Το απαρέμφατο στα αρχαία ελληνικά

1. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
1
ΤΟ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ-ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΟΥ-Η ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟΥ
Εισαγωγή: Τι ξέρουμε για το απαρέμφατο;
Παλιότερα στα καφενεία υπήρχαν διάφορες πινακίδες που προσπαθούσαν να συνετίσουν τους
άτακτους θαμώνες-πελάτες. Κάποιες απ' αυτές έλεγαν: Απαγορεύεται το καπνίζειν (= το
κάπνισμα). Σήμερα βέβαια προτιμούμε το NO SMOKING! Κάποιες άλλες πινακίδες έλεγαν:
Απαγορεύεται το πτύειν (= το φτύσιμο).
Ίσως θα ΄χεις ακούσει το αρχαίο ρητό: Τὸ λακωνίζειν ἐστὶ φιλοσοφεῖν.
Οι τύποι καπνίζειν, πτύειν, τὸ λακωνίζειν, φιλοσοφεῖν είναι απαρέμφατα και έχουν την
κατάληξη -ειν.
Η νέα ελληνική έχει απαρέμφατο;
Και στη νέα ελληνική έχουμε απαρέμφατο! Όταν σχηματίζουμε τον παρακείμενο, τον
υπερσυντέλικο ή τον συντελεσμένο μέλλοντα, π.χ του ρήματος γελώ, λέμε: έχω γελάσει, είχα
γελάσει, θα έχω γελάσει.
Ο άκλιτος τύπος γελάσει είναι απαρέμφατο.
Το πιο περίεργο! Το ρήμα "είναι", που είναι τόσο συνηθισμένο ρήμα στη νέα ελληνική, στην αρχαία
είναι απαρέμφατο του ρήματος εἰμί!!
Απορία! Τι σημαίνει η λέξη απαρέμφατο;
Το απαρέμφατο υπάρχει στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου κυρίως ως βοηθητικό στοιχείο
για το σχηματισμό χρόνων των ρημάτων. Όπως στα ελληνικά σημαίνει το "αφανέρωτο" ή
"αδήλωτο" επειδή δεν δηλώνει πρόσωπο και αριθμό, στις περισσότερες λατινογενείς γλώσσες έχει

2. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
2
κρατήσει τη ρίζα του infinitivo, που αποδίδει νοηματικά την ίδια αοριστία. Προσφέρει ως
ρηματικός τύπος μια μεγάλη ελευθερία έκφρασης και αξιοποίησης του λόγου.
Τι είναι το απαρέμφατο στα αρχαία ελληνικά;
Το απαρέμφατο είναι ένας άκλιτος (ευτυχώς)ρηματικός τύπος.
Άλλοτε εμφανίζεται χωρίς άρθρο, άναρθρο απαρέμφατο, π.χ. φιλοσοφεῖν
κι άλλοτε με άρθρο, έναρθρο απαρέμφατο, π.χ. τὸ λακωνίζειν
Το έναρθρο απαρέμφατο ισοδυναμεί με ουσιαστικό (τὸ λακωνίζειν = o λακωνισμός = να μιλάμε με
λίγα λόγια)
Ποιοι χρόνοι έχουν απαρέμφατο;
Απαρέμφατο δεν έχουν όλοι οι χρόνοι· ευτυχώς (για δεύτερη φορά) έχουν μόνο:
ο ενεστώτας, ο μέλλοντας, ο αόριστος και ο παρακείμενος

3. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
3
Ποιες είναι οι καταλήξεις των απαρεμφάτων στην ενεργητική φωνή;
Ενεστώτας Μέλλοντας Αόριστος Παρακείμενος
φωνηεντόληκτα
-ειν -σειν -σαι -κέναι
λύ-ειν λύ-σειν λῦ-σαι λελυ-κέναι
ουρανικόληκτα
-ειν -ξειν -ξαι -χέναι
πράττ-ειν πρά-ξειν πρᾶ-ξαι πεπρα-χέναι
χειλικόληκτα
-ειν -ψειν -ψαι -φέναι
γράφ-ειν γρά-ψειν γρά-ψαι γεγρα-φέναι
οδοντικόληκτα
-ειν -σειν -σαι -κέναι
πείθ-ειν πεί-σειν πεῖ-σαι πεπει-κέναι
Ποιες είναι οι καταλήξεις των απαρεμφάτων στη μέση φωνή;
Ενεστώτας Μέλλοντας Αόριστος Παρακείμενος
φωνηεντόληκτα
-εσθαι -σεσθαι -σασθαι -σθαι
λύ-εσθαι λύ-σεσθαι λύ-σασθαι λελύ-σθαι
ουρανικόληκτα
-εσθαι -ξεσθαι -ξασθαι -χθαι
πράττ-εσθαι πρά-ξεσθαι πρά-ξασθαι πεπρᾶ-χθαι
χειλικόληκτα
-εσθαι -ψεσθαι -ψασθαι -φθαι
γράφ-εσθαι γρά-ψεσθαι γρά-ψασθαι γεγρά-φθαι
οδοντικόληκτα
-εσθαι -σεσθαι -σασθαι -σθαι
πείθ-εσθαι πεί-σεσθαι πεί-σασθαι πεπεῖ-σθαι

4. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
4
1. Τι είναι ένα απαρέμφατο;
 Οι ονοματικοί τύποι του ρήματος είναι το απαρέμφατο και η μετοχή. Δε φανερώνουν πρόσωπο,
όπως οι παρεμφατικές-προσωπικές εγκλίσεις (οριστική, υποτακτική, ευκτική και προστακτική), και
μετέχουν στις ιδιότητες τόσο του ονόματος όσο και του ρήματος.
 Το απαρέμφατο, έναρθρο ή άναρθρο, κατέχει σημαντική θέση στον αρχαίο ελληνικό λόγο. Στη Nέα
Eλληνική χρησιμοποιούνται αρχαία απαρέμφατα κυρίως σε στερεότυπες εκφράσεις, όπως το είναι
μου, τρόπος του λέγειν, δούναι και λαβείν κ.ά.
Η ονοματική φύση του απαρεμφάτου αποδεικνύεται από το ότι αυτό:
α) Ενδέχεται να εκφέρεται με άρθρο ουδέτερου γένους (έναρθρο απαρέμφατο) και να συνδέεται
παρατακτικά με κάποιο ουσιαστικό της πρότασης:
Τὸ σῴζεσθαι ἕπεται τῇ ἀρετῇ.
β) Μπορεί να λειτουργεί στον λόγο ως υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγορούμενο ή ονοματικός
προσδιορισμός:
Οὐκ ἐτόλμησαν ἐπὶ τοὺς ἵππους ἀναβαίνειν. [αντικείμενο]
Bέλτιον γὰρ τοῦ ζῆν τὸ εὖ ζῆν. [γεν. συγκριτική]
Η ρηματική φύση του απαρεμφάτου αποδεικνύεται από το ότι αυτό:
α) Έχει φωνή, διάθεση, χρόνους.
β)Έχει υποκείμενο: Οἱ δὲ ἐπὶ τὴν πόλιν οὐκ ἐτόλμησαν πλεῦσαι..
γ) Δέχεται αντικείμενο στην ίδια πτώση με το αντικείμενο του ρήματος από το οποίο προέρχεται:
Βούλομαι δ' ἐξ ἀρχῆς ὑμῖν λέξαι τὰ πραχθέντα. [διηγοῦμαί τινί τι]
2. Πότε ένα απαρέμφατο είναι τελικό και πότε ειδικό;
Το απαρέμφατο μπορεί να είναι:
Αντικείμενο σε λεκτικά, δοξαστικά, γνωστικά ρήματα(λέγω,νομίζω,γιγνώσκω..)
(ειδικό απαρέμφατο, μεταφράζεται με το ότι)
σε βουλητικά, αποπειρατικά, δυνητικά, απαγορευτικά (βούλομαι,δύναμαι..)
(τελικό απαρέμφατο, μεταφράζεται με το να)
Ὀργίλους ἡμᾶς ἔσεσθαι νομίζω.
Ἀόριστα καὶ ἀσαφῆ πειρῶνται λέγειν.

5. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
5
3. Ποιο το υποκείμενο του απαρεμφάτου;
Το υποκείμενο του απαρεμφάτου απαντά σε ονομαστική ή σε αιτιατική πτώση. Έτσι έχουμε δύο
διαφορετικές συντάξεις:
α) Ταυτοπροσωπία: το υποκείμενο του απαρεμφάτου είναι το ίδιο (τὸ αὐτὸ) με το υποκείμενο του ρήματος
από το οποίο εξαρτάται το απαρέμφατο. Στην περίπτωση αυτή το υποκείμενο του απαρεμφάτου βρίσκεται
σε πτώση ονομαστική: Βούλομαι πάλιν τοὺς θεοὺς παρακαλέσαι. [Υ: ἐγὼ]
β) Ετεροπροσωπία:το υποκείμενο του απαρεμφάτου είναι διαφορετικό (ἕτερον) από το υποκείμενο του
ρήματος από το οποίο εξαρτάται το απαρέμφατο. Στην περίπτωση αυτή το υποκείμενο του απαρέμφατου
τίθεται σε αιτιατική, αλλά μεταφράζεται με ονομαστική: Ἐγὼ(=υποκείμενο ρήματος) νομίζω κοινὸν ἐχθρὸν
ἁπάντων τῶν Ἑλλήνων εἶναι βασιλέα.
Να χαρακτηρίσετε τα απαρέμφατα (ειδικά - τελικά) ,να βρείτε το υποκείμενό
τους και το είδος της σύνταξης:
α)Νομίζομεν ὑμᾶς πιστοὺς φίλους εἶναι.
β)Ἔλεγον Κῦρον ἄριστον ἄρχοντα γενέσθαι.
γ)Ὤμοσαν οἵ τε Ἕλληνες καὶ Ἀριαῖος σύμμαχοι ἔσεσθαι.
δ)Λύσανδρος τούς στρατηγούς ἐκέλευσε πλεῖν τὴν ταχίστην.
ε)Πάντας ὑμᾶς οἴομαι (= νομίζω) γιγνώσκειν τοῦτο.
στ)Οὐδεὶς τῶν πολιτῶν ἤθελεν ἀπειθεῖν.
ζ)Δοκοῦμεν τὸν Σωκράτην σοφὸν εἶναι.
η)Δυνάμεθα σῶσαι τὴν πατρίδα.
Πάμε σε κάτι πιο δύσκολο;
ΑΠΡΟΣΩΠΑ ΡΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΡΟΣΩΠΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ
Απρόσωπα ή τριτοπρόσωπα ρήματα ονομάζονται όσα βρίσκονται στο γ΄ ενικό πρόσωπο και δε δέχονται ως
υποκείμενο πρόσωπο ή πράγμα (απρόσωπη σύνταξη). Από αυτά μερικά απαντούν μόνο ως απρόσωπα, όπως
τα χρή, μέλει, ἔξεστι, ενώ τα περισσότερα προέρχονται από προσωπικά ρήματα, ενεργητικά ή παθητικά.
Μερικά από τα συνηθέστερα απρόσωπα ρήματα είναι:
ἀρκεῖ (είναι αρκετό) , δεῖ (=πρέπει) , δοκεῖ (=φαίνεται καλό, αποφασίζεται) , ἔστι / ἔνεστι / πάρεστι
(=είναι δυνατόν) , ἐγχωρεῖ (επιτρέπεται) , ἔξεστι (=είναι δυνατόν, επιτρέπεται) , λέγεται , μέλλει
(πρόκειται) ,νομίζεται , πρέπει , προσήκει (αρμόζει, ταιριάζει) , συμβαίνει , λέγεται , συμφέρει ,
φαίνεται, χρὴ (=πρέπει) …
Απρόσωπη σύνταξη έχουν και οι απρόσωπες εκφράσεις· αυτές είναι περιφράσεις που σχηματίζονται:

6. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
6
α) Με το ρήμα ἐστὶ και ένα αφηρημένο ουσιαστικό ή το ουδέτερο ενός επιθέτου ή μιας μετοχής:
ἐστὶ + αφηρημένο ουσιαστικό ή ουδέτερο επιθέτου ή μετοχής:
ἀγαθόν ἐστι (είναι καλό),ἀναγκαῖόν ἐστι , ἀνάγκη ἐστὶ , ἄξιόν ἐστι (αξίζει), δῆλόν ἐστι (είναι φανερό), νόμος
ἐστὶ , φόβος ἐστὶ….
β) Με το ρήμα ἔχει και ένα τροπικό επίρρημα:
ἔχει + τροπικό επίρρημα:
κακῶς ἔχει (είναι κακό) , καλῶς ἔχει (είναι καλό, σωστό), εὖ ἔχει (είναι καλό)..
Το υποκείμενο των απρόσωπων ρημάτων και εκφράσεων
Τα απρόσωπα ρήματα και οι απρόσωπες εκφράσεις έχουν ως υποκείμενο:
α) Απαρέμφατο:
Χρή κολάζειν τοὺς προδότας.
Ἀνάγκη ἐστὶ μάχεσθαι.
β) Δευτερεύουσα πρόταση, κυρίως ειδική, πλάγια ερωτηματική ή ενδοιαστική:
Δῆλόν ἐστι (=είναι φανερό) ὅτι κέρδους ἕνεκ' ἀδικοῦσιν. [ειδική]
Λέγεται ὅτι βασιλεὺς ἀφίκετο. [ειδική]
(Στα νέα ελληνικά: Φαίνεται πως λείπει.[ειδική] Πρέπει να πας. [βουλητική] Υπάρχει φόβος μήπως το
τζάμι σπάσει.[ενδοιαστική] )
Όταν σε μια πρόταση υπάρχει ονομαστική πτώση που έχει θέση υποκειμένου, η σύνταξη του ρήματος
είναι προσωπική:
Δοκεῖ τὸ φῶς ἐναντίον εἶναι τῷ σκότει. Ὁ Νικίας εὐτυχὴς δοκεῖ εἶναι.

7. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
7
Η δοτική προσωπική κοντά σε απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις
Κοντά σε απρόσωπα ρήματα και απρόσωπες εκφράσεις υπάρχει συνήθως ένας προσδιορισμός σε δοτική
πτώση που δηλώνει το πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται το ρήμα και ονομάζεται δοτική προσωπική:
Ἔξεστί σοι σῶσαι τὸν πατέρα. (είναι δυνατόν σε σένα…)
Ἔδοξέ μοι τὴν ἐπιστολὴν πέμπειν.
( Στα νέα ελληνικά :Μου είναι αδύνατον να σε καταλάβω.)
( Σημείωση: Μερικά απρόσωπα ρήματα υπάρχουν στον λόγο χωρίς υποκείμενο ,γιατί αυτό υπάρχει μέσα
στη ρηματική έννοια: π.χ. παρεσκεύαστο =παρασκευή ἐγένετο , πολεμεῖται= πόλεμος γίγνεται
Δεῖ τοῖς Ἀθηναίοις χρημάτων= Ἔνδειά(ανάγκη) ἐστι τοῖς Ἀθηναίοις χρημάτων. )
Tο υποκείμενο του απαρεμφάτου στην απρόσωπη σύνταξη βρίσκεται σε πτώση αιτιατική ,γιατί σε αυτήν
την περίπτωση έχουμε ετεροπροσωπία (το υποκείμενο του ρήματος είναι διαφορετικό από το υποκείμενο
του απαρεμφάτου):
Δεῖ τούς νέους μανθάνειν δικαιοσύνην(απρόσωπο ρήμα Δεῖ , υποκείμενο του ρήματος το απαρέμφατο
μανθάνειν και είναι τελικό απαρέμφατο. Σύνταξη του απαρεμφάτου: υποκείμενο τούς νέους, αντικείμενο
δικαιοσύνην.)
Συχνά το υποκείμενο του απαρεμφάτου βρίσκεται στη δοτική προσωπική και σε αυτήν την περίπτωση την
μετατρέπουμε σε αιτιατική ως υποκείμενο του απαρεμφάτου:
π.χ. Ἔδοξεν αὐτοῖς πράττειν τά δίκαια.
Σύνταξη: Ἔδοξεν= απρόσωπο ρήμα ,υποκείμενό του το απαρέμφατο πράττειν. Μετατρέπουμε τη
δοτική προσωπική αὐτοῖς σε αιτιατική=αὐτούς ,αυτό είναι το υποκείμενο του απαρεμφάτου πράττειν , τά
δίκαια είναι το αντικείμενο (σύστοιχο)στο απαρέμφατο.
Συνοψίζω
ΣΥΝΤΑΞΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟΥ
ΤΑΥΤΟΠΡΟΣΩΠΙΑ: Όταν το υποκείμενο του ρήματος είναι το ίδιο με το υποκείμενο του
απαρεμφάτου.
Το υποκείμενο του ρήματος είναι σε πτώση ονομαστική.
ΕΤΕΡΟΠΡΟΣΩΠΙΑ: Όταν το υποκείμενο του ρήματος είναι διαφορετικό από το υποκείμενο του
απαρεμφάτου. Σε τέτοια περίπτωση το υποκείμενο του απαρεμφάτου είναι σε πτώση αιτιατική.
π.χ. Ὁ Σωκράτης ἑβούλετο διδάσκειν τὴν ἀρετήν

8. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
8
Βήματα: Α. Εντοπίζω το ρήμα (προσέχω τις
καταλήξεις)
= ἑβούλετο Ήθελε
Β. Υποκείμενο ρήματος (ποιος;) = Ὁ Σωκράτης ο Σωκράτης
(ονομαστική)
Γ. Εντοπίζω το απαρέμφατο ( καταλήξεις –
ειν, -σειν, -σαι, εἶναι)
Ρωτώ «τι» (τι ήθελε;) = ότι …. ή να ….. =ειδικό
ή τελικό απαρέμφατο
= διδάσκειν να διδάσκει (την αρετή)
Δ. Υποκείμενο απαρεμφάτου (= ποιος να
διδάσκει;)
= ο Σωκράτης
Ε. Σύνταξη:
Αν Υποκείμενο Ρήματος = Υποκείμενο
Απαρεμφάτου = Ταυτοπροσωπία
Αν Υποκείμενο Ρήματος = Υποκείμενο
Απαρεμφ = Ετεροπροσωπία
= ο Σωκράτης (Υποκείμενο ρήματος και
απαρεμφάτου
Άρα είναι ταυτοπροσωπία
π.χ. Σωκράτης ἔλεγε τὸν νεανίαν εἶναι καλόν.
Α. Εντοπίζω το ρήμα (προσέχω τις
καταλήξεις)
= ἔλεγε έλεγε
Β. Υποκείμενο ρήματος (ποιος;)
(Ονομαστική)
= Σωκράτης ο Σωκράτης
(ονομαστική)
Γ. Εντοπίζω το απαρέμφατο (καταλήξεις –
ειν,
-σειν, -σαι, εἶναι)
Ρωτώ «τι»
(τι έλεγε;) = ότι …. ή να ….. =ειδικό ή τελικό
απαρέμφατο
= εἶναι ότι είναι
Δ. Υποκείμενο απαρεμφάτου (= ποιος εἶναι;)
(Αιτιατική)
= τὸν νεανίαν ο νεανίας (καλός)
(αιτιατική)
Άσκησεις: 1. Να συμπληρώσετε τον πιο κάτω πίνακα δηλώνοντας το υποκείμενο
του ρήματος και το υποκείμενο του απαρεμφάτου, καθώς και την ταυτοπροσωπία ή
ετεροπροσωπία.
Υποκείμενο
ρήματος
Υποκείμενο
Απαρεμφ.
Ταυτοπροσωπία
ή Ετεροπροσωπία
Ἀκούω τινά (=
κάποιον)
διαβάλλειν ἐμέ.
Κύρος νομίζει
ἀδικείσθαι.

9. Επιμέλεια: Παπαδογιάννη Αρετή
9
Τινὲς ἔλεγον
τοῦτον ἄφρονα
εἶναι.
Ξενοφῶν ἔλεγε
τούτους οὐκ εἶναι
πολεμίους.
Μένων ἐβούλετο
πλουτεῖν.
Τὰ παιδία
ἐμάνθανον
διώκειν τὴν
ἀρετήν.
Ξενοφῶν ἔλεγε
τούτους οὐκ εἶναι
πολεμίους.
Τινές ἐπίστευον
τὸν ἐγγυητὴν
γνήσιον φίλον
εἶναι.
Ἤθελεν σῴζειν
ἀνθρώπους
ἀγαθούς