REVALINA ANDRIANI L XI MIPA 5 / 24

1. REVALINA ANDRIANI LESMANA
[ XI MIPA 5 / 24 ]
SMA NEGERI 1 PASURUAN
MACAPAT
TEMBANG

2. DAFTAR ISI
Daftar isi.................................................................................... i
Pangerten Tembang Macapat............................................ 1
Filosofi Tembang Macapat.................................................. 2
a. Maskumambang............................................................... 2
b. Mijil....................................................................................... 2
c. Sinom.................................................................................... 2
d. Kinanthi............................................................................... 3
e. Asmaradana........................................................................ 3
f. Gambuh................................................................................. 3
g. Dhandanggula.................................................................... 4
h. Durma................................................................................... 4
i. Pangkur................................................................................. 4
j. Megatruh.............................................................................. 5
k. Pucung................................................................................. 5
Watak Tembang Macapat.................................................... 5
Ancase Tembung Macapat.................................................. 6
Paugeran Tembang Macapat.............................................. 7
Pengertian Guru Gatra, Wilangan,
lan Lagu...................................................................................... 7
Tabel Guru Gatra, Wilangan,
lan Lagu...................................................................................... 7
Unsur Kebasaan Tembang Macapat................................ 8
i

3. PANGERTEN
TEMBANG
MACAPAT
1
Tembang cilik sing dikarang dening para mursid lan
pujangga iki diarani "Macapat". Macapat ngemot isi
piwulang lan dirangkum dadi 11 bab. Umume macapat
ditegesi "maca papat-papat" yaiku cara maca kang raket
saben patang gatra. Wong Jawa mangertos "macapat"
minangka "kawruh" utawa filosofi Jawa lan ngandhut
akeh makna sing nyentuh ati. Macapat asring
dipuntegesi minangka pados jati diri manungsa ingkang
dipunubengi dening 4 nafsu ing donya. Macapat
mujudake tuntunan tumrap manungsa kanggo nggoleki
awake dhewe kanthi cara ngatur 4 nafsu kadonya kang
ana ing saben urip manungsa.
Tembang utawa lagu ing basa Jawa diarani sekar amarga
sing maca kudu nembang. Macapat dhewe digolongake
"Sekar Alit" kang ing sastra Jawa ana ing tataran katelu
sawise "Sekar Pertengahan" lan "Sekar Ageng". Secara
tradisional ana 15 paugeran ing macapat. Ananging
umume macapat nduweni 11 pola metrum lan 11
tembang macapat iku minangka lelampahan suci
manungsa ing donya wiwit lair ngadep marang Gusti
Kang Maha Kuwasa kanthi.

4. Maskumambang asale saka rong tembung, yaiku
mas lan kumambang. Maskumambang minangka
pratandha wiwitaning urip manungsa ing
FILOSOFI
TEMBANG
MACAPAT
1.MASKUMAMBANG
2.MIJIL
Mijil asale saka basa Jawa "wijil" kang tegese
lair. Tembang mijil nggambaraken nalika
manungsa lair saka kandhutane ibune.
donya. Tembang maskumambang iki
menehi gambaran babagan jabang bayi ing
kandhutan ibu nalika mbobot.
3.SINOM
Sinom tegese godhong enom. Sinom uga
ateges "isih enom". Tembang sinom
nggambarake masa muda, masa sing
endah, lan masa kang kebak pangarep-
arep lan impe.
2

5. Gambuh ditegesi jumbuh kang trep utawa
sarujuk. Tambang gambuh nggambarake
babak anyar ing uripe manungsa, yaiku
masa bebrayan manungsa.
4.KINANTHI
Kinanthi asale saka tembung kanthi
utawa tuntunan "bimbing" kang
tegese anak butuh tuntunan utawa
bimbingan. Tembang kinanthi
nyritakake babagan anak sing butuh
tuntunan kanggo nggayuh dalan kang bener supaya
bisa dadi wong kang becik ing mangsa ngarep.
5.ASMARADANA
Tembang asmaradana asale saka tembung asmara
"asmara" lan dahana "api" kang ateges "geni asmara"
Masa iki diwiwiti nalika manungsa wiwit
nuduhake ketertarikan marang lawan
jenis. Tembang iki nyritakake
lelampahaning uripe manungsa kang ana
ing tataran nyawiji katresnan karo
pasangan uripe.
6.GAMBUH
3

6. 7.DHANDANGGULA
Dhandanggula ngandharake proses
munggah-mudun ing rumah tangga
kang kudu dilalui bebarengan wiwit
mapan ing kulawarga lan bisa nyukupi
kabutuhan kulawarga.
8.DURMA
Durma asale saka tembung derma kang ateges menehi
rejeki marang wong liya. Nalika kabeh
9.PANGKUR
Pangkur asale saka tembung mungkur
(mundur/mungkur), manungsa wiwit undur saka
kabutuhan wis rampung lan ora ana
kekurangan apa-apa. Manungsa wiwit
mikir babagan mbagi rejeki marang
wong liya.
nafsu duniawi lan banjur mikir
babagan urip sawise mati. Sawise
kabeh kabetahan ing donya wis
kacukupan, giliran manungsa golek
bekal kanggo urip langgeng ing tembe.
4

