Buku digital tembang macapat

1. TEMBANG
MACAPAT
By: Moch. Alwi Asshiddiq
XI MIPA 5/15

2. Daftar isi
Daftar isi.................................................................................... i
Filosofi Tembang Macapat.................................................. 1
a. Maskumambang............................................................... 2
b. Mijil....................................................................................... 2
c. Sinom.................................................................................... 3
d. Kinanthi............................................................................... 3
e. Asmaradana........................................................................ 4
f. Gambuh................................................................................. 4
g. Dhandanggula.................................................................... 5
h. Durma................................................................................... 5
i. Pangkur................................................................................. 6
j. Megatruh.............................................................................. 6
k. Pucung................................................................................. 7
Ancase Tembung Macapat.................................................. 8
Paugeran Tembang Macapat.............................................. 9
Pengertian Guru Gatra, Wilangan,
lan Lagu...................................................................................... 9
Tabel Guru Gatra, Wilangan,
lan Lagu...................................................................................... 9
Unsur Kebasaan Tembang Macapat................................ 10
i

3. Filosofi Tembang
Macapat
Tembang macapat yaiku tembang Utawa
geguritan sik ana ing tembang. Kanthi
prasaja, tembang macapat yaiku tembang
utawa geguritan tradhisional kang
ditembangake. Salajengipun, macapat
minangka wujud puisi tradhisional Jawi,
saben gatra gadhah baris ukara (gatra)
tartamtu, saben gatra gadhah cacahing
gatra (guru wilangan), saha
dipunpungkasi kanthi swara pungkasan
(guru lagu; gura tartamtu).
1

4. MASKUMAMBANG
Yaiku proses kedadiane jabang bayi utawa
muncul e janin, waktu iki wong Jawa
ngelakuake doa lan upacara adat kanggo
jabang bayi tujuan e yaiku supoyo jabang bayi
sehat. Contoh : Neloni lan mitoni
MIJIL
Yaiku proses kelahiran e bayi utawa manungsa
ing dunyo kang digambarake dening
penembangan mijil kang artine podho karo
wejil yaiku metu soko weteng e ibu
2

5. SINOM
Yaiku asale soko tembung enom kang tegese
masa pas enom (nom noman). Masa arek golek
ilmu, konco lan jati diri
KINANTHI
Kinanti asale soko tembung kanthi, yaiku
tuntunan kanggo nggayuh dalan kang bener
utawa pembentukan identitas kanggo
nggayuh tujuan
3

6. ASMARADANA
Asmara tegese katresnan, masa iki diwiwiti
nalika manungsa wiwit nuduhake ketertarikan
marang lawan jenis. Tembang iki nyritakake
lelampahing uripe manungsa kang ana ing
tataran nyawiji katresnan karo pasangan uripe
GAMBUH
Tegese tembung gambuh yaiku jumbuh utawa
manunggal. Fase menika ngandharaken
babagan parsetya ing bebrayan kangge
manunggalaken katresnan ing satunggal
gaesang bebrayan. Tembung gambuh
nggambarake babak anyar ing uripe manungsa.
4

7. DANDHANGGULA
Ngandharake proses munggah lan muduning
omah sing kudu diliwati bebarengan. Wiwit
mapan ing kaluwarga lan nyukupi kebutuhan
urip
DURMA
Durma asale soko tembung derma kang tegese
menehi rejeki marang wong liya. Naliko kabeh
kebutuhan wis kecukupan lan ora ono
kekurangan, manungsa wiwit mikir babagan
mbagi rejeki marang wong liya. Nanging ora
jarang sawise rumangsa cukup dheweke
malah tumindak sombong
5

8. PANGKUR
Pangkur asale soko tembung mangkur ( mundur
/ mungkur). Manungsa wiwit mundur soko
kepinginan kadonyan lan wiwit bab urip sawise
pati mengko. Sawise kabeh kebetahan ing
dunya wis kecukupan, mulo manungsa banjur
golek bekal kanggo urip langgeng ing tembe
MEGATRUH
Megatruh asale soko tembung megat tegesipun
pisah, megatruh tembung macapat kang
nggambarake manungsa ing setengah pati, raga
kaliyan nyawa lajeng wangsul dhateng asalipun
6

