trienal apeldoorn

Bloemlezing Internationale Triënnale Apeldoorn 2008

Bloemlezing

Apeldoorn 2008
Internationale Triënnale

Voorwoord 04

De balans 06

Tentoonstellingen 14
CODA Museum 16
Radio Kootwijk 20
Park Berg en Bos 22
Museum Paleis Het Loo 24
Nettenfabriek 26
Hoge Veluwe 32
Kröller-Müller Museum 34
De winst voor Apeldoorn 36

Voor en door Apeldoorners 38
Code Groen 40
Premie op Groen 44
Educatie programma 46
Kunst- en Tuinenroute 54
De Triënnale Prijs 56

Debatten en congressen 62

Voorwoord door wethouder Michael Boddeke

100 dagen Louter Landschap
Met trots presenteer ik de gemeentelijke evaluatie van de eerste editie van de Triënnale Apeldoorn.
De gemeenteraad heeft bij het akkoord geven de wens uitgesproken goed te worden geinformeerd
over het verloop van dit grootschalige evenement. Dit rapport probeert in vogelvlucht én beeldend
een indruk te geven van de impact voor Apeldoorn. Dat is ook de reden dat we hebben gekozen voor
de speelse naam Bloemlezing: een volledig overzicht geven en een prettig gepresenteerd boekje
gaan niet samen.

Voor de informatie in dit boek is veelvuldig gebruik gemaakt van de onderzoeksresultaten die zijn
geleverd door de Stichting Economie en Cultuur uit Rotterdam. Zij ondervroegen op degelijke en
onafhankelijke wijze de bezoekers van de Triënnale. Ook hebben zij met de sponsoren en subsidiënten
gesproken.

De gemeente Apeldoorn is initiatiefnemer van de Triënnale, maar heeft de bestuurlijke
verantwoordelijkheid overgelaten aan de Stichting Triënnale. Deze Stichting zal een eigen verslag
verzorgen. Deze effectmeting gaat vooral in op wat er is bereikt met de Triënnale, en de betekenis
daarvan voor Apeldoorn.

In het eerste hoofdstuk, de Balans, wordt uitvoerig op een rij gezet wat winst- en verliespunten zijn
geweest. Het geheel overziend, vindt het college van B & W dat de Triënnale 2008 Apeldoorn vooral
veel goeds heeft opgeleverd. Dát, en de wetenschap dat het succes van elk grootschalig evenement
toeneemt in de loop der jaren, brengt het college dan ook tot de overtuiging dat de volgende edities
van de Triënnale in 2011 en 2014 er zeker moeten komen. Een welgemeend woord van dank voor
iedereen die heeft meegeholpen om de Triënnale 2008 tot een succes te maken! In het bijzonder
noem ik hier toch even de provincie Gelderland, de Apeldoornse Woningcorporaties en de
hoofdsponsoren Centraal Beheer Achmea en het Kadaster.

Michael Boddeke
Wethouder Triënnale

4 Voorwoord

De heer Esmeijer, gedeputeerde provincie Gelderland, over de Triënnale

Ik ondersteun het idee van de Triënnale van harte en ben van mening dat het tot iets
moois kan uitgroeien. De onderwerpen passen mooi bij een stad als Apeldoorn met
veel parken, tuinen en groen. Wij als provinciebestuur vinden de Triënnale belangrijk
omdat het de specifieke kwaliteit van Gelderland als groene provincie met een
hoogwaardig woonklimaat, nadrukkelijk onder de aandacht brengt. De Triënnale is
een goed initiatief en de potentie van het onderwerp is voldoende aangetoond.
De Provincie heeft ruim 1 miljoen bijgedragen, meegedaan aan de tentoonstelling
Canon van het Nederlandse Landschap en zich ook ingezet om andere provincies
hiervoor te interesseren.
De eerste editie van de Triënnale is, ondanks een moeilijke aanloop, ver gekomen.
Met tentoonstellingen zoals in de Nettenfabriek, CODA en Radio Kootwijk is een
internationale standaard gehaald: ze waren van hoog niveau. Ook qua bezoekers-
aantallen heeft het evenement hoge ogen gegooid.
Natuurlijk waren er zaken voor verbetering vatbaar, maar we moeten een dergelijk
evenement ook de kans geven om te rijpen.

De heer Esmeijer
Gedeputeerde provincie Gelderland

Voorwoord 5

Triënnale 2008:

De balans Inleiding
De Triënnale 2008 zit erop. Op 11 juni opende Hare Majesteit
Koningin Beatrix het evenement in het voormalig zendgebouw
Radio Kootwijk. Honderd dagen was Apeldoorn het podium voor
een scala aan activiteiten rond het thema landschap en tuinen.

De Triënnale 2008 was een evenement dat vele doelgroepen iets te
bieden had. Er waren grote attracties voor het cultureel-recreatieve
publiek uit het hele land. Voor de eigen inwoners werd een reeks
kleinere activiteiten op buurtniveau en een educatief programma
op de scholen georganiseerd. Vooraanstaande professionals uit
binnen- en buitenland namen deel aan een serie wetenschappelijke
en beleidsmatige bijeenkomsten.

Langs die drie lijnen: de tentoonstellingen, de activiteiten voor
en door Apeldoorners en de Debatten en congressen, is dit boek
opgebouwd. Het geeft u daarin een overzicht van de Triënnale 2008:
wat is er gebeurd, welke resultaten zijn daarmee geboekt en vooral,
wat is de blijvende toegevoegde waarde daarvan voor Apeldoorn?

De Triënnale 2008 was zeker niet van de gemeente alleen:
het evenement is tot stand gekomen in samenwerking met vele
partijen. Zij leverden met de inzet van hun specifieke vaardigheden,
betrokkenheid, financiële ondersteuning of anderszins ieder voor
zich een onmisbare bijdrage. Ook zij komen aan het woord over
hun beleving van en waardering voor de Triënnale 2008.

6 De balans

Een breed en aansprekend programma Bij de gevestigde culturele instellingen als het Kröller-
De Triënnale 2008 kende een breed programma. De diverse Müller Museum en Paleis Het Loo, konden de Triënnale
onderdelen trokken ieder voor zich een behoorlijk publiek, tentoonstellingen op een hoge waardering van het publiek
dat bovendien goed te spreken was over de kwaliteit van het rekenen. De invloed op de omvang van de al bestaande,
gebodene. aanzienlijke bezoekersstromen, was hier betrekkelijk
gering.
De Triënnale trok ruim 210.000 bezoekers*. Daarnaast
namen 28.000 Apeldoorners actief deel aan het programma Radio Kootwijk en de Nettenfabriek waren de absolute
dat op scholen en in de buurten was georganiseerd. Een verrassingen van de Triënnale: deze toevoegingen aan de
mooie score voor een evenement in zijn eerste editie. culturele infrastructuur van Apeldoorn konden zich
verheugen in een grote belangstelling. Naast de faam van
Bij The Royal Mile en de tentoonstellingen in CODA Museum, de exposities, speelden de historische en emotionele lading
Kröller-Müller, Museum Paleis Het Loo, Radio Kootwijk en van beide gebouwen, die ieder voor zich een uniek stukje
de Nettenfabriek werden 211.000 bezoeken geregistreerd. plaatselijke en landelijke geschiedenis vertegenwoordigen,
Apeldoornse inwoners vertegenwoordigden twintig procent daarbij een niet te onderschatten rol.
van alle culturele bezoekers. Verreweg de meeste mensen
(69%) kwamen van buiten de regio. Regiobezoekers waren Een hoogwaardige kwaliteit was de constante in deze
er relatief weinig (7%), amper meer dan het publiek uit het programma onderdelen. Dat komt naar voren uit de
buitenland (5%). waardering van de bezoekers, die het evenement in zijn
geheel beoordelen met een 7,5. Van de individuele
Ruim de helft van deze bezoekers (55%) kwam specifiek tentoonstellingen kregen de Canon van het Nederlandse
voor de Triënnale. De Triënnale heeft zo een forse impuls Landschap en de Ontdekking van Nederland de hoogste
gegeven aan het totale aantal museumbezoeken in waardering: ruim een 8. Ook de publicaties in de landelijke
Apeldoorn: dat was in 2008 beduidend hoger dan in en regionale media zijn over het algemeen lovend. In de
voorgaande jaren. gevestigde culturele kringen heeft Apeldoorn met de
Triënnale eveneens indruk gemaakt, getuige ook de
De impact van de Triënnale verschilde overigens per locatie: toekenning van de Dutch Design Award voor Onzichtbaar
het CODA Museum kende dit seizoen bezoekersaantallen Werk van landschapsarchitect Michael van Gessel.
die ruim driemaal zo hoog waren als voorgaande jaren. De
sterke programmering van dit jaar is een doorbraak geweest Tenslotte blijkt dat de Triënnale ook economische potentie
die het museum heeft gepositioneerd in museaal Nederland. heeft. Zoals gezegd, kwam de meerderheid van de
bezoekers van buiten de regio. De meeste mensen kwamen
The Royal Mile trok een publiek dat ongeveer overeenkomt met hun partner of met vrienden, het zwaartepunt lag in de
met dat van de zandsculpturen, het eerste seizoen. Dat is leeftijdsgroep 50 tot 60 jaar. Die groep is onder de toeris-
minder dan verwacht en gehoopt. tische bezoekers die Apeldoorn altijd al trekt, minder sterk
vertegenwoordigd. Het bezoekersonderzoek bevestigt dit:
bijna één op de drie bezoekers van buiten de regio gaf aan

*
Bezoekers staat hier gelijk aan het aantal bezoeken,
er is niet gecorrigeerd voor dubbelingen

