Tư tưởng chính trị xã hội của mạnh tử và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa việt nam hiện nay
•
0 likes•89 views
Tư tưởng chính trị xã hội của mạnh tử và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa việt nam hiện nay
Recommended
Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (15)
Similar to Tư tưởng chính trị xã hội của mạnh tử và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa việt nam hiện nay
Similar to Tư tưởng chính trị xã hội của mạnh tử và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa việt nam hiện nay (20)
More from Man_Ebook
More from Man_Ebook (20)
Recently uploaded
Recently uploaded (10)
Tư tưởng chính trị xã hội của mạnh tử và ý nghĩa của nó đối với việc xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa việt nam hiện nay
- 1. ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN BUØI XUAÂN THANH TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNH TÖÛ VAØ YÙ NGHÓA CUÛA NOÙ ÑOÁI VÔÙI VIEÄC XAÂY DÖÏNG NHAØ NÖÔÙC PHAÙP QUYEÀN XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM HIEÄN NAY LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ TRIEÁT HOÏC TP. HOÀ CHÍ MINH – 2008
- 2. 2 ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN BUØI XUAÂN THANH TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNHTÖÛ VAØ YÙ NGHÓA CUÛA NOÙ ÑOÁI VÔÙI VIEÄC XAÂY DÖÏNG NHAØ NÖÔÙC PHAÙP QUYEÀN XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM HIEÄN NAY Chuyeân ngaønh: LÒCH SÖÛ TRIEÁT HOÏC Maõ soá : 62.22.8001 LUAÄN AÙN TIEÁN SÓ TRIEÁT HOÏC Ngöôøi höôùng daãn khoa hoïc: 1. PGS.TS TRÒNH DOAÕN CHÍNH 2. PGS.TS LÖÔNG MINH CÖØ TP. HOÀ CHÍ MINH – 2008
- 3. 3 LÔØI CAM ÑOAN Toâi cam ñoan ñaây laø coâng trình do toâi nghieân cöùu Keát quaû nghieân cöùu laø trung thöïc vaø chöa ñöôïc ai coâng boá. Ngöôøi thöïc hieän BUØI XUAÂN THANH
- 4. 4 MUÏC LUÏC Trang PHAÀN MÔÛ ÑAÀU .............................................................................................. 1 Chöông 1: CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI VAØ NHÖÕNG TIEÀN ÑEÀ HÌNH THAØNH TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNH TÖÛ 1.1. Ñaëc ñieåm kinh teá - xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Xuaân thu - Chieán quoác – cô sôû khaùch quan hình thaønh tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû.. 15 1.2. Nguoàn goác lyù luaän tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû .............. 32 Keát luaän chöông 1........................................................................................ 54 Chöông 2: NHÖÕNG NOÄI DUNG CÔ BAÛN TRONG TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNH TÖÛ 2.1. Töø “nhaân nghóa” ñeán “nhaân chính” trong tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû........................................................................................ 57 2.2. Daân baûn – vaán ñeà coát loõi trong tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû ................................................................................................. 69 Keát luaän chöông 2........................................................................................ 