι «μεγάλοι»,
που έως τότε είχαν ασχοληθεί με την Αρμενία
μόνον μερικές ώρες, έδειξαν ενδιαφέρον για το
υπόμνημα. Ακόμη και ο Βενιζέλος είχε άλλα να
σκεφτεί.
Την επόμενη μέρα (15.5.1919) -μετά από πρόταση
του Λόιντ Τζορτζ και απόφαση των ηγετών της
Entente- ο ελληνικός στρατός, με την παρουσία
του συμμαχικού στόλου, αποβιβάστηκε στη Σμύρ-
νη για να τηρήσει την τάξη. Αν και από την πρώτη
ημέρα έγιναν επεισόδια που δικαίωσαν όσους
είχαν επιφυλάξεις για την ανάθεση της εντολής
στην Ελλάδα, ο Βενιζέλος αισθανόταν απολύτως
δικαιωμένος για την πολιτική του. Η στάση του
απέναντι στο Ποντιακό γινόταν ολοένα και πιο
απόμακρη. Δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει τα
γενικότερα ελληνικά συμφέροντα ούτε να δεχτεί
να καθορίζουν τρίτοι τις προτεραιότητές του.
Ωστόσο, καθώς οι εκπρόσωποι των Ελλήνων του
οθωμανικού κράτους αποτελούσαν έναν παρά-
γοντα που μπορούσε να αξιοποιηθεί, ο Βενιζέλος
δεν έκλεισε την πόρτα στον Χρύσανθο. Αλλωστε
το πρόβλημα της ασφάλειας των χριστιανών του
Πόντου παρέμενε άλυτο.
Η στρατιωτική πτυχή
Ως το σημείο αυτό, τα αιτήματα που είχαν υποβλη-
θεί για τον Πόντο περιελάμβαναν: 1) Δημιουργία
ανεξάρτητου ελληνοτουρκικού κράτους στον Πό-
ντο, ως προτεκτοράτου ξένης δύναμης (της Βρε-
τανίας, των ΗΠΑ ή της Ελλάδας). 2) Δημιουργία
ελληνικού κράτους στον Πόντο υπό αμερικανική
προστασία. 3) Καθεστώς αυτονομίας του Πόντου
«εν ισονομία χριστιανών και μουσουλμάνων», στο
πλαίσιο του οθωμανικού κράτους. 4) Προσάρτηση
τμήματος του Πόντου στο αρμενικό κράτος. Οι
τέσσερις αυτές εκδοχές -παρά τις κολοσσιαίες δια-
φορές τους- εμφανίζονται στα κείμενα της εποχής
ως εναλλακτικές. Την πολυτυπία αυτή έρχεται να
καταστήσει πιο πολύπλοκη η στρατιωτική πτυχή.
Μπορούσε να δοθεί στρατιωτική λύση στο ποντι-
ακό ζήτημα;
Η στρατιωτική πτυχή του ποντιακού ζητήματος
είχε τρία στοιχεία: α) την αξιοποίηση των τοπικών
αντάρτικων ομάδων, που όπως προαναφέρθηκε
είχαν σχηματιστεί από Ρωμιούς χωρικούς για
αυτοάμυνα. β) Την αποστολή ελληνοποντιακού
στρατού στο Βατούμ της Γεωργίας, το οποίο κατε-

24. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ66
Πόντιοι φωτογραφίζονται ένοπλοι στην Τραπεζούντα.

25. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 67
χόταν από βρετανικό στρατό, για να βοηθήσει στην
άμυνα κατά των μπολσεβίκων. γ) Τον εν εξελίξει
σχηματισμό στην Ελλάδα μονάδων με Ποντίους,
προκειμένου να αποσταλούν στον Πόντο για να
αμυνθούν κατά των άτακτων μουσουλμανικών
συμμοριών και του τουρκικού στρατού. Τα στοι-
χεία αυτά γνωρίζουμε κυρίως από τις αναφορές
του Καθενιώτη.
