De Werelddag van de Stedenbouw gaat in op de kosten en baten van urban sprawl en verkent pistes voor een duurzame transformatie. Hoe gaan we om met verspreide bebouwing, linten, woonparken of verkavelingen? Waar ontwikkelen, renoveren, transformeren en verdichten we? Is sloop in sommige gevallen een optie? Welke ruimtelijke, sociale en financiële aspecten zijn aan de orde? Tijdens de Werelddag worden in primeur de resultaten van een VITO-onderzoek in opdracht van het Departement Omgeving over de graad van verspreide bebouwing in Vlaanderen en de daaraan verbonden maatschappelijke kosten en baten voorgesteld. Die inzichten zien we vervolgens als vertrekpunt om samen met enkele sprekers en deelnemers op zoek te gaan naar antwoorden om urban sprawl in Vlaanderen te keren.

1. 5/12/2018
1
Hoe is het zover kunnen komen?
Historische blik op sprawl
Prof. dr. ir.‐arch. Els De Vos
Onderzoeksgroep Henry van de Velde
Universiteit Antwerpen
Werelddag van de stedenbouw 29/11/2018
@ Archief Boerinnenbond, KADOC
overzicht
2
1. Introductie: bezet door de lelijkheid
2. Impliciet huisvestingsbeleid in Vlaanderen
Impliciet woonbeleid – baksteen in de maag
2. Rol van steden en dorpen
3. Rol van (semi‐) overheidsinstellingen
4. Rol en instrumenten van het middenveld
Wie was het middenveld? Wie is het nu?
Instrumenten:
– infoavonden
– publicaties
– Consulenten aan huis
– Modelwoningen
– Cursus
– TV‐programma’s
– ‘onbewuste promotie’
5. Commerciële actoren: beurzen
6. Rol van architecten/planners en hun instellingen
6. Kritische bedenkingen

2. 5/12/2018
2
1. Introductie: bezet door de lelijkheid
@ Renaat Braem, in: Het lelijkste land ter wereld, 1968
Schijnbaar geen beleid ruimtelijke ordening en architectuur.
‐Versnippering van
stad & platteland
‐lintbebouwing
“99% van wat na de bevrijding
gebouwd werd, ziet er zo uit. We
werden bevrijd van de barbaarsheid,
maar bezet door de lelijkheid.”

3. 5/12/2018
3
SOCIALISTEN
‐ Nationaal georganiseerd via een
centraal planbureau
‐ Vooral in stedelijke centra (waar
werkgelegenheid is)
‐ Hoogbouw als goede oplossing
‐ Vooral sociale huisvesting (omdat
de armsten ondersteund moeten
worden)
KATHOLIEKEN
‐ Privé initiatief via subsidies
‐ Bij voorkeur eensgezinswoningen
(familie als hoeksteen van
katholieke gemeenschap)
@ Renaat Braem
2 visies
2. Impliciet woonbeleid
KATHOLIEKEN
‐ Wet De Taeye (1948)
‐ Premies + leningen
SOCIALISTEN
‐ Wet Brunfaut (1949)
‐ Het Nationaal Fonds voor de Huisvesting,
voor grote infrastructuurwerken voor
sociale woonwijken
2 visies
Inhuldiging door Alfed De Taeye, Beeldbank
Kortrijk.be

4. 5/12/2018
4
KATHOLIEKEN
‐ WET De Taeye
‐ Premies
‐ Staat stond garant voor voor 40% van de kostprijs van de woning
> leningen tot 100% van de kostprijs van de woning mogelijk
KATHOLIEKEN
‐ WET De Taeye kaderde binnen een traditie in België
‐ Basis in 1889: Wet op de Arbeidershuisvesting
‐ Beschermcomité voor arbeidershuisvesting
‐ Oprichting ASLK (voor financiering van arbeiderswoningen, leningen
aan gunstige tarieven)
‐ Fiscale vrijstellingen voor volkswoningbouw
> niet zo succesvol omdat eigenaar over 30% van het aankoopbedrag
moest beschikken
‐ De Wet Moyersoen (1922) waarin voor het eerst een bouwpremie
voor het bouwen van een eigen huis werden voorzien.
> relatief succesvol
‐ Wet de Taeye: heel succesvol
‐ Lening ter waarde van 100% van het goed

5. 5/12/2018
5
.
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
90000
1950
1960
1970
1980
1990
jaartal
aantalwoningen
100% part
NMH, NLM
TOTAAL
> Katholieke huisvestingsbeleid domineerde
> Belgische baksteen is door het beleid gepromoot!
> Geen actieve woningproductie
> Wel stimulatie ervan
Grafiek: @ Els De Vos
Enkele voorbeelden van Wet De Taeye woningen
100 000ste premiewoning
De Taeye (1954) in
Waregem
@ Els De Vos
@ Archief Boerinnenbond, KADOC