113 Chöông 3: GIAÙ TRÒ LÒCH SÖÛ TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNH TÖÛ VÔÙI COÂNG CUOÄC XAÂY DÖÏNG NHAØ NÖÔÙC PHAÙP QUYEÀN XAÕ HOÄI CHUÛ NGHÓA VIEÄT NAM HIEÄN NAY 3.1. Nhöõng giaù trò vaø haïn cheá trong tö töôûng chính trò -xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû............................................................................................... 117 3.2. Nhöõng baøi hoïc lòch söû ruùt ra töø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû vôùi vieäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam cuûa daân, do daân, vì daân .......................................... 140 Keát luaän chöông 3........................................................................................ 178 KEÁT LUAÄN CHUNG ...................................................................................... 182 DANH MUÏC COÂNG TRÌNH ÑAÕ COÂNG BOÁ CUÛA TAÙC GIAÛ.................. 189 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ........................................................................ 190
- 5. 5 PHAÀN MÔÛ ÑAÀU 1. Tính caáp thieát cuûa ñeà taøi Tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû trong hoïc thuyeát Nho gia, thöïc chaát laø tö töôûng daân baûn - tö töôûng laáy daân laøm goác nöôùc. Tö töôûng aáy tuy coøn nhöõng haïn cheá veà maët lòch söû vaø mang daáu aán cuûa söï phaân bieät ñaúng caáp xaõ hoäi, nhöng cuõng coù nhöõng maët tích cöïc mang giaù trò nhaân loaïi phoå bieán, ñaõ töøng ñöôïc Chuû tòch Hoà Chí Minh tieáp thu, keá thöøa coù söï choïn loïc vaø pheâ phaùn trong quaù trình xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn Vieät Nam cuûa daân, do daân, vì daân. Nhaø nöôùc ta laø nhaø nöôùc veà baûn chaát do nhaân daân ta laäp ra thoâng qua toång tuyeån cöû toaøn daân; vaø ñöôïc ñaët döôùi söï kieåm soaùt cuûa nhaân daân. Moïi quyeàn löïc maø nhaø nöôùc coù ñöôïc ñeàu do nhaân daân uûy quyeàn. Moïi chuû tröông, chính saùch cuûa nhaø nöôùc ñeàu vì lôïi ích cuûa nhaân daân. Baûn chaát ñoù cuûa Nhaø nöôùc ta ñaõ ñöôïc khaúng ñònh trong taát caû caùc baûn Hieán phaùp. Ñaëc bieät Hieán phaùp 1992 (söûa ñoåi) ñaõ chæ roõ: “Nhaø nöôùc Coäng hoøa xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam laø Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa cuûa nhaân daân, do nhaân daân, vì nhaân daân. Taát caû quyeàn löïc nhaø nöôùc thuoäc veà nhaân daân maø neàn taûng laø lieân minh giöõa giai caáp coâng nhaân vôùi giai caáp noâng daân vaø ñoäi nguõ trí thöùc” [49, 178]. Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Việt Nam cuûa daân, do daân, vì daân do Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam chuû tröông laø nhaø nöôùc ñöôïc xaây döïng treân tinh thaàn daân chuû maùcxit vaø ñöôïc baét nguoàn töø truyeàn thoáng ñaïi ñoaøn keát daân toäc cuøng vôùi tinh thaàn nhaân baûn, daân baûn cuûa oâng cha chuùng ta trong suoát quaù trình ñaáu tranh döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc. YÙ thöùc ñöôïc vai troø to lôùn cuûa quaàn chuùng nhaân daân ñoái vôùi söï toàn vong cuûa ñaát nöôùc, Traàn Höng Ñaïo ñaõ töøng chuû tröông: Khoan thö söùc daân ñeå laøm keá saâu beàn reã. Nguyeãn Traõi cuõng ñaõ chæ roõ: “Chôû thuyeàn, laät thuyeàn cuõng laïi laø daân” [115,396]. Tieáp tuïc keá thöøa vaø phaùt trieån tö töôûng ñoù trong söï
