ETWIE-studiedag 'Van Affiche tot Zakenkrant' (27 september 2014, Middelkerke)

1. AALLGGEEMMEEEENN RRIIJJKKSSAARRCCHHIIEEFF
&&
RRIIJJKKSSAARRCCHHIIEEFF IINN DDEE PPRROOVVIINNCCIIËËNN
Wegwijs in de papiermolen
Archiefbronnen over technisch, industrieel en wetenschappelijk
erfgoed
Filip STRUBBE
Attaché bij afdeling 5 van het ARA (Hedendaagse Archieven)

2. Wegwijs in de papiermolen
Publieke archiefvormers: de ‘omgekeerde driehoek’

3. Wegwijs in de papiermolen
Drie basisthema’s:
• INNOVATIE
• ONDERNEMEN EN ECONOMIE
• CONFLICTEN

4. II.. IInnnnoovvaattiiee
• UITVINDINGEN EN KNOW-HOW
• WETENSCHAP, SCHOLING EN OPLEIDING
• TECHNOLOGIE EN CONTROLE

6. Brevetten
• Een patent, octrooi of
‘brevet’ verleent
exclusieve rechten aan een
uitvinder
• Het ARA 2 bewaart een
centrale reeks brevetten
van 1825 tot ca. 1950

9. Wereldtentoonstellingen
• Het ARA bewaart archieven
van wereldtentoonstellingen
en internationale salons in
België (of Belgische
deelname in het buitenland)
van 1850 tot de jaren 1990
• State of the art wetenschap
en techniek, in internationaal
perspectief

13. Promotiedienst voor Technologisch Onderzoek
• Opgericht in 1959 (‘expansiewetten’), met als doel
het onderzoek naar en de voltooiing van
prototypen, nieuwe producten of
productiemethoden
• ARA, inventaris I 370: dossiers inzake de
financiering van onderzoeksprojecten (50 tot 80%
van het budget), 1959-1993

15. IWONL
•Het Instituut tot Aanmoediging van het Wetenschappelijk
Onderzoek in Nijverheid en Landbouw (IWONL) werd als
instelling van openbaar nut opgericht in 1945.
•Doel: het verlenen van financiële steun aan toegepast
onderzoek om de economische positie van de Belgische
landbouw en nijverheid te versterken.
•De dossiers geopend van 1945 tot 1975 zijn toegankelijk op
het ARA.

17. Bestuur van het Hoger Onderwijs
• Het Bestuur dat toezicht uitoefende op de
wetenschappelijke instellingen van de Staat en de
universiteiten
• Het ARA bewaart twee archiefbestanden (1830-1953)
• Wat de universiteiten betreft, bevatten deze gedetailleerde
dossiers inzake de curricula, examens en benoemingen van
professoren

19. Provinciale Geneeskundige Commissies
• Oorsprong in de Hollandse periode (1818): één GC per
provincie
• Elke PGC controleert en viseert de titel van de medische
beroepsbeoefenaars en reikt verplichte visa uit aan de
apothekers, verpleegkundigen en vroedvrouwen.
• Een centraal archiefbestand in het ARA (1885-1947); de
overige PGC’s in het RA in de provincies

21. Hoge Raad van het Verplegingswezen
•Opgericht in 1947 (voorlopers vanaf 1937) als adviesorgaan
van Volksgezondheid
•Advies inzake de opleiding van verpleegkundige en
paramedische beroepen: verpleegsters, vroedvrouwen,
kinderverzorgsters, diëtisten, kinesitherapeuten, podologen,
enz.

24. Recht en openbare orde
- Omwentelingen in ordehandhaving en strafuitvoering:
•Politionele praktijken en opsporingstechnieken
•Rechtspraak: gerechtskosten bij beroep op experts
•Gevangeniswezen : laboratoria (criminologie)

28. Wetgeving
• Technologische vernieuwingen gaan hand
in hand met wettelijke omkadering…
• … vooral daar waar het gaat om medische
toepassingen en volksgezondheid

31. Enkele krachtijnen…
• Archieven van de huidige FOD Economie
vormen een primaire bron voor technologische
en wetenschappelijke vernieuwingen
• Vaak is opleiding niet alleen een zaak van
hoger onderwijs, maar vaak ook advies- en
controleorganen
• Wetenschappelijke innovatie impliceert
controlepraktijken en juridische omkadering!