6. 5/12/2018
6
KATHOLIEKEN
WET De Taeye
‐ Doel: gelijke spreiding over dorpen, kleine en middelgrote steden
Subsidie nam toe met de grootte van het
dorp/stad
‐ Kleine gemeenten,
‐ gemeenten tussen 5000 en 30,000 inwoners
‐ Gemeenten meer dan 30.000 inwoners
‐ Grote agglomeraties (Antwerpen, Gent, Luik,
Brussel)
“Onder de CVP regering worden nieuwe woningen gebouwd in haast godvergeten dorpen - ver van elk
modern verbindingsmiddel - dorpen waar geen enkele werkgelegenheid voorhanden is en waar er ook nooit
zal voorhanden zijn. Waarom doet zij dit? (…) Het is met een enggeestig, partijdig doel, uit louter kiesbelang.
(…) Moeten wij het met een statistiek bewijzen? 45 % van de met de Wet De Taeye gebouwde huizen vindt
men in de gemeenten met minder dan 5000 inwoners en met minder dan 10 % werkgelegenheid”
Kritiek van socialisten
> 70% in kleine en middelgrote gemeenten (K. Theunis, 75)

7. 5/12/2018
7
3. Rol van steden en dorpen
Actief beleid van gemeenten om meer
bewoners aan te trekken via
‐ info‐avonden over de wet De Taeye
‐ extra premies bovenop de De Taeye premie
‐ weinig restrictieve planning (zeker in
gemeensten met een APA, die zelf een
bouwvergunning uitgaven)
> Actief bijdragen tot suburbanisering
Zie onderzoek
Katrien Theunis
Vandaag: de woonbonus

8. 5/12/2018
8
Wat kan de rol van de VVSG vandaag zijn?
Wat is de rol van steden en gemeenten?
Nu vaak:
‐ Verdichting in steden
‐ Rondom steden volop nog verkaveling
(vb. Zaffelaere rond Gent)
‐ Ook een beleid voeren voor
verdichting in de landelijke
kernen?
3. Rol van (semi-) overheidsinstellingen
De parastatale instelling, NMKL (Nationale Maatschappij voor Kleine
Landeigendommen)
> sociale, rurale koopwoningen met grote tuin
@ Els De Vos

9. 5/12/2018
9
NMKL (Nationale Maatschappij voor Kleine Landeigendommen)
>
> Dankzij de Wet Brunfaut: bekostiging van de infrastructuurwerken voor grote
sociale woonwijken
> Bewoners konden tot 1968 een aankooppremie voor een sociale koopwoning
krijgen via de Wet De Taeye
@ Els De Vos
18
Actualisering
‐ Wat is de rol van een autonoom gemeentebedrijf vandaag, zoals AG Vespa in
Antwerpen, SO Gent, enz.
‐ Cohousingsproject in de
Tolhuislaan (2011)
‐ Eerste co‐housingsproject
geïnitieerd door een overheid.
+ subsidies van Stad Gent
voor duurzame energievormen

10. 5/12/2018
10
19
Actualisering
‐ Wat is de rol van de Intercommunales?
20
Actualisering
‐ Wat is de rol van sociale huisvestingsmaatschappijen?
‐ Zij bouwen reeds vrij compact
‐ Co‐housing stimuleren?

11. 5/12/2018
11
21
4. Rol van het middenveld
‐ Wat is het middenveld?
Schema Luc Huysse
https://www.middenveldinnovatie.be/artikel/luc‐huyse‐het‐vlaamse‐middenveld‐zorgt‐voor‐herinburgering‐een‐veranderende‐wereld
22
4. Rol van het middenveld
‐ Wie was het middenveld?
‐ Sterk verzuild middenveld
Verzuiling (vlgs. historicus Staf Hellemans)
Definitie van een zuil
= organisatorische gehelen die dienstverlening verschaffen aan een segment
van de populatie gaande van scholen, ziekenhuizen, bejaardentehuizen,
jeugdbewegingen, sportclubs, mutualiteiten, vakbond, … en een politieke
partij
‐ dienstverlening is filosofisch of religieus onderbouwd (vertikale basis)
‐ Pluralistische organisaties (bv. Bond van grote gezinnen)

12. 5/12/2018
12
23
4. Rol van het middenveld
‐ Hoe ziet het middenveld er vandaag uit?
‐ In België > neozuilen (terminologie Staf Hellemans)
‐ > nog steeds Boerenbond, ACV, ACOD, enzoverder.
‐ veel leden door uitgebreide en professionele dienstverlening
dankzij subsidies van politieke partij
‐ afzwakking van ideologie (meer openheid)
‐ implementatie van beleid & adviserende functie aan de partij
(bv. Uitkering via zuilgebonden ziekenfonds)
‐ Nieuwe middenveldorganisaties die bepaalde rollen overnemen
(procesbegeleiding).
‐ Zoals vzw. Samenhuizen, CLT vzws, cohousingroup Biotope, Symbiosis vzw (De
Living), …
24