Η ανάπτυξη ελληνοποντιακών στρατιωτικών
μονάδων εν μέσω υπερδιπλάσιου μουσουλμα-
νικού πληθυσμού, όπως παρατηρούσε στις 27
Μαΐου 1919 ο Καθενιώτης, αποσκοπούσε «εις
ενίσχυσιν υμετέρων προσπαθειών εν Συνδια-
σκέψει», δηλαδή θα αποτελούσε όχι στρατιωτικό
αλλά διπλωματικό μέσο για να πείσει ο Βενιζέλος
τους «μεγάλους» ότι οι Πόντιοι είχαν κάποια
στρατιωτική αξία για τις εξελίξεις στην περιοχή,
άρα θα έπρεπε να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Ο
Καθενιώτης, χωρίς να κρύβει τις δυσκολίες, θε-
ωρούσε εφικτή την ανάπτυξη ελληνοποντιακών
μονάδων, με τις εξής προϋποθέσεις: Να συμμετέ-
χουν Ελληνες αξιωματικοί ποντιακής καταγωγής
και να διαθέσει όπλα η ελληνική κυβέρνηση,
τα οποία ήταν αδύνατον να αποκτηθούν επί
τόπου. Η πιο δύσκολη προϋπόθεση όμως ήταν
να εξασφαλιστεί η στρατιωτική παρουσία των
Συμμάχων στη Σαμψούντα και κυρίως στην Τρα-
πεζούντα, ώστε να αποφευχθούν σφαγές του
χριστιανικού πληθυσμού. Η επίτευξη αυτής της
προϋπόθεσης, βέβαια, ήταν τόσο δύσκολη, που
καθιστούσε το όλο σκεπτικό έωλο, αν όχι και
εξωπραγματικό.
Την εποχή εκείνη οι αντάρτες στη Σαμψούντα
έφταναν τους 2.000. Περιφέρονταν κατά σώμα-
τα στην ύπαιθρο και επέβλεπαν στην τήρηση
της τάξης. Η δράση τους αφορούσε την αντι-
μετώπιση τουρκικών συμμοριών και όχι του
οθωμανικού στρατού. Αντίθετα, η στρατιωτική
οργάνωση για την οποία έκανε λόγο ο απεσταλ-
μένος της ελληνικής κυβέρνησης αποσκοπούσε
στο να δείξει στους Συμμάχους πόσο έντονη
ήταν η ελληνική παρουσία στην περιοχή και να
εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις απόσπασής της
από το οθωμανικό κράτος.
Από πολιτική άποψη, η όποια στρατιωτική οργά-
νωση των Ποντίων δεν ήταν δυνατόν να πραγμα-
τοποιηθεί χωρίς τη βρετανική συναίνεση. Ηδη από
τον Νοέμβριο του 1918 δύο βρετανικές μεραρχίες
είχαν καταλάβει το Μπακού, την Τιφλίδα και το
Βατούμ για να ελέγξουν επίκαιρες θέσεις κατά μή-
κος του σιδηροδρομικού δικτύου και του τοπικού
πετρελαιαγωγού. Οι κινήσεις αυτές αποτελούσαν
αμιγώς στρατιωτικές αποφάσεις. Η βρετανική κυ-
βέρνηση αδημονούσε να αποδεσμευτεί από την
περιοχή (εγκατέλειψε το Βατούμ τον Ιούλιο του
1920). Η στρατιωτική ανάμειξη των Ελληνοποντί-
ων, η οποία φαίνεται ότι θεωρήθηκε ως διέξοδος
από τον Βενιζέλο, εξαρτιόταν αποκλειστικά από
τα βρετανικά σχέδια.
Μια άλλη πιθανή χρησιμότητα του ελληνοποντι-
ακού σώματος προέκυψε τον Μάιο 1919, όταν
άρχισε να κλιμακώνεται η στρατιωτική εμπλοκή
της Ελλάδας στο βιλαέτι της Σμύρνης. Ανέκυψε
τότε η ιδέα να χρησιμοποιηθεί ένα τέτοιο σώμα
στα μετόπισθεν των τουρκικών δυνάμεων για
αντιπερισπασμό.
Καθώς το οθωμανικό κράτος τελούσε υπό δι-
άλυση, η κυβέρνηση του Μεχμέτ Αντίλ Φερίντ
πασά (Mehmed Adil Ferid, 1853-1923) ανέθεσε
στον αξιωματικό Μουσταφά Κεμάλ (1881-1938)
καθήκοντα επιθεωρητή της Ανατολικής Μικράς
Ασίας και τον προίκισε με σημαντικές εξουσίες.
Αντί όμως να δράσει υπέρ της κυβέρνησης αυ-
τής, ο Κεμάλ άρχισε να αναπτύσσει επαναστατική
δράση. Στις 23 Ιουνίου 1919, όταν η οθωμανική
κυβέρνηση θορυβημένη από τις επαναστατικές
του ενέργειες ανακάλεσε τον Κεμάλ, εκείνος πα-
ραιτήθηκε από το στρατό και συγκάλεσε συνέ-
λευση στο Ερζερούμ, στην οποία συμμετείχαν
αντιπρόσωποι από τα βιλαέτια Μπιτλίς, Ερζερούμ,
Σεβάστειας, Τραπεζούντας και Βαν. Αντισταθμίζο-
ντας τις αποσχιστικές τάσεις στο εσωτερικό της
διαλυόμενης αυτοκρατορίας, οι εν λόγω αντιπρό-
σωποι εξέφρασαν την επιθυμία να παραμείνουν
στο ενιαίο οθωμανικό κράτος και να αρνηθούν
το καθεστώς συμμαχικής εντολής. Ειδικότερα
απορρίφθηκε η συζήτηση οποιουδήποτε ειδικού
προνομιακού καθεστώτος για τους Ελληνες και

26. ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ68
τους Αρμένιους. Με την εκλογή εκτελεστικής επι-
τροπής υπό τον Κεμάλ, άρχισε η οργάνωση ενός
νέου τουρκικού κράτους. Ως μία από τις αρχές
του, το κράτος αυτό είχε την άρνηση αποδοχής
των ποντιακών αιτημάτων.