32. IIII.. OOnnddeerrnneemmeenn eenn eeccoonnoommiiee
• REGISTRATIE EN TOEZICHT
• ECONOMIE EN OVERHEID
• TRANSPORT, INFRASTRUCTUUR EN
COMMUNICATIE
• MIJNWEZEN EN LANDBOUW

33. 1. Registratie en toezicht
• Rechtbanken van Koophandel en
voormalige werkrechtersraden
• Justitie: toezicht op vreemdelingen
• Economie: statistieken en normalisatie

34. 1. Registratie en toezicht
• Rechtbanken van koophandel: bevoegdheid
in handelsgeschillen sinds 1798
• Vorming van belangrijke reeksen:
- Handelsregister (1927-2003)
- Fabrieks- en handelsmerken (1798-1971)
- Neerlegging van jaarbalansen van o.m. N.V.’s
(1873-1991)

35. •Handelsregister = de
burgerlijke stand van
ondernemingen
•Inschrijving tot 1963 op
losse bladen (ingebonden
in boekdelen), vanaf
1964: individuele
dossiers
•Bewaard door het RA

36. 1. Registratie en toezicht
• Individuele dossiers van
de Vreemdelingenpolitie
(1840-heden)
• Bron voor het verblijf in
België van buitenlandse
wetenschappers,
ingenieurs en handelaars
en ondernemers

37. 1. Registratie en toezicht
• Indien de ondernemer geen natuurlijk persoon
is, maar een handelsvennootschap (N.V.,
BVBA, enz.):
- Bijlage van het Belgisch Staatsblad: Bijzondere
verzameling van de akten, uittreksels, processen-verbaal
en bescheiden betreffende de
handelsvennootschappen, 1873-heden
- J. Laureyssens, Industriële naamloze
vennootschappen in België, Leuven, 1975.

38. 1. Registratie en toezicht
• Werkrechtersraden: rechtsvoorgangers van de
huidige arbeidshoven (1809-1970)
• Verzekeren van eigendomsrecht via
neerlegging van modellen en
nijverheidstekeningen

40. 1. Registratie en toezicht
• Normalisatie: een proces, hoofdzakelijk
ontwikkeld vanuit de bedrijfswereld, dat leidt tot
afspraken over een goed product, proces of een
goede dienst in diverse domeinen van de industrie,
de dienstensector en de overheid (b.v. A4, ISO,
enz.).
• Archief van het Belgisch Instituut voor
Normalisatie (1945-2003) bewaard op het ARA
• Gepubliceerde normen: Koninklijke Bibliotheek

42. 1. Registratie en toezicht
Statistiek: gedrukte werken
- Handel- en nijverheidstellingen:
1846, 1896 en 1910
- Annuaire statistique de la
Belgique et du Congo belge: 1912-
1959
- Statistisch Jaarboek van België:
1870-heden

43. 1. Registratie en toezicht
Statistiek: archieven ARA
- Handel- en nijverheid: 1930, 1947, 1961
-Landbouwtellingen: 1959-1993
-Socio-economische tellingen: 1937, 1977
•Zie ook gemeentearchieven!

46. 2. Overheid en economie
•Overheidsinkomsten
•Economisch beleid
•Overheidssteun: expansie en crisis

47. 2. Overheid en economie
• Overheidsinkomsten via belastingen:
- Directe belastingen: inkomstenbelasting
(1919-heden)
- Indirecte belastingen: accijnzen (1819- heden),
BTW (1971-heden), successierechten, enz.
- Stelsels uit het verleden: patentrecht (1796-
1919), belasting op het kapitaal (1946-1960s),
belastingen voor koloniale maatschappijen en
firma’s (1927-1989)

49. 2. Overheid en economie
• Dienst Accijnzen (Ministerie van Financiën):
1834-heden
• Dossiers inzake accijnzen, d.i. rechten geheven op
het verbruik van bepaalde verbruiksgoederen…
• … zoals alcohol, water, minerale oliën, vloeibare
gassen, margarine, suikers, tabak en lucifers

