Toiletgang bij dementie - lezing voor Landelijke Netwerkdag Verpleegkundig Specialisten op 6 november 2014

1. Toiletgang bij dementie
Aliëtte Jonkers
Medisch journalist

2. Toiletgang bij dementie
ISBN: 978 90 352 3239 6

3. De mens heeft het vermogen
tot genoegens wonderzoet
De grootste vreugde is
te kunnen als men moet.
- Piet Hein

4. Bij dementie is ‘kunnen als men moet’ niet
vanzelfsprekend. Twee redenen:
• Veel ouderen met dementie kunnen het
toilet niet vinden, bereiken of gebruiken =
toiletgangproblemen
• Aandoeningen van blaas, sluitspieren
en/of bekkenbodem kunnen de beheersing
over urineren en defeceren verstoren

5. Incontinentie bij dementie = complex
• Verschillende chronische aandoeningen
(multimorbiditeit) kunnen van invloed zijn op
toiletgangproblemen of functie van blaas, darm of
sluitspieren
• Bij behandeling van deze aandoeningen worden
medicijnen gebruikt die invloed hebben op
toiletgangproblemen of functie van blaas, darm of
sluitspieren.

6. Welke aandoeningen hebben
invloed op continentie? Veel!
• Diabetes
• Reuma
• COPD en astma
• Hartfalen
• OSAS (slaapapneu)
• Ernstige obstipatie
• CVA
• Parkinson
• Depressie
• Delier
• Botbreuken
… en dan hebben we het nog niet eens over de dementie zélf

7. (Bron: Toiletgang bij dementie – Aliëtte Jonkers en Paul van Houten)

8. (Bron: Toiletgang bij dementie – Aliëtte Jonkers en Paul van Houten)

9. Welke medicijnen beïnvloeden de continentie?
• Antidepressiva
• Anti-jeukmiddelen
• Anti-parkinsonmiddelen
• Antipsychotica
• Slaapmiddelen
• Plaspillen
• Bloeddrukmiddelen
• Morfine
• Middelen tegen staar

10. Welke vorm van incontinentie zien we vaak
bij ouderen met dementie?
Functionele incontinentie:
ontstaat wanneer de patiënt niet zelfstandig naar toilet kan door
bijv. medicatie, desoriëntatie, cognitieve/lichamelijke beperkingen,
lastige kleding, te lange afstand naar het toilet of problemen bij het
vinden van het toilet.
Dat laatste komt zelfs voor in
kleinschalige woonvormen…

11. Toiletgangproblemen bij dementie
• Initiatief om naar het toilet te gaan is bij dementie niet
vanzelfsprekend
• Plaats van het toilet is belangrijk
• Mobiliteit
• Problemen met laten zakken van kleding
• Problemen met gaan zitten op het toilet
• Problemen met opstaan en aankleden
• Hygiëne

12. Worden ouderen soms na
verhuizing naar het verpleeghuis
‘incontinent gemaakt’?

13. Verhuizen van thuis naar verpleeghuis is alleen al
‘trigger’ voor ontstaan van incontinentie

14. De incontinentie na verhuizing naar verpleeghuis kan tijdelijk zijn!
Hoe kun jij dit als verpleegkundig specialist
bespreekbaar maken met de verzorgenden?

15. Denk niet te snel dat de incontinentie gevolg is van de dementie (alleen).
Zeker als de oudere nog goed mobiel is, kunnen er tal van andere oorzaken zijn.
Daarom is stap 1 bij het zien van incontinentie: goede diagnostiek!
Gevolgd door stap 2: inco-dagboek (72 uur).

16. Vrijheidsbeperkende maatregelen
maken incontinent, maar zijn
gelukkig in de meeste verpleeghuizen
al fors teruggedrongen.
Onrustband
Pols- en enkelbandjes
maar ook:
- rolstoel achterover kantelen
- tafelblad over stoel
…zorgen ervoor dat oudere niet
zelfstandig naar het toilet kan -> onrust
en agitatie

17. Antipsychotica en sederende middelen
worden dan vaak voorgeschreven om die
onrust te bestrijden. Onwenselijk:
-in 82% van de gevallen niet werkzaam
- verhogen valrisico
- beperken niet alleen bewegingsvrijheid van cliënten,
maar ook de wilsvrijheid of autonomie
- vaak ernstige bijwerkingen: sufheid, zweten,
trillende handen, rusteloosheid, slaapproblemen,
verkramping spieren en stijfheid
Bron:
Banerjee S. The use of antipsychotic medication for people with dementia:
Time for action. November 2009. Department of Health.
http://psychrights.org/research/Diges/NLPs/BanerjeeReportOnGeriatricNeurolepticUse.pdf
Ballard C. The dementia antipsychotic withdrawal trial (DART-AD): long-term follow-up of a randomised placebo-controlled
trial. The Lancet Neurology 2009; 8 (2), 151-7.http://www.mendeley.com/research/the-dementia-antipsychotic-
withdrawal-trial-dartad-longterm-followup-of-a-randomised-placebocontrolled-trial/