De balans 7

dat zij zonder de Triënnale Apeldoorn niet zo snel zouden Zo’n 6.000 leerlingen van Apeldoornse scholen en hun
hebben bezocht. Juist dit gerichte Triënnalepubliek bezocht leerkrachten hebben in het kader van de Triënnale
relatief veel tentoonstellingen en spendeerde meer dagen deelgenomen aan het educatieve programma dat speciaal
aan het evenement. Hun bestedingen in de gemeente zijn hiervoor was samengesteld. Naast de activiteiten in de
dus relatief hoog. En het is deze groep die in groten getale lokalen, lieten kinderen hun ideeën de vrije loop over het
zegt zeker (47%) of misschien (46%) over drie jaar weer te ideale schoolplein en verwezenlijkten onderdelen hiervan
komen naar een volgende editie. door hun eigen schoolplein op te fleuren. In enkele gevallen
mocht ook de buurt meegenieten, bijvoorbeeld door het
Toch zijn er wel degelijk kritiekpunten te benoemen. Teveel plaatsen van bloembakken. De presentatie van het Agrarisch
mensen kregen een indruk van versnippering, en misten Onderwijs Centrum Oost op het stallencomplex van Paleis
een zichtbare samenhang tussen de Triënnale ten- Het Loo, en de tentoonstelling Nieuwe Oogst in Nettenfabriek
toonstellingen. Het concept achter het evenement werd niet gaven iedereen de kans om de resultaten van het
altijd begrepen, en had meer toelichting verdiend. Nu werd educatieproject te bekijken.
dat pas gaandeweg duidelijk: na één tentoonstelling bezocht
te hebben, was 30 procent van de mensen zich meer bewust De Triënnale fungeerde als leer- en werkplek voor circa 60
van de betekenis van tuinen landschaparchitectuur, dat mensen die, onder begeleiding van de Feluagroep,
effect verdubbelde na drie of meer tentoonstellingen. werkervaring opdeden als conciërge, schoonmaker of
Bezoekers die per trein arriveerden moesten de weg zoeken suppoost bij The Royal Mile, de Nettenfabriek en Radio
naar het evenement, omdat een informatie- en documen- Kootwijk.
tatiepunt ontbrak. Ook was er onduidelijkheid over transport-
en prijsarrangementen. Het gebruik van de Triënnalebus viel Onder de noemer Premie op Groen gingen in 82 buurten en
zwaar tegen omdat de meeste bezoekers met de auto straten, verspreid over de hele stad, groepen bewoners aan
kwamen. Die lessen moeten ter harte worden genomen. de slag met hun omgeving. Hun activiteiten waren
gevarieerd, en hadden naast groene ook sociale, artistieke
Triënnale 2008: en cultuurhistorische aspecten. Het ging bijvoorbeeld om
Voor en door Apeldoorners een bloementribune, schapen in de straat, tuinonderhoud
Het was uitdrukkelijk de bedoeling om de stad en de dorpen bij oudere bewoners, en een nieuwe groene aankleding van
bij de Triënnale te betrekken. En dat is gelukt! Niet alleen de buurt.
brachten veel Apeldoorners een bezoek aan de
tentoonstellingen: inwoners, scholen, bedrijven, woning- Veertig particuliere tuinen waren elke zondag geopend voor
corporaties, kunstenaars en particuliere organisaties uit het publiek. In een aantal van die tuinen was ook de hand
Apeldoorn zijn ook massaal aangehaakt met eigen van Apeldoornse kunstenaars zichtbaar, die daar één van
activiteiten in het kader van de Triënnale. Het toont de hun werken exposeerden en soms zelfs van de tuin een
betrokkenheid bij de eigen gemeente, het belang dat alle kunstwerk hadden gemaakt. Voor veel mensen, uit de buurt,
partijen hechten aan groen, tuinen en de openbare ruimte, elders uit Apeldoorn maar ook vanuit de omliggende regio,
en de creatieve en sociale kwaliteiten die in onze lokale bleek dit een buitenkansje: rond de 9.000 mensen stapten
samenleving schuilen. tijdens hun wandel- of fietstochten even de wereld “achter
de heg” van hun stad- en dorpsgenoten binnen.

8 De balans

Ook de woningcorporaties leverden een belangrijke Ondanks de korte termijn waarop deze activiteiten tot stand
bijdrage. Een voorbeeld daarvan is Code Groen, de titel moesten komen, is het een geslaagd gebeuren geworden.
waaronder zij, in samenwerking met kunstenaars, bewoners Met meer tijd en rust in de voorbereidingen kan het wellicht
en ondersteund door Wisselwerk, een keur aan kunstzinnige nog beter uit de verf komen. Nu moest een groot beroep
uitingen lieten groeien in de dorpen en buurten van worden gedaan op de flexibiliteit en inventiviteit van
Apeldoorn. Op honderd verschillende manieren zetten zij deelnemende partijen. Zo konden bijvoorbeeld de
bewoners en hun buurt letterlijk, figuurlijk en artistiek in kunstenaars vaak pas kort tevoren worden benaderd om
het teken van groen. Hoewel veel van deze projecten tijdelijk een inbreng te leveren. Ook het beslag op het ambtelijke
van aard waren, zijn de ideeën, materialen en vaardigheden apparaat was groter dan voorzien.
die daarin zijn overgedragen, blijvende waarden waarvan
wellicht ook in de toekomst de effecten te zien zijn. Debatten en congressen
Tegelijkertijd was Apeldoorn deze zomer het (inter)natio-
De Triënnale Prijs heeft tien inzendingen opgeleverd voor nale platform voor het debat over de Toekomst van het
blijvende verbeteringen van de woonomgeving. Het winnen- Landschap. Ruim vierhonderd landschapsarchitecten van
de ontwerp, de Natuurlijke Ontmoeting, zal komend jaar over de hele wereld kwamen naar Orpheus voor het Congres
worden uitgevoerd in het woonzorgcentrum Sainte Marie. van de International Federation of Landscape Architects (IFLA).

Apeldoornse bedrijven droegen als sponsor bij aan de A Wider View on Landscape Challenges in Europe bracht
realisatie van een aantal grotere groenprojecten in de stad, honderden professionals en studenten uit Europese landen
zoals de verfraaiing van rotondes en de entreewegen tot de samen en resulteerde in de Radio Kootwijk Frequency, een
stad, en de aanleg van een boombunker voor de nieuw oproep om de kwaliteit van het Europese landschap expliciet
geplante honingboom op het plein voor de Oranjerie. te ondersteunen die is aangeboden aan de Raad van Europa
en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel-
De Vereniging Groei & Bloei is niet alleen een belangrijke kwaliteit.
partner geweest in de publiciteit rond de Triënnale, maar
organiseerde ook een serie activiteiten rondom The Royal Ook het Landschapsakkoord Apeldoorn en de Canon van
Mile. Vrijwel wekelijks waren er lezingen of workshops, het Nederlandse Landschap hebben beleidsmakers vanuit
waar veel liefhebbers op afkwamen. Het Nationaal heel Nederland in de gemeente samengebracht, en zijn
Kampioenschap Bloemschikken was een hoogtepunt en goed voor de naamsbekendheid van Apeldoorn. Zelden
waardige afsluiting van dit programma. zagen wij zoveel hoogwaardigheidsbekleders in zo korte tijd
Dat de Triënnale is gaan leven onder de inwoners van bijeen in onze gemeente. Dat heeft de gemeente nadrukkelijk
Apeldoorn, bleek wel uit de enorme opkomst bij de verde- onder de aandacht gebracht in bestuurlijke kringen op
ling van de vogelhuisjes aan het slot van het evenement. provinciaal en landelijk niveau. Apeldoorn heeft daarmee
Tweeduizend kleurige nestkastjes zijn zo als aandenken op ambitieuze wijze onderstreept dat het groen en
aan de Triënnale uitgezwermd over de gemeente. landschappelijk schoon tot zijn kernwaarden rekent.

De balans 9

Daarnaast waren er tal van kleinere bijeenkomsten waarin De gemeente heeft zich met de Triënnale uitstekend
duurzaamheid, groen en ruimtelijke kwaliteit centraal geprofileerd in cultureel Nederland. Het CODA Museum
stonden. Stuk voor stuk thema’s die Apeldoorn hoog in het heeft een naam gevestigd in museaal Nederland. Veel
vaandel heeft. Het netwerk van wetenschappers, mensen vanuit het hele land hebben de weg naar Apeldoorn
bedrijfsleven en overheden dat bij de debattenreeks was gevonden.
betrokken, is van waarde voor de verdere invulling van deze
thema’s in de komende jaren. De naamsbekendheid van Apeldoorn en de contacten met
bestuurders, wetenschappers, beleidsmakers en bedrijven
Soms was het allemaal ook wat veel van het goede: vooral die zijn aangeknoopt en verdiept tijdens de Triënnale,
in de laatste maand waren er zoveel bijeenkomsten dat een hebben de positionering van Apeldoorn als stad met
degelijke informatievoorziening aan potentiële deelnemers ambities, kwaliteit en daadkracht versterkt.
er wat bij inschoot. En de relatie met de Triënnale was niet
altijd even duidelijk gearticuleerd. De Triënnale heeft duizenden tuinliefhebbers vanuit het
hele land naar Apeldoorn gebracht, en de kwaliteiten van de
Positieve effecten, nog veel te leren gemeente ook bij die groep onder de aandacht gebracht.
Apeldoorn is met het organiseren van de Triënnale een
grote uitdaging aangegaan. Eigenlijk was het een sprong in Het zijn allemaal effecten die de profilering van Apeldoorn
het diepe: het was de eerste keer dat een evenement van versterken, en die zich in de toekomst ongetwijfeld op de
die omvang, met een dergelijk complex concept, is een of andere manier zullen uitbetalen.
georganiseerd in de gemeente. En dat moest ook nog eens
in een hele korte tijd vorm worden gegeven. Dat was te Daarnaast is de gemeente er mooier op geworden dankzij
merken in tal van onvolkomenheden die zich hebben de Triënnale. Niet alleen gedurende de afgelopen zomer,
voorgedaan. Toch meent het College dat de Triënnale op ook de komende jaren profiteert men daar van. De entree
veel manieren positief heeft bijgedragen aan onze van het Park Berg & Bos is verfraaid met de vaste border,
gemeente. die gerenommeerde tuinarchitecten aanlegden als
onderdeel van The Royal Mile. Schoolpleinen zijn opgeknapt.
De Triënnale heeft op diverse manieren de identiteit en het De binnentuin van Sainte Marie, de Golf aan de Laan van
imago van Apeldoorn versterkt. De Triënnale is niet Kuipershof, de bomen in bakken langs de Deventerstraat,
¨
ongemerkt voorbij gegaan aan de inwoners. Uit het de mozaiekbanken en bloembakken die in verschillende
onderzoek dat de Stentor in juli hield, bleek dat het overgrote buurten zijn geplaatst, de sculptuur van gevlochten
deel van de inwoners op de hoogte was dat het evenement wilgentenen aan de Laan van de Mensenrechten, het
plaatsvond. En, minstens zo belangrijk, de meerderheid kunstwerk de Watervogel, de bloemenweide aan de
stond daar ook positief tegenover. Dat wordt onderschreven Waltersingel die is geadopteerd door de bewoners: het zijn
door de uitkomsten van het bezoekersonderzoek: meer dan blijvende verbeteringen in de openbare ruimte die de
de helft van de Apeldoorners was trots op de Triënnale, en Triënnale nalaat.
voor drie van de tien versterkte het de binding met hun
woonplaats.