7. 10.MEGATRUH
11.PUCUNG
Tembang pucung utawa pocong
ditegesi minangka wong mati sing wis
ana ing kuburan. Tembang pucung
diibaratake tataran pungkasan ing
urip manungsa, yaiku ana ing akhirat.
Tembung megatruh asale
saka tembung megat "pisah"
lan ruh "jiwa" saengga
megatruh bisa ditegesi
"pemisahan roh saka ragane
manungsa". Tembang
macapat kang nggambarake manungsa ing
satengahing pati.
WATAK TEMBANG MACAPAT
5

8. 2.
Tembang macapat wiwit wiwitan ana ing
abad XVI Masehi nganti saiki digunakake ing
panguripan sosial, kalebu minangka hiburan,
estetika, pendidikan.
ANCAS TEMBANG MACAPAT
1.
Isine pitutur kang diandharake kanthi
wicaksana. Tembang macapat ngandhut
piweling supaya ing jaman biyen wong tuwa
nggunakake tembang macapat kanggo pitutur
marang bocah-bocah.
3.
Ana uga kang nggunakake pagelaran
tradhisional, piranti korespondensi, mantra
kanggo ngusir bala, upacara temu temanten
adat Jawa, upacara kegiyatan Pangestu lan
filosofi siklus urip.
6

9. GURU GATRA
Cacahing gatra/larik/baris ing saben
pada.
PAUGERAN-PAUGERAN
TEMBANG MACAPAT
GURU WILANGAN
Cacahing wanda ing saben gatra.
GURU LAGU
Tibaning swara/dhong-dhinge swara
ing pungkasaning gatra.
TABEL
GURU GATRA, WILANGAN, LAGU
7

10. UNSUR KEBASAAN
TEMBANG MACAPAT
TEMBUNG KAWI
Tembung kawi yaiku tetembungan kang cak-cakane
winates ana ing basa endah, umpamane kanggo ing
tembang, padhalangan, kethoprak lan acara liyane
kang gegayutan karo adat kejawen.
Tembang kawi uga diarani tembung sansekerta.
Kathah tetembungan basa kawi ingkang kapendhet
saking basa sansekerta. Senajang tembung kawi asale
saka jawa kuna, nanging panganggone ora padha. Basa
kawi digunakake kanggo kasustraan, dene basa jawa
kuna digunakake pacelathon padinan.
Tuladha:
Aditya ateges srengenge.
Buwana ateges bumi.
Candramawa ateges bumi.
1.
2.
3.
4. Endah ateges becik.
5. Imantaka ateges mega.
6. Jumantara ateges langit.
8

11. TEMBUNG GARBA
Tembung garba yaiku tembung loro utawa luwih sing
digabung dadi siji, kanthi ngurangi jumlah wanda lan
nduwe makna dewe, tembung garba uga diarani
sinandhi.
Tuladha:
Araneki : Arane + iki.
Dadyewuh : Dadi + ewuh.
1.
2.
3. Dupyarsa : Dupi + arsa (ana owah-
owahan vokal saka i + a dadi "ya").
4. Jalwestri : Jalu + estri (ana owah-owahan
vokal saka u + e dadi "we").
DASANAMA
Dasanama asale saka tembung "dasa" ateges sepuluh
lan "nama" ateges asma. Yen digabung, tegese
dasanama yaiku sepuluh jeneng. Sepuluh jeneng
kasebut bisa diarani minangka tandha yen tembungn
kasebut nduweni makna luwih saka siji.
Tuladha:
Bagus : Sigit, pekik, jenthara.
Panggonan : Gwan, unggwan, don, laya, enu.
1.
2.
3. Jam : Tabuh, pukul, tabeh, gathi, gathita.
4. Rembulan : Badra, basanta, candra, sasi, wulan
9

12. SANDI ASMA
Ukara sandi asma dumadi saka rong tembung, yaiku
"sandi" lan "asma". Sandi tegese wadi (rahasia), ora
katon. Dene asma tegese jeneng. Sandi asma tegese
jeneng samaran, jeneng sing ora katon, utawa jeneng
sing didhelikake-jeneng samaran. Sejatine jeneng
mau wis jangkep, nanging jeneng mau dipedhot-
pedhot, ora langsung bisa ditemtokake. Biasane sandi
asma iki dumunung ing reripta/karya sastra awujud
tembang utawa ing geguritan.
Tuladha:
Nalika amba ndeleng sliramu
Esem gemuyumu tansah kelingan ing pikiranku
Driya iki anggung nimbali asmamu
Amargamung sliramu
Tansah aneng jero atiku
Ing driya sing paling jero
Rembulan ing wayah lastri
Dadi saksi jerone tresna ku marang sliramu
Asmamu sing endah
Uwis nandes mancep ing atiku
Sandi Asma : ANDRIANI LESMANA
10

13. SANDI KARSA
Ukara kang diwedharake kang satemene kang dipilah-
pilah adhapur huruf. Sandi iki digawe medharake
cipta, gagasan, utawa kekarepan.
Tuladha:
Dimen lebdeng kawruh
Ing pakaryan mrih trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Sandi Karsa : DINA PENDIDIKAN
11