52. 2. Overheid en economie
• Coördinatie van het macro-economisch
beleid: Ministerraad en de ministeriële
comités (1961-1992)
• Ministerieel Comité voor Sociaal-economische
Zaken (CMCES):
belangrijkste naoorlogse overlegorgaan in
de besluitvorming

53. 2. Overheid en economie
•Altijd rekening houden met de
‘tussenniveaus’:
-Provincies (voorheen: departementen)
http://www.kcgeschiedenis.be/pdf/bronnen/6Provincies.pdf
-Gemeenten:
http://www.kcgeschiedenis.be/pdf/bronnen/4AgglomeratiesFederatiesGemeenten.pdf

54. 2. Overheid en economie
• Belangenverdediging van ondernemingen:
- Kamers van Ambachten en Neringen
(1928-2003): RA
- Hoge Raad van de Zelfstandigen en de
KMO (1951-heden): ARA

55. 2. Overheid en economie
• Expansiedossiers: creatie van
ontwikkelingszones vanaf 1959
• Vanaf 1978 ook steun aan
KMO’s in moeilijkheden
• ARA: centrale, maar niet
ontsloten reeks van de FOD
Economie
• RA Beveren: dossiers inzake
KMO’s in Vlaanderen

56. 2. Overheid en economie
• Nationale Investeringsmaatschappij (NIM):
overheidsparticipatie aan kapitaal van privé-ondernemingen
vanaf 1962
• Bevoegdheden later verruimd tot economisch
overheidsinitiatief (1976) en medewerking aan
het industrieel beleid via overheidsopdrachten
• ARA, inventaris I 431

59. 2. Overheid en economie
• Nationale Maatschappij voor de Herstructurering
van de Nationale Sectoren (NMNS): opgericht in
1982 als financieringsmaatschappij van
noodlijdende bedrijven
• Leningen onder staatswaarborg voor 5 nationale
sectoren: steenkool, staal, textiel, glasverpakking
en scheepsbouw
• ARA: inventaris I 381

61. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
• Luchtvaart, (spoor)wegen en maritiem
transport
• Bouwen, kopen en verbouwen
• Communicatie: telefonie, radio en tv

62. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
• FOD Mobiliteit en Vervoer, DG Luchtvaart
• Dossiers inzake luchtwaardigheid en
onderhoud van vliegtuigen, dossiers inzake
luchthavens, dossiers inzake ongevallen,…
• Overbrenging gepland in oktober 2014.

63. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
Wegen en spoorwegen
•Autosnelwegen
•Rijkswegen (‘gewestwegen’) en
provinciewegen: ARA, toegang T 039/03
•Buurtwegen, gemeente- en stadswegen
•(Buurt)spoorwegen

65. 3. Transport, infrastructuur en
•Buurt- en stadswegenis: reeks KB’s,1848-
1939 (ARA, I 496)
•Chronologisch gebundelde KB’s online
raadpleegbaar via de website van het ARA
•Online digitale atlassen der buurtwegen voor
Vlaanderen (http://www.tragewegen.be/component/k2/item/428-is-de-atlas-der-buurtwegen-raadpleegbaar-
op-internet)
communicatie

67. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
Buurtspoorwegen
•Archief afkomstig van:
- Het ministerie: ARA
- De parastataal
(NMVB): VlaTam
•Telkens ca. 200-250
meter

68. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
Spoorwegen
•Concessies van staatsspoorwegen: ARA,
inventaris T039/09
•Noord-Zuidverbinding (1935-1959)
•Nationale Maatschappij der Belgische
Spoorwegen (NMBS), 1926-heden: eigen
archiefdienst

69. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
Maritiem transport
•Bestuur van het Zeewezen:
- Loodswezen, zeevisserij, pakketboten en
binnenvaart
- ARA, inventarissen I 215 en I 552
•Bouw van kanalen: ARA, toegang T039/05

72. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
Bouwen, kopen en verbouwen
•Kadaster, hypotheek- en registratiekantoren
•Dossiers inzake bouwaanvragen (“1962”)
•Dossiers en plannen van rijksgebouwen:
ARA, I 495

73. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
• Kadaster, hypotheek en
registratie : Zoekwijzer
38 (Pieter de Reu)
• ‘Kruisverbanden’
tussen de drie
bestandstypes
• Bewaring: RA

76. 3. Transport, infrastructuur en
communicatie
Telecommunicatie
•Belgacom (en rechtsvoorgangers): ARA,
inventaris I 551
•BRTN EN RTBF: ARA, inventarissen I 500,
I 503

81. 4. Mijnwezen en Landbouw
•Mijnwezen: Vier archiefbestanden afkomstig
van het Bestuur van het mijnwezen: ARA,
toegangen T 060-062, T 262
•Landbouw: ARA bewaart tot op heden slechts
diverse kleine bestanden van het voormalige
Ministerie van Landbouw. De FOD Economie
bewaart nog ca. 4 kilometer.

84. 4. Mijnwezen en Landbouw
• Nationaal Instituut voor de Landbouwkunde in
Belgisch-Congo (NILCO-Inéac), 1933-1963
• Doel: wetenschappelijk onderzoek naar
landbouweconomie en landbouwinfrastructuur,
o.m. via proefstations: visteelt, veeteelt, fruitteelt,
koffie, tabak, katoen, bosbouw, …
• ARA, inventaris I 546

86. IIIIII.. CCoonnfflliicctt
• INDUSTRIE EN LEEFMILIEU
• ARBEIDSOMSTANDIGHEDEN
• OORLOG: W.O. I EN W.O. II

87. 1. Industrie en leefmilieu
Hinderwetgeving
•Hinderwetvergunningen op gemeentelijk vlak
•Rol van provinciale overheden
•Archieven van de centrale overheid

88. 1. Industrie en leefmilieu
•Eerste wet op gevaarlijke, ongezonde en hinderlijke
bedrijven dateren uit de Franse periode (1810)
•Aanvankelijk 3 categorieën, in 1863 teruggebracht naar
2 soorten: behandeling door het schepencollege (klasse
2-bedrijven) of door de Bestendige Deputatie (klasse 1-
bedrijven)
•Vergunningsdossiers ((‘de commodo et incommodo’)
als multidisciplinaire bron: industriële archeologie,
bedrijfsgeschiedenis en milieugeschiedenis

89. 1. Industrie en leefmilieu
• Centraal overheidsarchief:
- Commissariaat-generaal voor Binnenlandse Zaken
(1813-1818): ARA, inventaris I 387
- Algemeen Secretariaat en Bestuur van
Volksgezondheid (Ministerie van Volksgezondheid):
ARA, inventarissen I 352 en I 556
- Bestuur van het Mijnwezen (cf. supra)

93. 2. Arbeidsomstandigheden
Twee aspecten
• Arbeidsongevallen (Mijnwezen)
• Arbeidsverhoudingen:
– 1° Paritaire Comités
– 2° Werkrechtersraden

95. 2. Arbeidsrelaties
•Werkrechtersraden (1809-1970): voorgangers
van de huidige arbeidshoven
•Beslechten van arbeidsgeschillen (dossiers) en
(vanaf 1896) verzamelen van reglementen van
inwendige orde neergelegd door werkgevers
•Vindplaats: RA in de provinciën

96. 2. Arbeidsrelaties
• Paritaire comités: overlegorgaan tussen
werkgevers en werknemers, belast met het
voorkomen van geschillen en het onderhandelen
van collectieve arbeidsovereenkomst (cao’s)
• Eerste PC’s opgericht in 1919-1920
• ARA bewaart twee reeksen notulen van PC’s:
- Chronologisch: 1944-1992
- Thematisch (per branche): 1919-2003

98. 3. Oorlog
•Oorlog is geen synoniem voor vernietiging
van archief, wel integendeel!
•Drie thema’s:
- Oorlog en bezetting
- Oorlogsschade
- Herstel en recuperatie

99. 3. Oorlog
W.O. I: oorlog en bezetting
•Burgerlijke hospitalen aan het front: ARA,
inventaris I 418
•Archief van het Belgisch Rode Kruis: ARA

101. 3. Oorlog
Bezetting W.O. II
•Ontjoodsing van de Belgische economie en
opsporing van ‘Feindvermögen’
•Corporatisme:
- Nationale Land- en Voedingscorporatie (ARA)
- Beroepsorganisaties: ARA, inventaris I 415
- Centrales: textielcentrale, tabakscentrale,
diamantcentrale, petroleumcentrale enz.