10 De balans

De succesvolle ervaringen die zijn opgedaan met de Ook is de binnenstad te weinig uit de verf gekomen in het
Nettenfabriek en met Radio Kootwijk, bieden aan- Triënnale programma. Weliswaar is er het nodige gebeurd,
knopingspunten voor de toekomst. Zo is de Triënnale een zoals de bloemenmanden die door de hele binnenstad heen
vliegwiel geweest voor onderzoek naar continuering van het waren opgehangen, het project Kunst in de kroeg, en de
cultureel-maatschappelijk gebruik van deze complexen. landschapsfoto’s bij het station, maar het was te mager.
Het stadscentrum was geen overtuigend visitekaartje van
De Triënnale is ook een impuls geweest om de sociale een stad die in het teken van cultuur, tuin en landschap
samenhang in Apeldoorn te versterken. De honderden stond, en dat is een gemiste kans.
activiteiten die door en met buurtbewoners zijn uitgevoerd,
de bezoeken aan opengestelde tuinen in de buurt, het zijn Tenslotte was er te lang onduidelijkheid over de
allemaal bijdragen waardoor buurtbewoners elkaar beter prijsarrangementen, en is de transportbehoefte slecht
hebben leren kennen en waarderen. ingeschat.

Zo zijn er meer belangrijke, maar niet tastbare waarden van Kortom, uit de ervaringen van dit jaar valt veel lering te
de Triënnale 2008 te noemen: de inspiratie en kennis die trekken, en op het gebied van organisatie is een volgende
schooljeugd, hun leerkrachten en bewoners hebben keer een forse slag te maken.
opgedaan, de exposure die Apeldoornse kunstenaars
hebben gehad rond hun inbreng in het Triënnale programma,
en de leerervaring die is opgedaan door werkzoekenden.

En dan heeft de Triënnale natuurlijk een groot aantal
partijen binnen de gemeente weten te mobiliseren om
samen iets moois tot stand te brengen. Dat is een prestatie
die niet valt te onderschatten. Belangrijk is ook dat vrijwel
iedereen er met een gevoel van voldoening op terugkijkt,
want dat is een absolute vereiste om over drie jaar met zijn
allen een volgende Triënnale neer te zetten.

Natuurlijk zijn er, luisterend naar de reacties, ook
verbeterpunten. Met name op het gebied van logistiek,
communicatie en organisatie heeft de Triënnale veel
commentaar gekregen. Teveel mensen kregen een indruk
van versnippering, en misten een zichtbare samenhang
tussen de attracties van de Triënnale. De ambitie om het
evenement gemeentebreed neer te zetten, leidde tot een
ruimtelijke spreiding die ten koste ging van concentratie en
bundeling die de beleving en zichtbaarheid ten goede
komen.

De balans 11

Hare Majesteit de Koningin knipte een klimop
door en wandelde met de burgemeester naar binnen.
Ze bezocht de tentoonstelling A Wider View
en praatte nog een lange tijd met de
organisatoren van de Triënnale.

De balans 13

“Ik heb nu méér
bewustzijn van
de betekenis van
tuinen landschaps-
architectuur…”
Een bezoeker

14 Tentoonstellingen

Tentoonstellingen
het landschap als muze
Koningin Beatrix opende in het voormalige zendgebouw
Radio Kootwijk de eerste Internationale Triënnale Apeldoorn.
Tijdens de Triënnale van 11 juni tot en met 28 september 2008
vond onder andere een aantal bijzondere tentoonstellingen
plaats. De rode draad door alle tentoonstellingen heen?
Het landschap als muze. Deze tentoonstellingen brachten
vele bezoekers langs het CODA Museum, het Kröller-Müller
Museum, de Nettenfabriek, Museum Paleis Het Loo en
Park Berg en Bos. In totaal werden 211.000 bezoeken
geregistreerd: een mooie score voor een evenement in
zijn eerste editie.


”Door deze tentoonstelling zagen de
bezoekers Holland met totaal andere ogen!”
Carin Reinders, producent

57.800 bezoekers! CODA zet de toon met
De Ontdekking van Nederland!
Het CODA Museum bracht in het kader van de Triënnale
de tentoonstelling De Ontdekking van Nederland.
Meesterverteller Henk van Os heeft een record aantal mensen
naar CODA getrokken: 57.800, onder wie Koningin Beatrix
en Prinses Máxima. Ook vond een aantal fototentoonstellingen
plaats in het CODA Museum.


Programma: De Ontdekking van Nederland
Locatie: CODA Museum
Curator: Henk van Os
De Ontdekking van Nederland: Producent: CODA, Carin Reinders
een succes om op terug te kijken Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 57.800
Gerichte Triënnale bezoekers: 54%
De Ontdekking van Nederland bleek een hit tijdens de Waardering: 8,4
Triënnale. De insteek? Het landschap verbeeld tot kunst-
werken van Hollandse meesterschilders. Gouden duinen,
strand met schepen, grazige weiden en molens onder een
wolkenlucht. Nederlandse schilders ontdekten als eersten in Magistraal… vier eeuwen topkunst!
Europa de schoonheid van hun eigen landschap. Henk Van Os Vier eeuwen topkunst met duinlandschappen met ruiters,
liet de bezoekers van het CODA Museum genieten van de stranden in zomerlicht, pittoreske dorpjes tussen het groen,
schoonheid van het Nederlandse landschap. Hij liet zien dat boerenland, dobberende zeilbootjes en idyllische bleek-
kunstenaars een onmisbare schakel zijn in het leren veldjes. Samen brachten ze een ode aan het landschap en
ontdekken van de schoonheid van het landschap. aan een Nederland dat voor iedereen herkenbaar is.


Fototentoonstellingen
in het CODA Museum
Tijdens de Triënnale bood het
CODA Museum plaats aan vijf foto-
tentoonstellingen, elk met een eigen,
inspirerende insteek. De exposities
werden door de bezoekers gewaar-
deerd met een 7,7.

Paul Huf
Huf in Hoenderloo
In 1951 reisde de jonge fotograaf Paul Huf regelmatig heen en
weer tussen Amsterdam en Hoenderloo. In opdracht van de
Hoenderloo Stichting fotografeerde hij het wel en wee op het
Jongenshuis.

Saskia de Boer
Sub Rosa
Saskia de Boer exposeerde de hele maand september haar
foto’s bij CODA in de Centrale Bibliotheek. Onderwerpen die
bij haar telkens terugkeren zijn landschappen, natuur en
begraafplaatsen.

Walter van Os
Natuurlijk Apeldoorn
Walter van Os exposeerde foto’s van verschillende natuur-
momenten. Zijn fotografische insteek? Vooral het vastleggen
van zijn belevenis van de momenten.

Els van der Monde
De Schepping Doorgelicht
De Amsterdamse fotografe Els van der Monde houdt er een
zeer speciale techniek op na. Zonder camera maar gewoon
door stukjes van bloemen, bladeren of andere plantenonder-
delen in grootbeelddia’s te klemmen, laat ze de natuur zich
als het ware zelf op de gevoelige plaat vastleggen.

Elja Tepper
Metaal Anders, Natuur Anders Bekeken
De onderwerpen van de fotografie van Elja Tepper zijn heel
verschillend, Metaal Anders en Natuur Anders Bekeken. Met
haar fotografie haalt ze een klein deel uit een groot geheel.


“Vijf fotografen met
vijf verschillende visies,
een verademing.”
Een bezoeker


“Eindelijk, eindelijk hebben
we voet gezet in deze mysterieuze hal.
Ik denk dat de Triënnale letterlijk en figuurlijk
de sleutel was die de Kathedraal
van het slot draaide.”
Een bezoeker

Radio Kootwijk:
een locatie als een tentoonstelling
Koningin Beatrix opende in het voormalige zendgebouw
Radio Kootwijk de eerste Internationale Triënnale Apeldoorn.
In de slipstream kwam er eveneens veel aandacht voor de
vaktentoonstelling De Toekomst van het Europese Landschap.
Er klonk kritiek op de Engelstaligheid van de panelen,
tegelijkertijd was er veel waardering voor de inrichting van
de tentoonstelling.


Programma: A Wider View
Locatie: Radio Kootwijk
Curator: Eric Luiten
Producent: Stichting A Wider View, Murk Vlietstra
Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 37.020
Waardering: 7,3

Het immer gesloten Radio Kootwijk opende haar deuren
voor een breed publiek. Vanaf 2 juli werden met de tentoon-
stelling European Cultural Landscapes 30 Europese land-
schappen in beeld gebracht. Murk Vlietstra: “Aan de hand
van deze landschappen werd het krachtenveld tussen
enerzijds de natuurlijke omstandigheden en anderzijds de
menselijke ingebruikname inzichtelijk gemaakt.”

“A Wider View heeft
ook mijn ogen geopend.”
Een bezoeker


“Mooie variatie in tuinen.
Erg inspirerend!”
Een bezoeker

Park Berg en Bos: statig, centraal,
natuurrijk en inviterend
Park Berg en Bos, met zijn lommerrijke landschap,
bood een fraaie thuishaven voor The Royal Mile.
Wellicht waren de verwachtingen hiervoor iets te gespannen.
Het kostte tijd om de gang erin te krijgen: het bezoek per dag
bleek sterk afhankelijk van de weersomstandigheden.
Tuinliefhebbers spraken alom voor The Royal Mile hun
bewondering uit. Eén daarvan schreef erover:
”Een blikvanger van Koninklijk formaat!”


Programma: The Royal Mile
Locatie: Park Berg en Bos
Curator: Jacqueline van der Kloet
Producent: gemeente Apeldoorn, Jos van Nuenen
Waardering: 7,6

The Royal Mile
The Royal Mile betrof een koninklijke border van 1609,34
meter. Ingericht door een tiental van de beste borderontwer-
pers in Europa. Een kleurrijke bron van inspiratie voor ieder-
een met gevoel voor tuinieren en planten. In totaal telde
The Royal Mile 38.000 eenjarige zomerbloemen en 4500
eenjarige zomerbollen in de borders. Het bijzonder actieve
Groei & Bloei organiseerde iedere woensdag een uitgebreid
programma bij The Royal Mile, met als klapstuk de Neder-
landse kampioenschappen bloemschikken.

“Omdat ik hier meer kennis
over heb keek ik door een heel
andere bril naar de tuinkaarten.”
Een bezoeker

Museum Paleis Het Loo:
koninklijk cachet voor de Triënnale
Het ruim 300 jaar oude Museum Paleis Het Loo vormde met
de geboren locatie voor de tentoonstelling Landschappen van
Verbeelding. Deze tentoonstelling bood een fraai overzicht van
unieke werken die soms zelden het archief zijn uit geweest.
Ook ‘Zwierig binnen de perken’ trok de nodige aandacht.
Eén op de zes bezoekers van Museum Paleis Het Loo bezocht
de tamelijk vakinhoudelijke tentoonstellingen.