9. PUCUNG
Fase pasareyan jasad manungsa lan roh suci
kang nerusake kauripan ing alam akhirat
miturut amal nalika ana ing donya. Roh kag arep
menyang hadirat Tuhan Kang Maha Esa ragane
dibungkus karo kain pethak limang lembar
utawane pitung lembar lan dikiket ing saben
ruas raga kang sinebut pocong. Tembang pucung
diibaratake tataran pungkasan ing urip
manungsa, yaiku ana ing akhira
7

10. Ancas Tembang
Macapat
TEMBANG MACAPAT NGANTI SAIKI
DIGUNAKAKE ING PANGURIPAN
SOSIAL, ESTETIKA, HIBURAN LAN
PENDIDIKAN.
KANGGO UPACARA ADAT, MANTRA
NGUSIR BALA, UPACARA MANTEN
ADAT JAWA, LAN FILOSOFI SIKLUS
URIP.
ISINE PITUTUR KANG WICAKSANA
LAN DIANDHARAKE, DIGUNAKAKE
WONG JAMAN BIYEN KANGGO
PITUTUR MARANG BOCAH-BOCAH.
1
2
3
8

11. Paugeran
Tebang Macapat
Guru Gatra: Cacahing gatra/larik/baris
ing saben pada.
Guru Wilangan: Cacahing wanda ing
saben gatra.
Guru Lagu: Tibaning swara utawa dhong-
dhinge swara ing pungkasaning gatra.
Tabel Guru Gatra,
Wilangan, lan Lagu
9

12. UNSUR KEBASAAN
TEMBANG MACAPAT
TEMBUNG KAWI
Tembung kawi yaiku tetembungan kang cak-cakane
winates ana ing basa endah, umpamane kanggo ing
tembang, padhalangan, kethoprak lan acara liyane
kang gegayutan karo adat kejawen.
Tembang kawi uga diarani tembung sansekerta.
Kathah tetembungan basa kawi ingkang kapendhet
saking basa sansekerta. Senajang tembung kawi
asale saka jawa kuna, nanging panganggone ora
padha. Basa kawi digunakake kanggo kasustraan,
dene basa jawa kuna digunakake pacelathon
padinan.
Tuladha:
Aditya ateges srengenge.
Buwana ateges bumi.
Candramawa ateges bumi.
1.
2.
3.
10

13. TEMBUNG GARBA
Tembung garba yaiku tembung loro utawa luwih
sing digabung dadi siji, kanthi ngurangi jumlah
wanda lan nduwe makna dewe, tembung garba uga
diarani sinandhi.
Tuladha:
Araneki : Arane + iki.
Dadyewuh : Dadi + ewuh.
1.
2.
3. Dupyarsa : Dupi + arsa (ana owah-
owahan vokal saka i + a dadi "ya").
DASANAMA
Dasanama asale saka tembung "dasa" ateges
sepuluh lan "nama" ateges asma. Yen digabung,
tegese dasanama yaiku sepuluh jeneng. Sepuluh
jeneng kasebut bisa diarani minangka tandha yen
tembungn kasebut nduweni makna luwih saka siji.
Tuladha:
Bagus : Sigit, pekik, jenthara.
Panggonan : Gwan, unggwan, don, laya, enu.
1.
2.
3. Jam : Tabuh, pukul, tabeh, gathi, gathita.
11

14. SANDI ASMA
Ukara sandi asma dumadi saka rong tembung,
yaiku "sandi" lan "asma". Sandi tegese wadi
(rahasia), ora katon. Dene asma tegese jeneng.
Sandi asma tegese jeneng samaran, jeneng sing ora
katon, utawa jeneng sing didhelikake-jeneng
samaran. Sejatine jeneng mau wis jangkep, nanging
jeneng mau dipedhot-pedhot, ora langsung bisa
ditemtokake. Biasane sandi asma iki dumunung ing
reripta/karya sastra awujud tembang utawa ing
geguritan.
Tuladha:
12
Amba lumaksana ing ngandhape kirana
Lawan gini kang kula tresna
Wicara aneng gama
Anggung nyepeng asta lan karo
Ambege sing widodo
ALWI ANAM

15. SANDI KARSA
Ukara kang diwedharake kang satemene kang dipilah-
pilah adhapur huruf. Sandi iki digawe medharake
cipta, gagasan, utawa kekarepan.
Tuladha:
Dimen lebdeng kawruh
Ing pakaryan mrih trengginas
Nalar mulur rinengga ambeg berbudi
Anjrah mring para siswa
Pepinginan kang samya kae
Esthining tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Sandi Karsa : DINA PENDIDIKAN
13