- 6. 6 nghieäp ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc vaø xaây döïng ñaát nöôùc, Chuû tòch Hoà Chí Minh khaúng ñònh: “Goác coù vöõng caây môùi beàn, Xaây laàu thaéng lôïi treân neàn nhaân daân” [85,410]. Tuy nhieân, thöïc teá cho thaáy coâng cuoäc xaây döïng vaø hoaøn thieän nhaø nöôùc ôû nöôùc ta trong nhöõng naêm gaàn ñaây maëc duø ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu to lôùn nhöng cuõng toàn taïi khoâng ít khoù khaên, baát caäp vaø caû nhöõng sai laàm. Ñaùnh giaù veà nhöõng yeáu keùm vaø khuyeát ñieåm cuûa quaù trình xaây döïng Nhaø nöôùc ta trong nhöõng naêm qua, Nghò quyeát Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù X cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam chæ roõ: “Boä maùy quaûn lyù nhaø nöôùc caùc caáp, nhaát laø ôû cô sôû coøn yeáu keùm. Tình traïng nhuõng nhieãu, cöûa quyeàn, thieáu traùch nhieäm ôû moät boä phaän coâng chöùc, nhaát laø ôû caùc cô quan tröïc tieáp giaûi quyeát coâng vieäc cuûa daân vaø doanh nghieäp, chaäm ñöôïc khaéc phuïc. Moâ hình toå chöùc chính quyeàn ñòa phöông, nhaát laø toå chöùc hoäi ñoàng nhaân daân, coøn nhöõng ñieåm baát hôïp lyù. Caûi caùch haønh chính chöa ñaït yeâu caàu” [39,64]. Chính vì theá, vieäc xaùc ñònh ñuùng ñaén muïc tieâu, ñöa ra caùc giaûi phaùp caûi caùch hieäu quaû moâ hình toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa Nhaø nöôùc ta laø moät vieäc laøm caàn thieát. Ñeå xaây döïng ñöôïc boä maùy nhaø nöôùc trong saïch, vöõng maïnh, gaén lieàn vôùi daân, theå hieän ñuùng yù chí vaø nguyeän voïng cuûa nhaân daân, ñaûm baûo treân thöïc teá quyeàn löïc nhaø nöôùc thuoäc veà nhaân daân, nhaèm phaùt huy söùc maïnh cuûa toaøn daân ñoái vôùi quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc, moät maët chuùng ta phaûi toång keát thöïc tieãn, nghieân cöùu lyù luaän; maët khaùc, phaûi bieát keá thöøa nhöõng giaù trò tinh hoa cuûa tö töôûng nhaân loaïi veà xaây döïng boä maùy nhaø nöôùc. Hôn bao giôø heát, trong giai ñoaïn hieän nay vieäc tieáp thu nhöõng tinh hoa vaên hoùa nhaân loaïi seõ laø moät trong nhöõng ñieàu kieän quan troïng cho söï tieán boä cuûa moät daân toäc. Vaø, moät trong nhöõng giaù trò vaên hoùa nhaân loaïi maø chuùng ta caàn tieáp thu ñeå goùp phaàn ñoåi môùi tö duy,
- 7. 7 kieän toaøn boä maùy nhaø nöôùc coù hieäu quaû, ñoù laø voán tri thöùc vaø kinh nghieäm ña daïng maø loaøi ngöôøi ñaõ saùng taïo ra. Hoïc thuyeát Khoång - Maïnh noùi chung vaø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû noùi rieâng laø moät trong nhöõng tinh hoa cuûa vaên hoùa nhaân loaïi, ñaõ töøng aûnh höôûng khaù saâu roäng tôùi xaõ hoäi Vieät Nam. Chuû tòch Hoà Chí Minh töøng noùi: “trong hoïc thuyeát cuûa Khoång Töû coù nhieàu ñieàu khoâng ñuùng song nhöõng ñieàu hay trong ñoù thì chuùng ta neân hoïc” [86,46]. Moät trong nhöõng ñieàu hay cuûa hoïc thuyeát Khoång - Maïnh chính laø tö töôûng xaây döïng vaø cuûng coá boä maùy caàm quyeàn treân tinh thaàn nhaân baûn, daân baûn, vôùi nhieàu luaän ñieåm coù giaù trò veà “loøng daân”, “söùc daân”, “laáy daân laøm goác nöôùc”… ñaùng ñeå chuùng ta keá thöøa nhö laø nhöõng baøi hoïc lòch söû boå ích trong coâng cuoäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa cuûa daân, do daân, vì daân ôû nöôùc ta hieän nay. Xuaát