Programma: Landschappen van Verbeelding
Locatie: Museum Paleis Het Loo
Curator: Eric A. de Jong en Michel Lafaille
Producent: Museum Paleis Het Loo, Johan ter Molen
Waardering: 7,1

Landschappen van Verbeelding
Aan de hand van originele ontwerptekeningen, hedendaagse
foto- en filmbeelden en maquettes ontstond een intrigerend
overzicht van vierhonderd jaar tuinen landschapsarchitec-
tuur in Europa (1600-heden). Een bezoeker noteerde: “Het
betrof met recht een wereldpremière omdat voor het eerst
via zelden of nooit vertoond materiaal de historische
betekenis, kracht en traditie van landschappelijke wereld-
monumenten in Europa werd getoond.” Een uniek aspect
was dat de tentoonstelling plaatsvond in een van die
wereldmonumenten, Paleis Het Loo. Deze tentoonstelling
werd ondersteund door lezingen en debatten en een voor
een breed publiek geschreven publicatie.

Zwierig binnen de Perken
Op 30 mei 2008 werd de uitgebreide reconstructie van de 17e
eeuwse Boventuin van Paleis Het Loo voltooid. In de
afgelopen maanden vonden de meest ingrijpende herstel-
“Een goede vondst:
werkzaamheden plaats, sinds de opening van het paleis als
museum in 1984. De presentatie Zwierig binnen de Perken de aansluitende
gaf een overzicht van deze reconstructie. lezingen en debatten.”
Met getekende, gedrukte en geschilderde afbeeldingen Een bezoeker
daterend uit de periode 1692-2008, liet de tentoonstelling
Zwierig binnen de Perken de geleidelijke veranderingen van
de Boventuin zien.


“Er is veel te zien.
Prachtig! Van genoten.
Vooral van Onzichtbaar Werk.”
Een bezoeker


Nettenfabriek: de geslaagde metamorfose
naar moderne expositieruimte
De Apeldoornse Nettenfabriek, een aloude fabriek,
draaide in juni 2007 nog productie. Visnetten van de Veluwe,
om precies te zijn. Voor de Triënnale werd deze opmerkelijke
locatie getransformeerd tot moderne expositieruimte.
Thuishaven voor vier* exposities rondom het landschap.
Later werd illustratiemateriaal van de fabriek toegevoegd.
Opmerkelijk: canonbillboards werden gebruikt door de
buitenlandse gasten om zich te laten portretteren voor
verschillende Hollandse vergezichten.
* Expositie De Nieuwe Oogst staat vermeld bij het hoofdstuk Voor en door Apeldoorners.

“Wat ik mooi vond? De canonbillboards
met Hollandse vergezichten waarvoor
buitenlandse gasten zich lieten portretteren.”
Een bezoeker


“Onzichtbaar Werk
heeft veel mensen
zichtbaar verrast.”
Michael van Gessel, curator

Programma: Onzichtbaar Werk
Onzichtbaar Werk
Locatie: Nettenfabriek
Curator: Michael van Gessel en Patrick McCabe Michael van Gessel staat bekend als een landschapsarchitect
Producent: Michael van Gessel die als geen ander het landschap met al zijn zintuigen
Bezoekers Nettenfabriek: 26.970 waarneemt. Dat waarnemen zet hij met sensibiliteit en
Gerichte Triënnale bezoekers: 84% realiteitszin om in krachtige, bijna vanzelfsprekende
Waardering: 7,4 ontwerpen. Zijn werk illustreert de professionalisering van
het vak van landschapsarchitect.

“Ik hoop dat we weer mensen Zolang er niemand in de hal was, was de expositie letterlijk
interesseren zodat zij ook handen onzichtbaar. De zaal was leeg en op het eerste gezicht was

uit de mouwen steken om te werken er niets te zien. Totdat iemand de hal betrad. Door middel
van sensoren werden projectoren in werking gezet die vanaf
aan het landschap. Om samen een een hoogte van 3,5 meter op de vloer waren gericht. Terwijl
prachtige basis te leggen voor onze de bezoeker de zaal inliep, rolde het ‘landschap’ zich als het
samenleving in de toekomst.” ware onder zijn voeten uit.

Minister Gerda Verburg


“De Rijksadviseur voor het landschap,
Dirk Sijmons, heeft van de inzendingen
een evenwichtig geheel gemaakt.”
Een bezoeker

Canon van het Nederlandse Programma: Canon van het Nederlandse Landschap
Landschap Curator: Dirk Sijmons
In Nederland treden vooral de provincies op als hoeders Producent: Henk van Blerck
van de natuurlijke en culturele landschappelijke waarden. Bezoekers Nettenfabriek: 26.970
Iedere provincie had voor deze tentoonstelling vijf tot tien Gerichte Triënnale bezoekers: 84%
van zijn landschappen genomineerd. Waardering: 8,2
De Canon van het Nederlandse Landschap betrof een
samenwerkingsproject van de twaalf provincies en de
Internationale Triënnale Apeldoorn 2008. De beelden van Tentoongesteld op 60 grote billboards
de landschappen in de canon zijn tot stand gekomen door Tijdens de Triënnale werd de canon van landschappen
een intensieve creatieve uitwisseling tussen fotograaf tentoongesteld op 60 grote billboards in een gestileerd
Michiel Pothoff en landschapsarchitect Henk van Blerck. landschap van water, moeras en land op het terrein van de
Daarmee is deze canon ook een document over de Nettenfabriek.
verhouding tussen twee disciplines.


Programma: Power of Place
Power of Place
Curator: Huib Haye van der Werf Het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst
Producent: Het Fonds voor beeldende kunsten, nam met de tentoonstelling Power of Place deel aan de
vormgeving en bouwkunst Internationale Triënnale Apeldoorn. De tentoonstelling lag in
Bezoekers Nettenfabriek: 26.970 het verlengde van de landschapsstudiereis door de Verenigde
Gerichte Triënnale bezoekers: 84% Staten die het Fonds BKVB vorig jaar organiseerde.
Waardering: 7,0
Landschap vanaf de snelweg
De enorme ruimte werd verdeeld in verschillende zones. Zo
zagen de bezoekers het door Ester van de Wiel ontworpen
binnenlandschap dat zich uitspreidde over een grote
oppervlakte in de fabriekshal. Maar ook was er een door
kunstenaarsgroep Het Observatorium ontworpen podium
waar debatten, presentaties en discussies plaatsvonden.
Geinspireerd door de Amerikaanse parkways en vanuit de
gedachte dat het landschap vaak vanaf de snelweg wordt
ervaren, liet Het Observatorium 250 ton aan brokken asfalt
storten.

“De Nettenfabriek werd omgetoverd
tot een plek waar vele facetten van
het onderwerp landschap
vertegenwoordigd waren.”
Een bezoeker


“Het was gewoon gezellig,
dat mag toch ook
tijdens de Triënnale.”
Een deelnemer

Hoge Veluwe als locatie: één van de
vele startpunten voor landschapsbeleving
Wellicht de meest voor de hand liggende locatie voor een
deel van de Triënnale: Nationaal Park de Hoge Veluwe.
Maar daarom niet minder uniek. Tijdens de Triënnale zijn
in Het Nationaal Park De Hoge Veluwe speciale fiets- en
wandelroutes uitgezet: de Triënnale Tochten. Een kort verslag.


“Wandelend? Dán pas ontdek je een landschap!”
Een deelnemer

Programma: Triënnale tochten De kunst van het wandelen
Locatie: Nationaal Park de Hoge Veluwe Tijdens de Triënnale is er een speciale wandelroute uitgezet:
Producent: Park de Hoge Veluwe ‘Wandelgeesten’ van stichting Wolf. De begeleidende wandel-
Bezoekers: 2.140 gids bevatte teksten die geschreven waren door de bekende
Gerichte Triënnale bezoekers: n.b. columnist Martin Bril van de Volkskrant en audiovisueel werk
Waardering: 8,0 van beeldend kunstenaar Nathalie Bruys.

Het bewaarde landschap
De familiefietstocht ‘het bewaarde landschap’ nam deelne-
mers mee naar de mooie landschappen van Het Nationaal Park
De Hoge Veluwe.


“Bij het Kröller-Müller Museum
vloeiden de tentoonstelling en
de locatie eigenlijk samen in één belevenis!”
Een bezoeker


Kröller-Müller Museum: de kunst van het landschap
Het Kröller-Müller Museum. Een locatie die misschien wel geboren is voor
de Triënnale. Met de voorstelling Nature as Artifice kreeg de bezoeker van het
Kröller-Müller Museum een moderne kijk op het landschap van nu door de
kunstenaars van nu. De media die de tentoonstellingen vertolkten?
Eigentijdse fotografie en video. Naar schatting één op de drie bezoekers aan het
museum bezocht Nature as Artifice: een magneet binnen een magneet!

Nature as Artifice
Programma: Nature as Artifice
Curator Maartje van den Heuvel wilde met de tentoonstelling Locatie: Kröller-Müller Museum
Nature as Artifice een nieuw en eigentijds beeld van het Curator: Maartje van den Heuvel
Nederlandse landschap plaatsen tegenover het nog altijd Producent: Kröller-Müller, E. van Straaten
dominante beeld uit de oude Hollandse schilderkunst: de Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 33.550
boerenidylle en de ongerepte natuur. Gerichte Triënnale bezoekers: 21%
Waardering: 7,6
Nature as Artifice toonde verstedelijking, industrialisatie,
mobiliteit en een onderliggende notie van kunstmatigheid. De
kunstenaars van Nature as Artifice vervallen niet in een nieuwe schoonheid. Nadat Nature as Artifice in het Kröller-
negatieve boodschap. Ze kijken met open blik naar wat er in Müller Museum was gepresenteerd, is de tentoonstelling
het Nederlandse landschap gaande is en zoeken daarin naar doorgereisd naar Duitsland, de Verenigde Staten en Canada.