102. 3. Oorlog
W.O. II: opsporing van joodse
en vijandelijke bezittingen
•Archief van de Gruppe XII (Feind- und
Judenvermögen): dossiers inzake bedrijven joden en
‘vijanden’…
•Een belangrijke bron voor de buitenlandse
aanwezigheid in de Belgische handel en industrie,
zowel in de het vooroorlogse periode als tijdens de
bezetting!

104. 3. Oorlog
Oorlogsschade
•W.O. I: Dienst der Verwoeste Gewesten (ARA)
•W.O. II: Bestuur voor Oorlogsschade (ARA 2)

105. 3. Oorlog
•Dienst der Verwoeste Gewesten
(1919-1926)
•242 “geadopteerde gemeenten”
•Gemeenten in de frontstreek en
steden als Namen, Leuven, Dinant
en Dendermonde

107. •Bestuur voor Oorlogsschade
(private goederen!)
•Centrale en provinciale
dossierreeksen: ca. 10 kilometer
archief, bewaard in ARA 2
•Hoofdbron voor urbanisme,
ruimtelijke ordening,
architectuur, socio-economische
geschiedenis en milieubeheer

110. 3. Oorlog
Herstel en recuperatie W.O. I
•Commissie voor Herstelbetalingen: Belgische delegatie
bij de geallieerde Commissie te Parijs
•Dossiers en briefwisseling inzake Duitse
herstelbetalingen: landbouwmateriaal, transport,
industriële goederen, grondstoffen (papier, zaaigoed,
chemische producten, …), enz.
•ARA, toegang T 044

112. 3. Oorlog
Herstel en Recuperatie W.O. II
•Parastatalen van het Ministerie van Economische
Zaken:
- Dienst voor Onderlinge Hulpverlening (OMA):
regelde de financiële aspecten van de verhouding met
geallieerde troepen op Belgisch grondgebied
- Dienst voor Economische Recuperatie (ORE):
opsporing van oorlogsmaterieel, industriële
herstelbetalingen en verdwenen privégoederen

115. 3. Oorlog
• W.O. I en W.O. II: Ministerie van Financiën,
Dienst Sekwester
• Doel: het creëren van een onderpand voor geleden
oorlogsschade; reeks ‘vijanden’ (buitenlanders) en
‘verdachten’ (Belgen)
• Vindplaats:
- ARA: Hoofdbestuur Sekwester W.O. I
- ARA 2: gesekwestreerd privéarchief W.O. I en
Sekwester W.O. II

117. AAllggeemmeennee ccoonncclluussiieess
• Industrie en wetenschap door de ‘lens van de overheid’:
piramidale structuur
• Koppel bronnen aan elkaar!
• Verschillende parameters voor het bronnenmateriaal
over industrie en bedrijven: schaalgrootte, al dan niet
hinderlijk karakter, aanwezigheid van buitenlanders, …

118. LLiitteerraattuuuurr
• VANCOPPENOLLE C. & SAS B., Een succesvolle
onderneming: Handleiding voor het schrijven van een
bedrijfsgeschiedenis: Herwerkte uitgave, Brussel
(Miscellanea Archivistica. Studia 104), 2005.
• DERWAEL J. (red.) Leveranciers en klanten. Valorisatie
van het archiefaanbod voor bedrijfshistorisch onderzoek,
Brussel (Miscellanea Archivistica. Studia 167), 2006.

119. Vragen
Filip STRUBBE
Archivaris bij afdeling 5 “Hedendaagse Archieven”
Filip.strubbe@arch.be
Algemeen Rijksarchief
Ruisbroekstraat 2 – 1000 Brussel
TEL : 02 513 76 80
FAX : 02 513 76 81