phaùt töø nhöõng suy nghó treân ñaây, chuùng toâi choïn vaán ñeà: “Tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû vaø yù nghóa cuûa noù ñoái vôùi vieäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam hieän nay” laøm ñeà taøi luaän aùn tieán só trieát hoïc cuûa mình. 2. Tình hình nghieân cöùu ñeà taøi Tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû ñöôïc oâng xaây döïng nhaát quaùn treân tinh thaàn nhaân baûn, daân baûn neân khoâng chæ coù giaù trò veà maët hoïc thuaät, maø coøn coù yù nghóa thieát thöïc ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa caùc xaõ hoäi truyeàn thoáng vaø xaõ hoäi hieän ñaïi. Chính vôùi yù nghóa lyù luaän vaø thöïc tieãn aáy maø tö töôûng naøy ñaõ thu huùt ñöôïc söï quan taâm nghieân cöùu cuûa nhieàu nhaø khoa hoïc trong nöôùc cuõng nhö treân theá giôùi. Maëc duø caùc caùch tieáp caän nghieân cöùu khoâng gioáng nhau vaø yù kieán ñaùnh giaù cuûa caùc nhaø khoa hoïc veà tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû coøn nhieàu ñieåm
- 8. 8 khaùc nhau, song coù theå khaùi quaùt caùc coâng trình nghieân cöùu thaønh naêm höôùng chính sau: Höôùng thöù nhaát: Bao goàm caùc coâng trình nghieân cöùu tö töôûng cuûa Maïnh Töû noùi chung vaø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa oâng noùi rieâng trong toång theå neàn vaên hoùa Trung Quoác; vaø, thaäm chí trong toång theå neàn vaên hoùa nhaân loaïi. Tieâu bieåu cho höôùng naøy laø caùc taùc phaåm: Almanach nhöõng neàn vaên minh theá giôùi cuûa hôn moät traêm taùc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc, Ban bieân soaïn goàm: Hoaøng Minh Thaûo, Ñinh Ngoïc Laân vaø Ñöùc Thoâng, Nxb. Vaên hoùa - Thoâng tin, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1999, vôùi phaàn 25: Nhöõng nhaø tö töôûng vaø trieát gia noåi tieáng theá giôùi; cuoán Lòch söû vaên hoùa Trung Quoác do Ñaøm Gia Kieän chuû bieân, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1993; cuoán Lòch söû vaên hoùa Trung Quoác, 2 taäp, do Trung taâm Phöông Ñoâng, Thöôïng Haûi xuaát baûn naêm 1993; vaø cuoán Ñaïi cöông lòch söû vaên hoùa Trung Quoác do Ngoâ Vinh Chính, Vöông Mieän Quyù chuû bieân, Nxb. Vaên hoùa - Thoâng tin, xuaát baûn naêm 1994… Qua caùc coâng trình nghieân cöùu treân ñaây, chuùng toâi nhaän thaáy caùc taùc giaû nghieân cöùu tö töôûng Maïnh Töû trong toång theå neàn vaên hoùa Trung Hoa phaàn lôùn laø ngöôøi Trung Quoác. Muïc ñích cuûa caùc taùc phaåm noùi treân laø trình baøy, phaân tích khaùi quaùt toaøn boä neàn vaên hoùa Trung Quoác voán raát ña daïng vaø phong phuù (rieâng taùc phaåm Almanach nhöõng neàn vaên minh theá giôùi trình baøy, phaân tích khaùi quaùt toaøn boä neàn vaên minh theá giôùi), do ñoù caùc taùc giaû khoâng ñi saâu phaân tích tö töôûng cuûa Maïnh Töû ôû nhöõng noäi dung chi tieát. Maëc duø caùc taùc giaû ñaõ trình baøy cô sôû xaõ hoäi hình thaønh vaø noäi dung tö töôûng cuûa Maïnh Töû, nhöng coù theå noùi tö töôûng Maïnh Töû ñöôïc theå hieän trong caùc phaåm naøy chæ döøng laïi ôû möùc ñoä khaùi quaùt. Tuy nhieân, tính khaùi quaùt cuûa vieäc trình baøy tö töôûng Maïnh Töû ôû caùc taùc phaåm aáy vaãn toaùt leân ñöôïc ít nhieàu tinh thaàn nhaân baûn, daân baûn trong tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa oâng.