“Prikkelend en dwingend ook.
Je ziet je eigen land toch anders.”
Een bezoeker

De winst voor Apeldoorn
Terugblikkend mag Apeldoorn concluderen dat het
onderdeel Tentoonstellingen zowel het imago als de
identiteit van Apeldoorn heeft versterkt. Onderzoek wijst
uit dat lokale inwoners trots zijn op de Triënnale van
Apeldoorn. Daarnaast trok de Triënnale veel bezoekers
(69%) van buiten de regio. Zij keerden met een gevoel
van waardering weer huiswaarts. Een derde van hen
zou Apeldoorn zónder de Triënnale niet zo snel hebben
bezocht. Hun waardering voor de Triënnale was hoog,
en veel bezoekers denken een volgende Triënnale weer
te bezoeken. 58 procent van de gerichte Triënnale
bezoekers bezocht het evenement twee of meer dagen

Blijvende aanwinsten
Hoewel de Triënnale 2008 op zich voorbij is, kunnen we
een aantal blijvende aanwinsten vaststellen, sommige
tastbaar, andere wat minder materieel. Neem Park
Berg&Bos. Daar blijft de border langs de entreelaan
gehandhaafd. Een prachtig visitekaartje in een verder ook
al zo mooie omgeving. Daarnaast bieden de succesvolle
ervaringen met het cultureel-maatschappelijk gebruik
van de Nettenfabriek en Radio Kootwijk aanknopings-
punten voor de toekomst. Een bijzondere winst was
het profiel dat het CODA Museum zich verwierf tijdens
de Triënnale.


“Door de exposure
rondom de Triënnale
is Apeldoorn in staat zich
op den duur te
profileren als dé stad
voor landschap.”
Subsidiënt


Voor en door Apeldoorners
De Triënnale wilde nadrukkelijk de bewoners van de gemeente
in het feest betrekken. En dat is gelukt: naar schatting 22.000
bewoners en 6.000 leerlingen, studenten en leerkrachten
hebben meegedaan aan de activiteiten die voor en door
Apeldoorners zijn georganiseerd in het kader van het evenement.

De stad en de dorpen zijn nadrukkelijk bij de Triënnale betrokken geweest. Buurtbewoners,
scholen, bedrijven, woningcorporaties en kunstenaars ondernamen tal van activiteiten die
Apeldoorn letterlijk en figuurlijk kleur gaven. Zoals Code Groen, Premie op Groen, Educatie
Programma, diverse tentoonstellingen, de Kunst- en Tuinenroute en de Triënnale Prijs.


Code Groen:
een grote, groene paraplu van events
Onder de titel Code Groen gingen kunstenaars op
100 verschillende locaties in de gemeente aan de slag.
Samen met buurtbewoners hebben zij het groen in de buurt
op de kaart gezet, verfraaiden zij de woonomgeving met kunst
of deden aan straattheater. De Apeldoornse woningcorporaties
leverden een belangrijke bijdrage aan Code Groen.

40 Voor en door Apeldoorners

Kunstenares Françoise Braun,
verantwoordelijk voor de artistieke
invulling van Code Groen: “Code
Groen was een onderdeel van
de Triënnale, duurde 100 dagen,
bestond uit 100 locaties en werkte
met de thema’s benoemd in de
Triënnale. Het uitgangspunt?
Apeldoorn en de dorpen tot één
grote tuin maken. Ontzettend leuk
om zoiets in je eigen stad te mogen
doen.”Alle activiteiten in het kader
van Code Groen zijn inmiddels
verzameld in een fotoboekje.
Naar schatting 2.000 inwoners
waren erbij betrokken.


“Wat heeft groen
toch veel
schakeringen!”
Een deelnemer


“Onze straat kreeg iets
wat het al heel lang niet
meer had: kleur!”
Een buurtbewoner

Premie op Groen: buurtinitiatieven beloond
Onder de noemer Premie op Groen gingen in 82 buurten en
straten, verspreid over de hele gemeente, groepen bewoners
aan de slag met hun omgeving. Hun activiteiten waren
gevarieerd, en hadden naast groene ook sociale, artistieke en
cultuurhistorische aspecten. Het ging bijvoorbeeld om een
bloementribune, schapen in de straat, tuinonderhoud bij oudere
bewoners, en een nieuwe groene aankleding van de buurt.


Tijdens de Triënnale konden
inwoners van Apeldoorn, samen
met hun buren en bewoners van
de straat of buurt, een kleurrijke
ontmoetingsplek maken.
Zo’n 4.000 bewoners, verspreid
over 82 buurten, grepen de
gelegenheid aan om iets moois
in hun woonomgeving tot stand
te brengen.

De actie Premie op Groen leverde een keur aan
initiatieven op voor het mooier en leefbaarder
maken van straten en buurten.

Aansprekende voorbeelden waren er
genoeg. Zoals…

…Kliko’s beschilderen aan de Veenhuizerweg.

…De Eetbare Tuin.

…Tuinconcert Wenum Wiesel.

…Het verhaal van onze straat.

…Vonken in “de Donken”.

“Er is nogal wat kritiek op de Triënnale gespuid;
qua organisatie is dit wel enigszins terecht hier
en daar, maar ik – als geboren en getogen
Apeldoornse – vind ’t een geweldig initiatief:
particulieren die hun tuin openstellen, de
Nettenfabriek, CODA, de buurtinitiatieven:
vaak verrassend, hele leuke contacten: ik zeg:
geweldig!”
Een bewoner


“Ik heb met veel plezier meegewerkt
en de opdrachten gebruikt tijdens
de lessen. Ik denk ieder jaar gebruik
te maken van de producten.”
Docent AOC Twello

Educatie programma van Triënnale:
jong geleerd…
Ook de jeugd werd bij de Triënnale betrokken met een Educa-
tie programma. Daarvoor stelde partner de IJsselgroep zelfs
een complete map samen met daarin het Educatie Programma
Primair Onderwijs voor de Triënnale 2008. Het programma was
een groot succes: bijna 50 scholen uit het basis-, voortgezet
en middelbaar beroepsonderwijs deden mee en werden gaan-
deweg steeds enthousiaster. Een volgende keer zouden ze wel
graag wat meer voorbereidingstijd hebben.


Zo’n 6.000 leerlingen van Apeldoornse scholen en hun leer-
krachten hebben in het kader van de Triënnale deelgenomen
aan het Educatie programma dat speciaal hiervoor was
samengesteld.

Naast de activiteiten in de lokalen, lieten kinderen hun ideeën
over het ideale schoolplein de vrije loop. Onderdelen hiervan
brachten ze op hun eigen schoolplein in de praktijk. In
enkele gevallen mocht ook de buurt meegenieten,
bijvoorbeeld door het plaatsen van bloembakken.

De presentatie van het Agrarisch Onderwijs Centrum Oost
op het stallencomplex van Paleis Het Loo, en de tentoonstel-
ling Nieuwe Oogst in Nettenfabriek gaven iedereen de kans
om de resultaten van het Educatie programma te bekijken

Circa 6.000 leerlingen deden mee
De deelnemers waren 40 basisscholen, waaronder ook het
speciaal onderwijs, 8 middelbare scholen, waaronder
2 praktijkscholen en het Agrarisch Onderwijs Centrum
Twello (MBO). In totaal deden circa 6.000 leerlingen/
studenten mee.

Blijvende toegevoegde waarden

Een keur aan educatiematerialen
Map met Educatie programma basisonderwijs, met
binnen- en buitenopdrachten voor elke groep.
Boek ‘Vrijspel voor Natuur en Kinderen’.

Musical ‘Hortus en Fleur’ met bijbehorende CD.

DVD ‘Kijken naar het landschap’.

En daarnaast:
Kennis, bewustzijn en inspiratie bij kinderen voor de
inrichting van de buitenruimte en natuur.

Leerkrachten met kennis van en ervaring die het lespakket
de komende jaren kunnen gebruiken in het onderwijs-
programma.

Blijvend verbeterde schoolpleinen, bijvoorbeeld bij de
Lugtmeijerschool, en veel basisscholen met plannen om
hun schoolpleinen te verbeteren.


“Het was erg leuk om hieraan mee te doen,
goed opgezet en goed uitgevoerd.”
Slotreactie deelnemende basisscholen


Leerlingen van basisschool
De Bongerd in De Maten plantten
26 maart bloemzaden en wilgen-
takken in het perk naast hun
school. Daarmee verrichtten zij de
aftrap van het Educatie programma
van de Triënnale.

Diverse winnaars

Een greep uit enkele activiteiten met daaraan verbonden
een prijs…

De prijswinnaar van de wedstrijd Fleurigste School van
Apeldoorn was PCBS De Sjofar uit Apeldoorn. En de winnaar
van de publieksprijs voor de wedstrijd Ontwerp je de lucht in
is de Koninklijke Scholengemeenschap Apeldoorn. De jury-
prijs ging naar het Edison College uit Apeldoorn. Werk van
de prijswinnaars en de andere scholen was te zien in de
tentoonstelling Nieuwe Oogst.


“Deze expositie was niet alleen
interessant voor de Apeldoorners.”
Een bezoeker


Programma: Nieuwe Oogst
Producent: IJsselgroep
Aantal bezoekers: 27.000

De Nieuwe Oogst liet zien wat de leerlingen van primair,
voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs hebben ge-
maakt in het kader van de Triënnale. Er waren maquettes,
kijkdozen, collages en schilderijen te zien. Alles ontworpen
door leerlingen.

Deze expositie was niet alleen interessant voor de
Apeldoorners. De werkstukken werden in een hoogwaardig
tentoonstellingsontwerp gepresenteerd, zodat deze presen-
tatie zich voor wat betreft vormgeving kon meten met de
andere exposities in de Nettenfabriek.


Tentoonstellingen: rijp en groen door elkaar
Vier tentoonstellingen vielen op door hun uitzonderlijke
karakter en zijn hier gezamenlijk vermeld: Artificial Nature,
Ontbos, de resultaten van de ontwerpwedstrijd voor ecologische
verblijven en Beleving van de Groene Stad.

Artificial Nature, tentoonstelling Apeldoornse Ecologische tijdelijke verblijven
kunstenaars, galerie Loolaan 49 Architectuurcentrum Bouwhuis organiseerde voor de
In ons land en onze cultuur lopen we, wanneer we het Triënnale voor Tuin- en Landschapsarchitectuur een
hebben over tuin en landschap, al snel aan tegen het ontwerpwedstrijd onder Apeldoornse architecten voor een
kunstmatige karakter van wat wij natuur noemen: de mens ecologisch tijdelijk verblijf: “De opdracht aan de
heeft de natuur in cultuur gebracht. Artificial Nature gaf Apeldoornse architecten was een ontwerp te maken dat
hiervan op het scherpst van de snede een overzicht. zowel aan de buitenkant als aan de binnenkant volledig tot
stand kwam door middel van duurzame materialen,
Ontbos hergebruik en energiebesparing. Dit is perfect opgepakt
Het CBK Apeldoorn organiseerde tijdens de Triënnale een door de deelnemers, met een heel mooi resultaat”,
tentoonstelling met Apeldoornse kunstenaars. “Het betrof concludeert Architectuurcentrum Bouwhuis. Het aantal
een platform voor kunstenaars uit de stad en het gaf be- bezoekers? 2.000.
zoekers van de Triënnale inzicht in het kunstklimaat van
Apeldoorn”, aldus het enthousiaste CBK Apeldoorn. Beleving van de Groene Stad
Voor de expositie Beleving van de Groene Stad werd een
beeldentuin aangelegd, verspreid over de hele Vellertheuvel
in Zuidbroek, met panelen in de vorm van dieren. Hier werd
het verhaal van de groene en duurzame ambities van de
gemeente Apeldoorn in de wijk Zuidbroek verteld.