Παλινδρόμηση:
«Ελληνοτουρκική συνεννόηση»
Ο Βενιζέλος έτρεφε την ελπίδα ότι η Ελλάδα θα
αποκτούσε τη Θράκη, ότι η Κωνσταντινούπολη
με τη γύρω περιοχή θα αποτελούσε ανεξάρτητο
κράτος και ότι οι ΗΠΑ θα δέχονταν να αναλά-
βουν την τήρηση της τάξης στη βόρεια Μικρά
Ασία. Ωστόσο, τον Ιούλιο του 1919 δεν φαινόταν
πια πιθανό ότι οι ΗΠΑ θα αναλάμβαναν αυτό το
ρόλο. Οπως είχαν διαμορφωθεί τα πράγματα, ήταν
απαραίτητο να βρεθεί μία δύναμη που θα έπαιρνε
την περιοχή υπό την προστασία της.
Με τη διακριτική βοήθεια της ελληνικής διπλωμα-
τίας, ο Χρύσανθος βολιδοσκόπησε τη Βρετανία, η
οποία όμως απέρριψε εντελώς το ενδεχόμενο να
αναλάβει την τήρηση της τάξης στον Πόντο. Ετσι,
ο Χρύσανθος άρχισε να παραδέχεται στις ιδιωτι-
κές συναντήσεις του ότι η μόνη διέξοδος ήταν ο
σχηματισμός ομοσπονδίας Αρμενίας και Πόντου,
«την οποίαν όμως οι Αρμένιοι δεν θέλουν», όπως
έγραφε, εννοώντας ότι οι Αρμένιοι εννοούσαν
απλώς να ενσωματώσουν τον ανατολικό μικρα-
σιατικό Πόντο ως αυτοδιοίκητη επαρχία.
Τον Αύγουστο του 1919 το σχέδιο της Ελλάδας
για τη Θράκη (το οποίο ευνοούσε την παρέμβαση
των Συμμάχων στον Εύξεινο) απορρίφθηκε από
τις ΗΠΑ. Ο Λάμπρος Κορομηλάς (1856-1923),
πρεσβευτής τότε στη Ρώμη, είπε στον Χρύσαν-
θο ότι ο Wilson είχε «εμπαίξει» την Ελλάδα. Ως
μοναδική διέξοδο για τους Πόντιους ο έμπειρος
διπλωμάτης θεωρούσε την απευθείας ελληνο-
τουρκική συνεννόηση. «Φοβούμαι μήπως είναι
αργά», παρατήρησε ο Χρύσανθος στη μεταξύ
τους συζήτηση. Και ο ίδιος όμως πίστευε ότι οι
Ρωμιοί του Πόντου δεν έπρεπε να συμπράξουν
με τους Αρμένιους, διότι οι μουσουλμάνοι τους
«μισούσαν». Στις διπλωματικές συναντήσεις του
άρχισε να αναπτύσσει ένα σχέδιο συνδιοίκησης
του Πόντου με τη σύμπραξη χριστιανών και μου-
σουλμάνων.
Οσο ο Χρύσανθος συνέχιζε τις διπλωματικές του
προσπάθειες και βολιδοσκοπήσεις στο Παρίσι
(και σε ένα ταξίδι στη Βρετανία), ο αριθμός των
ανταρτών αυξανόταν σιγά σιγά στην περιοχή της
Σαμψούντας. Τον Αύγουστο του 1919 καταγρά-
φτηκαν 21 αντάρτικα σώματα, με 3.000 περίπου
μάχιμους, αλλά άοπλους άντρες. Στην Ελλάδα
άρχισαν να σχηματίζονται μονάδες Πόντιων
εθελοντών.
Ο Μεχμέτ Αντίλ Φερίντ πασά, πρωθυπουργός
της Τουρκίας, ανέθεσε στον Μουσταφά
Κεμάλ, επιθεωρητή Ανατολικής Μικράς
Ασίας, σημαντικές αρμοδιότητες.