- 9. 9 Höôùng thöù hai: Laø caùc coâng trình nghieân cöùu tö töôûng Maïnh Töû naèm trong doøng phaùt trieån cuûa lòch söû trieát hoïc Trung Quoác. Trong caùc coâng trình nghieân cöùu lòch söû trieát hoïc Trung Quoác, caùc taùc giaû ñeàu daønh moät phaàn ñaùng keå cho vieäc trình baøy, ñaùnh giaù tö töôûng cuûa Maïnh Töû. Chính vì theá maø tö töôûng cuûa Maïnh Töû theå hieän trong caùc coâng trình nghieân cöùu aáy saâu saéc hôn vaø toaøn dieän hôn. Tieâu bieåu cho höôùng naøy laø caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa Phuøng Höõu Lan, Haàu Ngoaïi Lö, Trieäu Kyû Baân, Ñoã Quoác Töôøng, Hoàng Tieàm, Nhieäm Hoa, Hoà Thích… Cuoán Ñaïi cöông trieát hoïc söû Trung Quoác cuûa Phuøng Höõu Lan (baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Döông), Nxb. Thanh nieân, xuaát baûn naêm 1999, vôùi chöông VII: Khuynh höôùng lyù töôûng cuûa Nho gia: Maïnh Töû, taùc giaû ñaõ phaân tích laøm roõ tö töôûng chính trò, tö töôûng trieát hoïc vaø tö töôûng kinh teá cuûa Maïnh Töû. Trong chöông naøy, Phuøng Höõu Lan cuõng ñöa ra caùch luaän giaûi rieâng cuûa mình veà moät soá vaán ñeà ñang tranh luaän, trong ñoù coù khoâng ít tö töôûng coù giaù trò hoïc thuaät cao. Ñoàng thôøi, taùc giaû cho raèng nhieàu tö töôûng cuûa Maïnh Töû nhö: “muoân vaät ñeàu ñuû ôû ta”, “khí haïo nhieân” ñeàu raát khoù giaûi thích, coù maøu saéc cuûa chuû nghóa thaàn bí. Baét ñaàu töø nhöõng naêm hai möôi, ba möôi cuûa theá kyû XX, coù nhieàu hoïc giaû Trung Quoác ñöùng treân laäp tröôøng cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng vaø chuû nghóa duy vaät lòch söû ñeå giaûi thích tö töôûng Maïnh Töû, trong ñoù tieâu bieåu laø cuoán Trung Quoác tö töôûng thoâng söû cuûa Haàu Ngoaïi Lö, Trieäu Kyû Baân, Ñoã Quoác Töôøng, do Baéc Kinh Nhaân daân xaõ xuaát baûn naêm 1957. Ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa coâng trình nghieân cöùu naøy laø duøng chuû nghóa duy vaät bieän chöùng ñeå phaân tích tính chaát trieát hoïc cuûa Maïnh Töû, söû duïng chuû nghóa duy vaät lòch söû ñeå giaûi thích, nghieân cöùu boái caûnh xaõ hoäi thôøi Maïnh Töû. Phöông phaùp naøy ñaõ coù taùc duïng nhaát ñònh trong vieäc giaûi thích moái quan heä giöõa tö töôûng Maïnh Töû vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi.
- 10. 10 Ngoaøi hai taùc phaåm treân ñaây, ôû Trung Quoác tö töôûng Maïnh Töû coøn ñöôïc trình baøy, phaân tích trong cuoán Lòch söû trieát hoïc giaûn bieân cuûa Hoàng Tieàm, Nhieäm Hoa, Uoâng Töû Tung, Tröông Theá Anh, Traàn Tu Trai, Chu Baù Coân, do Baéc Kinh Nhaân daân xaõ xuaát baûn naêm 1957, vôùi chöông Trieát hoïc Trung Quoác thôøi kyø xaõ hoäi noâ leä phaùt trieån vaø tan raõ; cuoán Trung Quoác trieát hoïc söû cuûa Hoà Thích, do Khai Trí, Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1969… ÔÛ Vieät Nam, töø giöõa theá kyû XX trôû laïi ñaây ñaõ xuaát hieän nhieàu coâng trình nghieân cöùu tö töôûng Maïnh Töû naèm trong doøng lòch söû trieát hoïc Trung Quoác. Ñieån hình laø caùc taùc phaåm: Ñaïi cöông trieát hoïc Trung Quoác (2 taäp) cuûa Giaûn Chi, Nguyeãn Hieán Leâ, do Caûo Thôm, Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1960; Lòch söû trieát hoïc do Nguyeãn Höõu Vui chuû bieân, Nxb. Tö töôûng vaên hoùa Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1992; Ñaïi cöông lòch söû trieát hoïc Trung Quoác do Doaõn Chính chuû bieân, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1997, taùi baûn coù söûa chöõa boå sung naêm 2004... Trong caùc taùc phaåm ñaõ ñeà caäp, caùc taùc giaû ñaõ laøm roõ boái caûnh xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Xuaân thu - Chieán quoác vôùi tö caùch laø cô sôû khaùch quan hình thaønh caùc tröôøng phaùi trieát hoïc ôû Trung Quoác giai ñoaïn naøy, trong ñoù coù trieát hoïc Maïnh Töû. Caùc taùc giaû cuõng ñaõ phaân tích laøm saùng toû tieàn ñeà luaân lyù, ñaïo ñöùc vaø noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Ñaëc bieät, cuoán Ñaïi cöông lòch söû trieát hoïc Trung Quoác do Doaõn Chính chuû bieân ñaõ phaân tích khaù saâu saéc tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû vaø coù nhöõng yù kieán ñaùnh giaù coù giaù trò veà tö töôûng naøy. Tuy nhieân, trong quaù trình nghieân cöùu toång theå neàn trieát hoïc Trung Quoác coå ñaïi voâ cuøng ña daïng, phong phuù, caùc taùc giaû chöa coù ñieàu kieän phaân tích chi tieát noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû. Nhöõng giaù trò lòch söû vaø haïn cheá cuûa tö töôûng aáy cuõng môùi chæ ñöôïc caùc taùc giaû ruùt ra vaø ñaùnh giaù ôû möùc ñoä khaùi quaùt.