“Kijk toch eens,
wij hebben de natuur gemáákt!”
Een bezoeker


“Verzin het maar eens: de tuinen van
Apeldoornse burgers met een uniek
kunstwerk erin, écht Triënnale!”
Een tuinbezoeker

Kunst- en Tuinenroute:
kriskras door de kunst
Tijdens de Triënnale is een bijzondere tuinenroute gerealiseerd.
Een deelnemer: “Ik ontdekte een spannende route van kunst
en tuinen langs bijzondere particuliere tuinen, kunsttuinen, en
andere bijzondere locaties. Daarbij werden ook andere elementen
ingebracht, zoals kleine tuinconcerten, workshops of tentoon-
stellingen. Deze compleetheid heeft mij prettig verrast.”


De tuin van een ánder,
altijd spannend
Veertig eigenaren van particuliere
tuinen openden het tuinhek met
plezier voor vele bezoekers. Elke
zondag, tijdens de periode van de
Triënnale, was het publiek welkom.
Een extra stimulans om te komen kijken was het feit dat in
enkele van deze tuinen een Apeldoornse kunstenaar zijn of
haar gevoel bij de Triënnale had verbeeld. Zo stonden er
kunstwerken en in andere gevallen was de tuin zelf tot een
kunstwerk getransformeerd.

Van heinde en verre, maar ook uit de straat zelf waar zo’n
tuin aan lag, was er belangstelling. In totaal liep de teller
door naar rond de 9.000 oprecht geinteresseerden die de
tuin van een buurt- of stadgenoot bezochten.

“Stil genieten van de stilte in een omgeving
waar met liefde en aandacht is gewerkt aan
de harmonie van “natuur - cultuur”. Ook de
gedachte, dat je verwacht werd deed goed.
Dank voor deze ervaring en tot de volgende
keer.”
Bezoekster kunsttuin

Tuinen Spelderholt
Vier tuinen nabij Spelderholt bij Beekbergen deden mee aan
de Internationale Triënnale Apeldoorn 2008. Deze tuinen
lagen voor wat betreft historie en natuur in een zeer
bijzonder gebied aan de enk tussen de oorsprong van de
Oude Beek en de stuwwalrand van de Veluwe.

Kunst in de Stad
Onder de paraplu van het thema Kunst in de Stad vonden er
de Prelude 2007 en diverse kunstuitingen plaats. Van de
acht kunstuitingen van de Prelude 2007 zijn er vier blijvend
opgenomen in het stadsbeeld.


De Triënnale Prijs
Bewoners die plannen hadden voor hun leefomgeving konden
deze indienen bij de Stichting Triënnale. Ideeën die de leef-
omgeving opfleurden, door bijvoorbeeld het plaatsen van een
kunstwerk in de openbare ruimte of het creëren van een
bijzondere ontmoetingsplek voor de buurtbewoners. Voor het
winnende idee was een budget van 20.000 euro beschikbaar.


Op zaterdag 27 september was
de feestelijke afsluiting van de
Triënnale in het Centrum voor
Beeldende Kunst. Een goed
moment om de winnaar van de
Triënnale Prijs bekend te maken,
gekozen uit tien inzendingen.
De winnaar van de Triënnale Prijs
is Woonzorgcentrum Sainte Marie
en het winnende ontwerp wordt
het komende jaar daadwerkelijk
uitgevoerd.

Naam idee: De Natuurlijke Ontmoeting
Locatie: binnentuin woonzorgcentrum Sainte Marie

Met dit idee wordt een ontmoetingsplek voor buurt-
bewoners gecreëerd in de binnentuin en kan men
gezamenlijk tuinieren in een groene omgeving. De aan-
passing van de binnentuin bestaat uit het maken van een
veranda en een verhoogde moestuin. Men kan samen
tuinieren en genieten van de groene omgeving. Hierdoor
kunnen buurtbewoners kennismaken met de ouderen in
de directe leefomgeving. Mensen kunnen elkaar ontmoeten
in een laagdrempelige omgeving.


“Met plezier veertig
minuten in de rij
voor een herinnering
aan de eerste Triënnale.”
De Stentor


2000 vogelhuisjes ‘vlogen uit’ over de stad
In 2007 hingen twee Duitse kunstenaars Wolfgang Bunt-
rock en Frank Nordiek maar liefst 2.000 vogelhuisjes in
een kleurverloop op in de bomen langs de Loolaan. Een
blikvanger met de naam Birdland die de aandacht trok.
Een gelukkige ontvanger van één van de vogelhuisjes:
“Het gerucht ging rond dat tijdens de feestelijke afsluiting
van de Triënnale deze huisjes zouden worden verdeeld
onder de inwoners van Apeldoorn. Ik had er mijn oog al
op laten vallen. Ik bleek een van de gelukkigen die een
huisje wist te bemachtigen! Zo nam ik een stukje Triën-
nale mee naar huis.”

De vier woningcorporaties uit Apeldoorn
hebben uiterst constructief meegedaan met
de Triënnale.

Gratis bloembollenpakketten namens woningcorporaties
21.000 huurders konden op diverse locaties in de stad een
bloembollenpakket ophalen, geschonken door de vier
samenwerkende woningcorporaties. Ook konden zij een
Triënnale pas aanvragen, 5.000 huurders hebben hiervan
gebruik gemaakt.

“Ik heb een klein balkon, maar met het bloem-
bollenpakket heb ik het omgetoverd tot mijn
mini-Triënnale!”
Een bewoner


Resultaat
Naar schatting 22.000 bewoners uit Apeldoorn en 6.000
leerlingen, studenten en leerkrachten hebben actief
meegedaan aan het Triënnale programma in de buurten
en dorpen. Zo mochten de Triënnale tuinen 9.000
bezoekers verwelkomen en de Tuinen in Spelderholt
2.000 bezoekers. De tentoonstellingen Artificial Nature,
Ontbos en Beleving van de Groene Stad trokken 3.000
bezoekers. De ecologische verblijven in Park Berg en Bos
trokken 2.000 bezoekers. En 4.000 inwoners haalden zelf
de Triënnale naar hun buurt toe met een Premie op Groen
actie. Tot slot waren er diverse kunstprojecten binnen
Code Groen, op 100 verschillende locaties in de gemeente.
Naar schatting 2.000 inwoners deden hieraan mee.


Blijvende waarden
De initiatieven die voor en door Apeldoorners zijn ontplooid, hebben bijgedragen aan
de sociale cohesie in de buurten: samen dingen ondernemen brengt buurtbewoners
met elkaar in contact, en schept een band.

Veel activiteiten hadden een tijdelijk karakter, van andere blijft Apeldoorn ook de
komende jaren nog profiteren. Zo hebben twee tijdelijke ecologische verblijven een
blijvende bestemming gevonden: ‘de kleurrijke cabine’ van architect Wim Westinga
is naar de basisschool de Schakel gegaan en krijgt een prominente plaats op het
schoolpein. Het verblijf ‘bomen over ecologie’ van Bettina Regeling-Cabrera gaat in
de Apenheul als verblijfplaats voor de papegaaien dienen.

Diverse artistieke werken bljiven overeind in de openbare ruimte zoals de golf langs
de Laan van Kuipershof, de auto en schep aan de Arnhemseweg, de muurkunst
Betongroei bij het buurtje Geleen, het kasje aan de Kooikersplaats, een deel van
de cartoons Groene Stad op de Vellertheuvel, het kunstwerk de Watervogel en de
Levende sculptuur van wilgentakken aan de Laan van Mensenrechten.

Verder zijn er veel bloembakken en andere bloeiende accenten in de buurten terecht
gekomen. Ook blijft de collectie de Canon van het Nederlandse Landschap in het
bezit van Apeldoorn.


“De vele discussies betekenden
de ambitieuze onderstreping van
landschappelijke kernwaarden”
Een deelnemer

62 Debatten en congressen

Debatten en
congressen
Verrommeling van het landschap,
klimaatverandering en de gevolgen
daarvan voor het landschap en vele
andere actuele vraagstukken waren
tijdens de Triënnale Apeldoorn 2008
onderwerp van debat. De Triënnale
bood een (inter-)nationaal platform
voor debatten over de toekomst van
het landschap en huisvestte daarvoor
diverse congressen en symposia
in Radio Kootwijk, Orpheus,
Kröller-Müller Museum en elders
in de stad, zoals de Nettenfabriek
en het CODA Museum.


“Er is inhoudelijk goed
en veelzijdig gediscussieerd.”
Een deelnemer

Successen binnen de reeks Debatten en congressen waren
het mondiaal toonaangevende IFLA congres en A Wider View
on Landscape Challenges in Europe.
Maar een aanwezige beleidsmaker tekende ook dit op:
”Vooral het Akkoord van Apeldoorn heeft beleidsmakers vanuit
heel Nederland in onze gemeente samengebracht, uiteraard
goed voor de naamsbekendheid van Apeldoorn.”

Tal van kleinere bijeenkomsten
Daarnaast waren er tal van kleinere bijeenkomsten waarin
duurzaamheid, groen en ruimtelijke kwaliteit centraal stonden.
“Stuk voor stuk thema’s die Apeldoorn hoog in het vaandel
heeft staan”, aldus de organisatoren van de Triënnale.


IFLA congres
Transforming with Water:
een mondiale magneet voor
landschapsarchitecten

Datum: 30 juni t/m 3 juli 2008
Locatie: Congrescentrum Orpheus
Regie: Erik de Jong

De International Federation of Landscape Architects (IFLA)
organiseerde haar 45ste editie van het IFLA congres tijdens
de Triënnale 2008. Ruim vierhonderd landschapsarchitecten
van over de hele wereld kwamen naar Orpheus.