13. 5/12/2018
13
25
Symbiosis vzw (De‐Living)
26

14. 5/12/2018
14
27
4. Instrumenten van het middenveld
1. Informatieavonden over premies, goede woningen en inrichtingen, woonmodellen, …
> info‐avonden over collectieve woonprojecten. Symbiosis (50+) de living
2. Publicaties op maat in maandelijks of wekelijks tijdschrift of krant (kranten voor mannen, in glossy magazines voor vrouwen). Ook in
commerciële tijdschriften (Libelle, Rijk der Vrouw, …)
> eerste artikel over collectief wonen in weekendkrant van De Standaard
> nog niet op zo’n maandelijkse basis
3. Woonconculenten avant‐la‐lettre die Vlaanderen doorkruisten om advies op maat en ter plekke te verlenen en bovendien gratis voor
leden
> Woonconsultaties zoals bij WIMBY in Frankrijk (tegengesteld aan NIMBY)
> vzw Collectief Goed die woningen aanpakt en verbouwt om te verhuren aan een sociaal tarief. (zijn wel geen
modelwoningen)
4. Modelwoningen die gepubliceerd en opengesteld worden
> opendeurdagen Samenhuizen zijn een eerste stap in die richting
5. Cursus voor jonggehuwden (met info over huishouden en wooncultuur)
> zijn er nu rituelen voor jonggehuwden/samenwonenden?
6. TV programma over wonen (zij het beperkt in die tijd).
> belang van sociale media als kanaal (facebook, instagram, enz)
Indirecte (en eerder onbewust) promotie door kortverhalen, series en (boeren)films op TV
> Vlaamse series (Familie, Thuis, …) in collectieve woonprojecten
28
1. Informatieavonden over premies, goede woningen en inrichtingen, woonmodellen, …

15. 5/12/2018
15
29
1. Actualisering: Informatieavonden over co‐housing, zorgwonen, kangoeroewonen, …
30
2. Publicaties op maat in maandelijks of wekelijks tijdschrift of krant
Maandelijkse tijdschriften voor vrouwen (middenveldsbladen en commerciële tijdschriften (Libelle, Rijk der Vrouw, …)
kranten voor mannen
‐ Raak,
‐ De Boer
‐ De Middenstand
‐ Golflengte cultuur

16. 5/12/2018
16
31
3. Woonconculenten avant‐la‐lettre
‐ Huishoudkundigen en regenstessen
landbouwkunde
‐ (interieur)architecten
‐ Leiding dienst wonen (bijgeschoold)
‐ ingenieurs
‐ advies aan huis op maat
‐ Advies als antwoord op lezersbrieven met
plannen en tekenen in hun tijdschriften@ Archief Boerinnenbond, KADOC
@ Archief Provincie West‐Vlaanderen
32
3. ‘conculenten’, ‘begeleider die verdichting in een verkaveling begeleiden
WiMBY! Welcome into My Backyard!
(2001)
BIMBY Built in my backyard
(begeleiding van verkavelingen)
http://bimby.fr

17. 5/12/2018
17
4. Modelwoningen die gepubliceerd en opengesteld worden
@ Archief Boerinnenbond, KADOC
1. Arbeidsbesparende technieken en
vormgeving
hygiëne, functionele layout, eenvoud,
soberheid … (1952)
2. Model woningen:
- model woningen op tentoonstellingen van
1953, 1954, 1958
3. Voorbeeldwoningen
- ‘kijkwoningen van leden voor leden’ (1957-
1978)
Modelwoningen van de Boerinnenbond (KVLV)

18. 5/12/2018
18
100ste woning, Lokeren, ° 1968
Modelwoningen van de Boerinnenbond (KVLV)
Huis onzer Dromen, Boerinnenbond, 1953
@ Archief Boerinnenbond, KADOC
@ Archief Boerinnenbond, KADOC
publicaties :
1953: De landelijke woning 1e ed. 5000 ex.
1954: De landelijke woning 2e ed. 5000 ex.
1955: De landelijke woning 3e ed. 4000 ex.
1958: De landelijke woning 4e ed. -
1962: De landelijke woning 5e ed. 7000 ex.
1965: Landelijk wonen 6e ed. 10 180 ex.
1976: Landelijke woning 7e ed. 20 000 ex.
1980: Landelijk wonen 7e herw. ed.

