गरिबी
एक सामाजिक समस्या

अर्थ
• माणसाच्या दैनंजदन िीवनात
असणाऱ्या गरिा (अन्न, वस्त्र,
निवािा) या मूलभूत गरिा पूणथ
करण्यासाठी पुरेसा पैसा नसणे
याला गररबी असे म्हणतात.

गररबीचे प्रकार
1. पररस्थर्तीिन्य गररबी
2. जनरपेक्ष गररबी
3. सापेक्ष गररबी
4. शहरी गरीबी
5. ग्रामीण गररबी
परिस्थितीजन्य
गरिबी
नििपेक्ष गरिबी
ग्रामीण गरिबी
शहिी गिीबी
सापेक्ष गरिबी

गररबीची कारणे
1. भौगोनिक कािण -
अजतररक्त लोकसंख्या
क
ृ षी उत्पादनात कमी
2. आनििक कािण –
बेरोिगारी
वस्तूच्या वाढत्या जकमती
3. सामानजक कािण-
भ्रष्टाचार
दाररद्र्य जनमूथलनाचे अपुरे प्रयत्न
जवकासाचा अल्प वेग
4. पर्ािविणीर् कािण-
हरतक्ांतीचा पररणाम
दरवषी बदलणारे हवामान

गररबी कमी करण्यासाठी उपाय
1. लोकसंख्येवर जनयंत्रण
2. रोिगराच्या संधीमध्ये वाढ
3. आजर्थक जवषमता कमी करणे
4. सामाजिक सुधारणा उपाय
5. समतोल प्रादेजशक जवकास
6. जशक्षणाचा संदेश उपलब्ध करणे

आकडेवारी
• भारताच्या स्वातंत्र्याच्या वेळी िर
गररबीची लोकसंख्या बजितली तर 25
कोटी लोक दाररद्र्यरेषेखाली होते
• आिच्या िडी ला 2022 मध्ये 26.9
कोटी लोकसंख्या दाररद्र्यरेषेखाली आहे
• भारतातील लोकसंख्या वाढीच्या दराचे
जवश्लेषण क
े ल्यास असे जदसून येते की
भारतातील गररबी जदवसेंजदवस कमी होत
आहे.
• जवजवध योिनांचा योग्य वापर भारताला
गररबीचे समूळ उच्चाटन करण्यास मदत
करेल आजण प्रत्येक व्यक्तीने देशासाठी
मदतीचा हात पुढे करावा जह जवनंती

गररबी कमी करण्यासाठी काही सरकारी योिना
जिधि र्ोजिा
• प्रधानमंत्री िन-धन योिना (PMJDY) हे जवत्तीय
सेवांमध्ये प्रवेश सुजनजित करण्यासाठी आजर्थक
समावेशनासाठी राष्टर ीय जमशन आहे, या
योिनेंतगथत, इतर कोणतेही खाते नसलेल्या
व्यक्तींद्वारे कोणत्याही बँक
े च्या शाखेत जक
ं वा
व्यवसाय प्रजतजनधी (बँक जमत्र) आउटलेटमध्ये
मूलभूत बचत बँक ठे व (बीएसबीडी) खाते उिडले
िाऊ शकते.
PMJDY अंतगित िाभ
• बँक नसलेल्या व्यक्तीसाठी एक मूलभूत बचत बँक
खाते उिडले िाते.
• RuPay डेजबट काडथ जदले िाते
• 1 लाखाचा अपिात जवमा संरक्षण
• PMJDY खाती र्ेट लाभ हस्तांतरण (DBT),
प्रधानमंत्री िीवन ज्योती जवमा योिना (PMJJBY),
प्रधानमंत्री सुरक्षा जवमा योिना (PMSBY), अटल
पेन्शन योिना (APY),) योिनेसाठी पात्र आहेत.

• मुद्रा िोि र्ोजिा
• प्रधानमंत्री मुद्रा योिना (PMMY) ही अशा
उद्योगांना औपचाररक जवत्तीय व्यवथर्ेत
आणून आजण त्यांना परवडणाऱ्या दरात
किथ उपलब्ध करून देण्यासाठी भारत
सरकारची प्रमुख योिना आहे. हे लहान
किथदारास सवथ सावथिजनक क्षेत्रातील
बँकांकड
ू न 10 लाख रुपयांपयंतच्या
किाथसाठी किथ िेण्यास सक्षम करते.
• कजािचे प्रकाि
• प्रधानमंत्री मुद्रा योिना, मुद्रा अंतगथत
खालील योिना बनजवल्या आहेत.
• नशशू : ५०,०००/- पयंत किथ
• नकशोि : 50,000/- पेक्षा िास्त आजण 5
लाखांपयंत किथ
• तरुण : 5 लाखांपेक्षा िास्त आजण 10
लाखांपयंत किथ

• पंतप्रधाि आवास र्ोजिा
• योिनेंतगथत सवथ बेिरांना आजण मोडकळीस
आलेल्या िरांमध्ये राहणाऱ्या क
ु टुंबांना पक्क
े
िर बांधण्यासाठी आजर्थक मदत जदली िाते. ही
योिना संपूणथ भारतात ग्रामीण भागात लागू
क
े ली िाईल
• ग्रामीण भागातील बेिर व िीणथ िरात
राहणाऱ्या सवांना पक्क
े िर देणे. मूलभूत
सुजवधांसह 2.95 कोटी पक्की िरे बांधणे हे
उजिष्ट
• िाभािी िोकसंख्या
• सहाय्यासाठी पात्र लाभार्थ्ांची ओळख आजण
त्यांचे प्राधान्य सामाजिक आजर्थक आजण िात
िनगणना (SECC) मधील माजहती वापरून पूणथ
पारदशथकता आजण वस्तुजनष्ठता सुजनजित करणे.
याआधी मदत जमळालेल्या जक
ं वा इतर
कारणांमुळे अपात्र ठरलेल्या लाभार्थ्ांची ओळख
पटवण्यासाठी ही यादी ग्रामसभेला सादर क
े ली
िाईल. एक
ू ण यादीतून लाभार्थ्ांची वाजषथक यादी
ग्रामसभेद्वारे सहभागी प्रजक्येद्वारे ओळखली
िाईल..

• पंतप्रधाि गिीब कल्याण अन्न र्ोजिा
• प्रधानमंत्री गरीब कल्याण अन्न योिना
(PM-GKAY) ही आत्मजनभथर भारतचा
एक भाग म्हणून थर्लांतररत आजण
गरीबांना मोफत अन्नधान्य पुरवणारी
योिना आहे.
• PMGKAY योिनेत अंदािे अन्न अनुदान
रु. 80,000 कोटी आहे
• र्ोजिेचे िाभ
• 81.35 कोटींहून अजधक लोकांना प्रजत
व्यक्ती/मजहना 5 जकलो मोफत गहू/तांदू ळ आजण
प्रत्येक क
ु टुंबाला 1 जकलो मोफत संपूणथ चणे जदले
िातात. पंिाब, हररयाणा, रािथर्ान, चंदीगड,
जदल्ली आजण गुिरात या 6 राज्ये/क
ें द्रशाजसत
प्रदेशांना गहू वाटप करण्यात आला आहे आजण
उवथररत राज्ये/क
ें द्रशाजसत प्रदेशांना तांदू ळ
देण्यात आला आहे. हे राष्टर ीय अन्न सुरक्षा कायदा,
2013 (NFSA) अंतगथत जनयजमत माजसक
हक्कांपेक्षा िास्त आहे.

धन्यवाद
- Anand Sanjay Bhoir