Mondiale aantrekkingskracht
De deelnemers kwamen van over de hele wereld, waaronder
veel studenten en young professionals. Eén daarvan conclu-
deerde: “Het programma was gebalanceerd en bood een
enorme variatie en keuzevrijheid voor de deelnemers.” De
ochtenden van dit driedaagse congres waren gereserveerd
voor befaamde keynote-sprekers: Adriaan Geuze, Anne
Whiston Spirn en Herbert Dreiseitl. Gedurende de middag
konden deelnemers kiezen uit workshops, talkshops, films
en excursies door het hele land.

Het inhoudelijke accent Highlights
van het IFLA congres Schouwburg Orpheus fungeerde als internationaal
is geslaagd: het faciliteren meeting point.

van de brede discussie over Paleis Het Loo was de locatie voor diverse sociale
aangelegenheden.
de mogelijkheden om Het congres werd op de derde dag afgesloten met
met water te ontwerpen, een feest in de Nettenfabriek.

in relatie tot landschappen.


“De kracht van deze conferentie?
Theorie en praktijk werden
vergelijkend naast elkaar geplaatst.”
Een deelnemer

A Wider View on Landscape
Challenges in Europe: prikkelend en praktisch
A Wider View on Landscape Challenges in Europe bestond
uit een internationale conferentie, zomeruniversiteit, tentoonstelling
en vakgesprekken in zowel Radio Kootwijk als in de Nettenfabriek.


Kansen voor de toekomst
De centrale vraag van A Wider View was hoe het eeuwen-
oude Europese cultuurlandschap een levend landschap
kan blijven: hoe essentiële, historisch bepaalde kwaliteiten
In de zomer van 2008 zette de kunnen worden behouden en hoe tegelijkertijd actuele pro-
blemen, voortkomend uit onder meer klimaatverandering,
internationale manifestatie A Wider
verstedelijking, toerisme en ontvolking, kunnen worden
View het Europese cultuurlandschap
opgelost, maar ook hoe kansen voor de toekomst zijn te
op de agenda. Regisseur Eric Luiten: benutten.
“In het kader van de Internationale
Triënnale Apeldoorn 2008 plaatste
A Wider View nationaal en internationaal
erkende cultuurland-schappen met Datum: 16 – 18 juni 2008

een onbetwiste historische betekenis Locatie: Radio Kootwijk
Regie: Eric Luiten en projectbureau A Wider View
in een dynamisch perspectief.
Ook bracht ze deze binnen het domein
Conferentie
van ruimtelijke planning en ontwerp.”
A Wider View on Cultural Landscape
Locatie was Radio Kootwijk, een Challenges in Europe
monumentale groep gebouwen,
temidden van de Veluwe. A Wider View was in 2008 hét platform voor een kritische
conferentie. Projectbureau A Wider View: “Deze driedaagse
sessie op 16, 17 en 18 juni werd gewijd aan de filosofische,
sociaal-culturele, politieke en operationele aspecten bij het
vaststellen van een ontwikkelingsbenadering voor erfgoed
in Europese culturele landschappen.”

“De centrale vraag van A Wider View “Letterlijk en figuurlijk blikverbredend.”
hoe het eeuwenoude Europese Een deelnemer
cultuurlandschap een levend
landschap kan blijven is beantwoord.”
Datum: 20 – 29 juni 2008
Regie: A Wider View

Zomeruniversiteit
A Wider View - Herontwerp van
historische landschappen
Voor de Zomeruniversiteit werden zo’n 47 deelnemers uit
15 verschillende EU landen uitgenodigd om actief erva-
ring op te doen op het gebied van zorgvuldige interventies
in historische landschappen.

De studenten werkten in kleine groepen aan
de transformatie van drie unieke Nederlandse
cultuurlandschappen met een UNESCO-
Werelderfgoedstatus.


Datum: 18 september 2008 Datum: 10, 17 en 24 september 2008
Locatie: Radio Kootwijk Locatie: Nettenfabriek
Regie: TCN Regie: Eric Luiten

Congres Het Rituele Landschap: Geslaagde reeks vakgesprekken over
plek van bezinning de landschapsarchitectuur in Europa

Dit congres had een bijzonder karakter, georganiseerd In samenwerking met Fieldwork, het Europese jaarboek
op initiatief van projectontwikkelaar TCN: “Congres Het voor landschapsarchitectuur, organiseerde A Wider View
Rituele Landschap ging over de veranderende rol van in het kader van de Internationale Triënnale Apeldoorn
het landschap: als laatste rustplaats en als plek om te 2008 drie internationale vakgesprekken op woensdag-
herdenken en te bezinnen. Uiteenlopende bijdragen avonden in september.
werden geleverd vanuit de wetenschap, trendwatching,
ontwerpers en de begrafenissector.” ”Deze gesprekken genereerden inzichten
en standpunten over de betekenis en het
belang van geschiedenis en erfgoed in de
landschapsarchitectuur.”
Eric Luiten, curator A Wider View

Elk vakgesprek had een eigen thema. Eén van de
deelnemers: ”Deze gesprekken genereerden inzichten
en standpunten over de betekenis en het belang van
geschiedenis en erfgoed in de landschapsarchitectuur.
Op een meer abstract niveau werd de mate van Europese
coherentie of diversiteit in de praktijk van de landschaps-
architectuur bevraagd. Vertegenwoordigen Europese
landschaps-architecten een discipline of meer een
verzameling van landschapsgeëngageerde individuen?
Die vraag stond centraal en dat was voor mij heel
leerzaam.”

Datum: donderdag 18 september 2008
Regie: Bomenstichting

Het debat onder leiding van dagvoorzitter Debat Bomen over bomen:
Jos Jansen heeft geleid tot actiepunten voor “Gerichte actiepunten als resultaat”
de aanwezige stedebouwkundigen, planologen,
bouwondernemers, landschapsarchitecten, Het bomendebat op donderdag 18 september 2008 werd
boomspecialisten en beleidsambtenaren. georganiseerd door de Bomenstichting in samenwerking
met de NVTL. Doel was de trends, kansen en de bedrei-
gingen voor bomen binnen de ruimtelijke ontwikkelingen
scherp te stellen. Na de lunch was er de mogelijkheid
deel te nemen aan een boomexcursie waar duurzame
groeiplaatsen centraal staan. Binnen de Nettenfabriek
waren diverse tentoonstellingen te zien.


“Ontwerpers, opdrachtgevers en
ecologen inspireerden elkaar tot
een veelzijdig openbaar debat.”
Een deelnemer


Datum: vrijdag 19 september 2008 Datum: dinsdag 23 september 2008
Locatie: CODA Museum Locatie: Radio Kootwijk
Regie: AtelierOverijssel Regie: Eneco

Inspirerend debat Ruimtelijke Kwaliteit Werkconferentie Het Energieke Land-
van Water en Natuur schap: meeting point voor deskundigen

AtelierOverijssel is in 2006 opgericht door de Provincie Meer dan 100 ambtenaren, adviseurs, (landschaps-)archi-
Overijssel vanuit het besef dat er meer moet worden gein- tecten, bouwers, energiedeskundigen, kunstenaars, onder-
vesteerd in de ruimtelijke kwaliteit in de provincie. Een zoekers, projectontwikkelaars en stedebouwkundigen togen
woordvoerder van AtelierOverijssel vertolkte het als volgt: op 23 september 2008 naar Radio Kootwijk voor een uitda-
”In deze onafhankelijke werkplaats werkt de provincie nu al ging van formaat: het schetsen van een aantrekkelijke,
bijna twee jaar intensief samen met het Architectuurcen- energieneutrale Kanaalzone.
trum Twente, Dienst Landelijk Gebied, het Oversticht,
Landschap Overijssel en Kunst & Cultuur Overijssel. Het “Het Energieke Landschap ging over energie-
project Water en Natuur van AtelierOverijssel is een oefe- neutrale gebiedsontwikkeling. Doel was om
ning om nieuwe natuur te benaderen vanuit ruimtelijke deskundigen uit verschillende disciplines bij
kwaliteit.” elkaar te brengen. Kleine groepen ontwikkelaars,
landschapsarchitecten, energieleveranciers,
Tijdens de Triënnale presenteerde architecten, stedenbouwkundigen, kunstenaars
AtelierOverijssel het project ‘Water en Natuur’ en overheden werkten op dinsdag 23 september
aan professionals en belangstellenden uit bij Radio Kootwijk diverse innovatieve ideeën uit.”
heel Nederland. Eneco

Toonaangevende sprekers
Deze werkconferentie kende enkele inspirerende
sprekers:

Dirk Sijmons, voormalig rijksadviseur van het landschap,
en nu actief met een studie voor minister Cramer over
windenergie.
Ed Nijpels: voorheen minister van VROM. Momenteel is
hij onder andere voorzitter van het ONRI, en voorzitter
van de Stichting Energieprestatie Keur en Milieucentraal.


“Het doel? Komen tot een gezamenlijke
kennisagenda met een werkprogramma
cultuurhistorie voor de Nationale Landschappen.”
RACM


Datum: donderdag 12 juni 2008
Locatie: Radio Kootwijk en Kröller-Müller Museum
Regie: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten (RACM)

Werkconferentie Het Verhaal van
het Landschap levert gezamenlijke
kennisagenda op

De Triënnale bood op 12 juni 2008 gastvrij plaats aan de
werkconferentie Het Verhaal van het Landschap. Georga-
niseerd door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuur-
landschap en Monumenten (RACM), in nauwe samenwer-
king met de ministeries van LNV en VROM.

Deze werkconferentie vond plaats in Radio Kootwijk. Een
deelnemer: ”Aan de hand van de begrippen ‘kennis’,
‘bewustzijn’ en ‘handelen’ ging de RACM in gesprek met
vertegenwoordigers van de 20 Nationale Landschappen.
Het doel? Komen tot een gezamenlijke kennisagenda met
een werkprogramma cultuurhistorie voor de Nationale
Landschappen.”
Data: 5, 12, 19 en 26 september 2008
Regie: Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving
en bouwkunst

Debattenreeks Een Verloren Dimensie?
Datum: vrijdag 19 september 2008 De sociale functie van het landschap
Locatie: Kröller - Müller Museum
Regie: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap Het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouw-
en Monumenten (RACM) kunst (Fonds BKVB) organiseerde in het kader van de Inter-
nationale Triënnale Apeldoorn 2008 een debattenreeks over
RACM Middagdebat de sociale betekenis van het landschap. Diverse sprekers uit
Het Erfgoed van de Toekomst binnen- en buitenland onderzochten wat de sociale dimen-
sie van het landschap kan zijn.
“Dit debat nam mij mee in de wereld van het
hedendaagse landschap.” “Ik heb genoten van de gevarieerde opzet:
Een deelnemer lezingen, presentaties, excursies en debatten!”
Een deelnemer
Welke elementen in het huidige landschap vormen het
erfgoed van de toekomst? Deze vragen stonden op vrijdag Ingebed in tentoonstelling Power of Place
19 september 2008 centraal tijdens het zogeheten RACM De lezingen en debatten vonden plaats temidden van de ten-
middagdebat getiteld Het Erfgoed van de Toekomst. toonstelling Power of Place waarin onder andere werk van
enkele reisdeelnemers was te zien die het Amerikaanse
Vanaf het perspectief van het jaar 2099 werd teruggekeken landschap als bron van hun inspiratie gebruikten. Een door
op een eeuw vol dynamische ontwikkelingen in het kunstenaarsgroep Observatorium ontworpen tribune land-
landschap. Wat hebben we tot erfgoed van de 21ste eeuw schap van 250 ton aan brokken asfalt deed dienst als podium
verklaard? En hoe is dat erfgoed ontstaan? voor de lezingen en debatten.