18. Wat zegt de richtlijn van Verenso (met herziene mediatieparagraaf)?
- Psychofarmaca dienen voor de behandeling van neuropsychiatrische
symptomen bij dementie pas te worden gebruikt wanneer psychologische
interventies en interventies in de omgeving onvoldoende effectief zijn gebleken.
- Antipsychotica zijn beperkt werkzaam en hebben een grote kans op bijwerkingen,
vooral extrapyramidale bijwerkingen en sufheid.
- Uit studies* blijkt dat staken van antipsychotica bij een aanzienlijk deel van de
bewoners van verpleeghuizen die deze middelen al langere tijd gebruiken goed
mogelijk is zonder significante toename van probleemgedrag.
* Zie richtlijn Verenso:
http://www.verenso.nl/wat-doen-wij/vakinhoudelijke-producten/richtlijnen/probleemgedrag/

19. Ouderen met dementie die klassieke antipsychotica
(bijvoorbeeld haloperidol (Haldol®), pimozide (Orap®), sulpiride
(Dogmatil® of pipamperon (Dipiperon®)
of atypische antipsychotica (bijvoorbeeld aripiprazol (Abilify®),
clozapine (Leponex®), lurasidon (Latuda®), olanzapine (Zyprexa®),
paliperidon (Invega®, Xeplion®), quetiapine (Seroquel®) en
risperidon (Risperdal®) krijgen, hebben
3x zo veel kans op een herseninfarct
en 70% meer kans om binnen een jaar te overlijden
dan iemand die deze middelen niet krijgt*
In Nederland overlijden jaarlijks 550 tot 760 ouderen
als direct gevolg van het slikken van antipsychotica
(onderzoek Trouw en Medisch Contact)
Deze sederende middelen beperken de mobiliteit en
vergroten de kans op het ontstaan van incontinentie.
*Banerjee S. The use of antipsychotic medication for people with dementia: time for action.
A report for the Minister of State for Care Services London: Department of Health, 2009.

20. Incontinentie terugdringen bij dementie: factoren van
belang
• Meetinstrumenten: inco-dagboek voor ernst en frequentie van de
incontinentie gedurende 3 etmalen
• MMSE (Mini-Mental State Examination)
• Diagnostiek: soort incontinentie in kaart brengen
• Controle van inco-materiaal, bijv. om de twee uur, noteren van
‘droog’ en ‘nat’ en aanwezig ontlasting (‘wet checks’)
• Een goede toilethouding
• Regelmatige toiletgang: vaste toiletrondes (timed voiding) in
verpleeghuizen zijn ouderwets!

21. ‘Nee’ is soms ‘ja’
Prompted voiding: tussen de toiletrondes door
toiletgang aanbieden werkt!

22. Incontinentie terugdringen bij dementie: factoren
van belang (2)
• Beweging heeft een positieve uitwerking op het brein: stimuleert de
uitvoerende hersenfuncties en de geheugenfuncties
• Zorg voor een goede pijnbestrijding
• Blaastraining: vooral bij aandrangincontinentie. Maar… alleen
geschikt voor ouderen die nog zelfstandig naar het toilet kunnen
lopen en het toilet kunnen vinden
• Bekkenbodemspiertraining: alleen geschikt voor dementerende
ouderen die bewust is van deze spieren, de aanwijzingen begrijpt en
in staat is de oefeningen zelf te doen

23. Laatste strohalm: medicatie
• Parasympathicolytica of anticholinergica: middelen die het frequent
samentrekken van blaas en blaasspier remmen. Alleen geschikt
voor ouderen die nog zelf initatief nemen naar het toilet te gaan.
• Maar… de werking van deze middelen is voor een groot deel te
danken aan het placebo-effect
• En ze hebben bijwerkingen: duizeligheid, verwardheid, verhoogde
hartslag. Bovendien gaan ze vaak niet samen met andere
medicijnen. Voorzichtigheid en terughoudendheid dus geboden!

25. … als de dementie verder gevorderd is
• In beginfasen wordt incontinentie bij dementie vaak
veroorzaakt doordat cliënt toilet niet kan vinden: te laat
op de wc (‘ongelukjes’)
• In later stadium herkent de oudere met dementie het
toilet niet meer als een plaats waar men zijn behoefte
kan doen. Dat is de reden waarom er soms in een hoek
van de kamer wordt geplast of gedefeceerd
• In nog later stadium wordt een volle blaas of endeldarm
niet meer herkend als een prikkel om te urineren of
defeceren

26. Bij blijvende incontinentie:
• Kies het juiste product: juiste maat, niet te groot
• Geen extra inleggers in verband: lekkage + huidirritatie
• Buikbandsystemen aan de achterkant vastmaken = sneller
losmaken en voorkomt ‘plukken’ door ouderen met dementie omdat
gladde kant aan de voorkant zit
• Matige tot zware incontinentie: elastische broekjes, T-vorm en
eendelige plaksystemen in scala aan maten en absorberend
materiaal
• Fecesincontinentie: anaaltampon als demente oudere op bezoek
gaat bij familie

27. Zorg op maat belangrijk
• Geen ‘standaard beleid’
of standaard materialen
• Ook in verpleeghuis staan
de wensen en behoeften
van de oudere zelf
centraal

28. Meer weten?
Inkijkexemplaar en bestelformulieren op dit congres!
Bedankt voor uw aandacht