19. 5/12/2018
19
37
150e voorbeeldwoning van
de Boerinnenbond (1970)
Ingewijd door bisschop
Geopend door minister
Met plaatselijke
vendelzwaaiers
@ Archief Boerinnenbond, KADOC
@ Archief Boerinnenbond, KADOC
Sleutel-op-de-deur woningen
ontwikkeling
“De Landelijke woning”, °1975
A.V.V. Boerenbond
Architecten, aannemers
Boerinnenbond
Verzekeringen AVV
…
@ Archief Boerinnenbond, KADOC

20. 5/12/2018
20
Ideeënwoning van de KAV
(Katholieke arbeidersvrouwen)
soms ook in sociale woningen, zoals deze te
Lede voor KAV, 1976.
40bron: artikel uit 1951, www.debalansvanbraem.be/braem_over_bouwen/de_tentoonstelling_het_nieuwe_wonen
Bij socialistische Vooruitziende Vrouwen (in Stem der Vrouw)

21. 5/12/2018
21
SOCIALISTEN (Stem der Vrouw)
tentoonstelling, Nieuwe Vormen of Formes Nouvelles, 1953
Affiche tentoonstelling in Kielgebouwen.
Doel van deze modelwoningen:
- bewoners leren rationeel wonen
- dichten van kloof tussen het modernisme en de noden van bewoners
- Hoogbouw aanprijzen als model

22. 5/12/2018
22
Jul De Roover: Inrichting modelappartement op het Kiel, voor SVV, 1952
Foto’s, Architectuurarchief provincie Antwerpen APA, Archief De Roover, fotograaf: Philippi , Hoboken.
43
R. and E. Goovaerts-Kruithof,
1953
Eettafel tegen wand, geïntegreerd in wandmeubel
Specifiek kleurgebruik
Architectuurarchief provincie Antwerpen APA

23. 5/12/2018
23
46
5. Cursus voor jonggehuwden (met info over huishouden en wooncultuur)
+ cursussen allerhande
Architectuurarchief provincie Antwerpen APA

24. 5/12/2018
24
47
6. Nieuwsprogramma’s en TV programma over wonen > educatie
kortverhalen, series en (boeren)films op TV > entertainment
Kortverhalen (duidelijke voorkeur voor fermette-leven)
‐ opvoedkundige programma's als Penelope (1954‐1966): huishoud‐
en etiquetteregels en emancipatorische voorlichting voor vrouwen …
‐ Impliciet in entertainment (programma’s, series, kortverhalen)
https://www.youtube.com/watch?v=iEtT7kPgfFc
6. TV programma vandaag
Als Terzake:

25. 5/12/2018
25
6. Sociale media
50
Rol van Commerciële actoren
bouwbeurzen zoals Batibouw, de Ideale woning
‐ de bouwbeurs Batibouw te Brussel (°1960)
‐ Interieur Kortrijk (°1968)
‐ Salon van het Ideale Woning
‐ de beurs “Bouwen Wonen Nu” (°1963)
‐ het Bouwcentrum te Antwerpen (°1958)
Catalogi met sleutel‐op‐de‐deurwoningen

26. 5/12/2018
26
51
Commerciële tijdschriften
‐ Bouwbladen
‐ Bladen over inrichting en
decoratie
Rol van Commerciële actoren vandaag

27. 5/12/2018
27
53
Rol van Energiemaatschappijen
Energiemaatschappijen
‐ maakten promotie voor
elektriciteit
& huishoudelijke apparaten op
elektriciteit
Via:
‐ Sponsering (150e woning)
‐ Opvoeding:
Comité voor Hygiëne en Comfort
(° 1961)
@ Archief Boerinnenbond, KADOC
54
Rol van Architectuur‐ en planningsverenigingen/ bladen

28. 5/12/2018
28
55
Rol van Architectuur‐ en planningsverenigingen vandaag?
Vai
VRP
Boodschap van de Vlaams Bouwmeester, Leo Van Broeck
https://www.vlaamsbouwmeester.be/nl/nieuws‐opinie/nu‐nog‐vrijstaand‐bouwen‐crimineel
Publicatiedatum: 6 december 2017
Auteur: Piet Piryns en Hubert Hubert Van Humbeeck
foto's: Hatim Kaghat
Bron: Knack

29. 5/12/2018
29
Kritische bedenkingen
‐ woonpromotie door het middenveld succesvol voor suburbane woning,
maar minder voor hoogbouw en socialistisch model
‐ > breed draagvlak op diverse lagen nodig
(beleid, woonvoorlichting, entertainment, advies op maat)
‐ Organisaties als de Boerinnenbond waren net succesvol door hun kennis
van de leden + compromisvorming
‐ Suburbane woning sloot aan bij:
‐ het model uit het verleden
‐ het ideaalmodel van de ‘hogere klasse’