“Bestuurlijk hoogtepunt van
de LandschapsTop was de
gezamenlijke ondertekening van
het Akkoord van Apeldoorn.”
Een ondertekenaar

74 Congressen en Debatten
Debatten en congressen

Datum: zaterdag 27 september 2008
Regie: Landschapstop

De LandschapsTop accordeert
het Landschapsakkoord

Tijdens de LandschapsTop op zaterdag 27 september 2008
kwamen circa 150 topbeslissers bijeen in de ‘Kathedraal’
van Radio Kootwijk. Zij vertegenwoordigden de verschil-
lende overheden, de private sector, maatschappelijke
organisaties en professionals op het gebied van landschap.
Bestuurlijk hoogtepunt van de LandschapsTop was de
gezamenlijke ondertekening van het Akkoord van Apeldoorn.
De LandschapsTop was tevens het feestelijke hoogtepunt
van drie jaar samenwerken in het Landschapsmanifest.

“Ik ben in gesprek met provincies over de
beperking van nieuwe bedrijventerreinen en
de ontwikkeling van meer groene gebieden
nabij steden.” Minister Jacqueline Cramer

De ministers Gerda Verburg van LNV en Jacqueline Cramer
van VROM gaven acte de présence, evenals bestuurlijke
vertegenwoordigers van provincies, het Interprovinciaal
Overleg en de Vereniging Nederlandse Gemeenten en be-
stuurlijke vertegenwoordigers vanuit de Raad van Europa
en de Europese Commissie. Minister Cramer zei in haar
toespraak in gesprek te zijn met provincies over de be-
perking van nieuwe bedrijventerreinen en de ontwikkeling
van meer groene gebieden nabij steden. Heldere spel-
regels, innovatie in het landschap en groene sleutel-
projecten zijn belangrijke lijnen om de verrommeling
tegen te gaan, zo zei Cramer.

Datum: 27 september 2008
Regie: A Wider View

De Radio Kootwijk Frequency:
een manifest als een monument

A Wider View sloot haar 100 dagen programma van
internationale conferentie, zomeruniversiteit, tentoon-
stelling en vakgesprekken in 2008 af met de presentatie
van de Radio Kootwijk Frequency in het voormalige
zendgebouw van Radio Kootwijk. Een enthousiaste
deelnemer: “Deze Frequency bracht een helder signaal
ten gehore over de toekomst van het Europese
cultuurlandschap: wat zijn de actuele thema’s en hoe ziet
de agenda eruit voor de komende jaren?”
Congressen en Debatten 75

Paleis Het Loo vormde het decor
voor een vierdaagse cursus in augustus
georganiseerd door de TuinAcademie.


Diverse aanpalende activiteiten Triënnale
Tal van organisaties, naast de gemeente, zagen in de Triënnale terecht een
goed medium om aandacht te krijgen voor aspecten die te maken hebben
met landschap en natuur.

Waterschap Veluwe verzorgde vier excursies op avonden in juni en september langs de unieke Veluwse
koppelsprengen in Ugchelen met aandacht voor beheer en onderhoud daarvan.

Op initiatief van Het Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen zijn er lunchtime lectures
georganiseerd in de Royal Village in park Berg & Bos. Zo ging het op zondag 29 juni over het onderwerp
‘de restauratie van boomgaarden’. Er werd vroeger veel aandacht besteed aan de juiste plek en de
juiste omstandigheden van boomgaarden of moestuinen. De landschappelijke en cultuurhistorische
waarde ervan wordt nog steeds vaak onderschat.

De Vereniging Groei en Bloei bood tijdens de Triënnale veel interessante activiteiten aan bij The Royal
Mile. Iedere woensdag was er voor de tuinliefhebbers van alles te doen. Een greep: rondleidingen door
speciaal door Jacqueline van der Kloet opgeleide gidsen, een doorlopende presentatie met onder andere
mooie foto’s en tuingedichten, leuke kinderactiviteiten tijdens de schoolvakantie, bloemschikdemonstra-
ties en lezingen, workshops en kwekersdagen. Zo vertelde woensdag 30 juli Hans Kramer van alles over
de toepassing van vaste planten en vond het Nederlands Kampioenschap Bloemschikken plaats.

Paleis Het Loo vormde in augustus het decor voor een vierdaagse cursus georganiseerd door de Tuin-
Academie. Michel Lafaille (niet alleen actief als curator voor de tentoonstellingen Landschappen van
Verbeelding, maar ook actief als docent, fotograaf, schrijver en tuinontwerper) stelde het programma
samen.

De Nederlandse Tuinenstichting organiseerde in het laatste weekend van augustus wandelingen
door de Apeldoornse parkenbuurt. Apeldoorn heeft vijf 19de eeuwse stadsparken die onlangs, met
de huizen en de tuinen, tot beschermd stadsgezicht zijn benoemd. De wandelingen, onder andere
met de historicus Huub Ummels, leidden langs goede en slechte voorbeelden van parkbeheer.


Het onderdeel Debatten en congressen heeft
aantoonbaar bijgedragen aan de profilering van
Apeldoorn als stad met ambities op het gebied
van groen, landschap en duurzaamheid.
Vooral de prominente naamsverbinding met de
Canon van het Nederlandse Landschap en
Het Akkoord van Apeldoorn heeft de gemeente
in de landelijke media op de kaart gezet.
Wel waren er verbeterpunten voor wat betreft de
programmering. Door de veelheid van seminars
in de maand september, zag men soms door de
bomen het bos niet meer…

78 Congressen en Debatten

Het netwerk van wetenschappers,
bedrijfsleven en overheden dat
bij de Debatten en congressen
was betrokken, is van waarde
voor de verdere invulling van
de Apeldoornse landschappelijke
thema’s voor de komende jaren.

Congressen en Debatten 79

Met dank aan

Gemeente Apeldoorn Kadaster Ministerie OCW Ministerie VROM

Provincie Gelderland Centraal Beheer Achmea EU/EFRO Ministerie VWS Ministerie LNV

Hoofdsponsors Nationaal Bureau voor Toerisme en Lokale sponsors
Centraal Beheer Achmea Congressen Rabobank Apeldoorn
Kadaster Vereniging Groei en Bloei Hunink & Holtrigter Makelaars
Woningcorporatie Ons Huis Van Rooyen Tuinen
Subsidiënten Woningcorporatie De Goede Woning Hoveniersbedrijf Stip Elspeet
Gemeente Apeldoorn Woningcorporatie De Woonmensen Menkveld Boomkwekerij
Provincie Gelderland Woningcorporatie Beter Wonen Hoveniersbedrijf Apola
Ministerie VROM IJsselgroep D.R.A.I. displays
Ministerie OCW EDUART BTL Bomendienst
Ministerie LNV Architectuurcentrum stichting Bouwhuis Groenbedrijf GNL
Ministerie VWS Centrum voor Beeldende Kunst Apeldoorn Nijhuis Bouw
Europese Unie (CBKA) Baltus Bloembollen
Natuureducatiecentrum Natuurhuis Bilderberg de Keizerskroon
Fondsen Stichting Veldwerk Nederland AGOVV Apeldoorn
Prins Bernhard Cultuurfonds ROC Aventus Monuta
Cultuurfonds van de Bank NAi Uitgever Modus Link
Nederlandse Gemeenten VVV Apeldoorn Hanos
Fonds voor Beeldende Kunsten, Staatsbosbeheer Circulus
Vormgeving en Bouwkunst Provincie Drenthe Nawijn en Polak
Mondriaan Stichting Provincie Flevoland Nikkels Bouwbedrijf
Stimuleringsfonds voor Architectuur Provincie Friesland Bemog
Provincie Gelderland Ernst & Young
Partners Provincie Groningen BAM Infra
Kröller – Möller Museum Provincie Limburg Autohaas
CODA Museum Provincie Noord-Brabant Waterschap Veluwe
Nationaal Museum Paleis Het Loo Provincie Noord-Holland, Loostad
Het Nationale Park de Hoge Veluwe Provincie Overijssel Ufkes
Kroondomeinen Het Loo Provincie Utrecht Max.nl
International Federation of Landscape Provincie Zeeland ICC Schoonmaak
Architects (IFLA) Provincie Zuid-Holland De Wilde Pieters
Projectbureau Belvedere Vigilat beveiliging
Rijksdienst voor Archeologie, Cultuur- Sponsors Ontwikkelings Maatschappij Apeldoorn
landschappen en Monumenten (RACM) ARCADIS ROC Aventus
Nederlandse Vereniging voor Tuin en Accres Apeldoorn bv De Bie Reclame
Landschapsarchitectuur (NVTL) TCN Felua-Groep Interstap BV
Landschapsmanifest Advies – en ingenieursbureau DHV
Geldersch Landschap Grontmij
Geldersche Kasteelen Oranjewoud
Dienst Landelijk Gebied ENECO
Interprovinciaal Overleg Koninklijke Talens
Apenheul Bouwfonds
Nederlandse Spoorwegen Wegener
ANWB Woonbedrijf Ieder1
Veluws Bureau voor Toerisme Van den Berk Boomkwekerijen

Colofon
Tekstredactie: Lucienne Berenschot, Ernst Jan Peters, Erik van der Veen en Paul Spendel
Fotografie: o.a. Rob Feber, Maarten Sprangh, Luc Jacobs, Reneé Krijgsman en Ernst Jan Peters
Vormgeving: Kompaan // centrum voor communicatie
Opdrachtgever: Gemeente Apeldoorn
Oplage: 1500 exemplaren

trienal apeldoorn

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (18)

Similar to trienal apeldoorn

Similar to trienal apeldoorn (20)

More from quiqueabad

More from quiqueabad (18)

trienal apeldoorn