- 11. 11 Höôùng thöù ba: Bao goàm caùc coâng trình nghieân cöùu tö töôûng Maïnh Töû noùi chung vaø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa oâng noùi rieâng naèm trong doøng phaùt trieån cuûa lòch söû tö töôûng Nho giaùo. Tieâu bieåu cho höôùng naøy laø hai coâng trình nghieân cöùu coâng phu toaøn boä lòch söû phaùt trieån tö töôûng Nho giaùo töø thôøi Khoång Töû ñeán trieàu ñaïi nhaø Thanh ôû Trung Quoác cuûa hai hoïc giaû Phan Boäi Chaâu vaø Traàn Troïng Kim. Taùc phaåm Khoång hoïc ñaêng cuûa Phan Boäi Chaâu, do Khai Trí, Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1973 vôùi quyeån II, chöông I. Trong chöông naøy taùc giaû ñaõ trình baøy khaù kyõ tö töôûng Maïnh Töû töø taâm tính luaän, ñeán tö töôûng chính trò, tö töôûng kinh teá, tö töôûng giaùo duïc vaø chæ ra söï khaùc bieät giöõa tö töôûng Maïnh Töû vôùi tö töôûng Khoång Töû. Cuoán Nho giaùo cuûa Traàn Troïng Kim, do Trung taâm Hoïc lieäu, Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1971, vôùi thieân VIII, taùc giaû ñaõ phaân tích toaøn boä tö töôûng cuûa Maïnh Töû baèng tinh thaàn ñeà cao, coi troïng töøng caâu chöõ vaø yù töôûng cuûa “Thaùnh hieàn”. Coù theå noùi caû Phan Boäi Chaâu vaø Traàn Troïng Kim ñeàu ñöùng treân laäp tröôøng cuûa caùc nhaø Nho ñeå tìm hieåu Nho giaùo noùi chung vaø tö töôûng Maïnh Töû noùi rieâng neân maëc duø caùc oâng ñaõ coù nhöõng coáng hieán veà maët dòch thuaät, goùp phaàn laøm saùng toû noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû nhöng vaãn thieáu tinh thaàn pheâ phaùn khoa hoïc. Cuõng coù theå xeáp caùc taùc phaåm: Nho gia vôùi Trung Quoác ngaøy nay cuûa Vi Chính Thoâng, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1996 vaø cuoán Nho giaùo xöa vaø nay cuûa Quang Ñaïm, Nxb. Vaên hoùa, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1994… vaøo höôùng nghieân cöùu thöù ba. Maëc duø caùc taùc giaû khoâng trình baøy toaøn boä lòch söû tö töôûng Nho giaùo theo nieân ñaïi nhöng ñaõ phaân tích nhöõng noäi dung cô baûn trong tö töôûng Nho giaùo noùi chung. Trong quaù trình phaân tích khaùi quaùt noäi dung tö töôûng Nho giaùo, caùc taùc giaû cuõng ñaõ trình baøy caùc tö töôûng chính trò, kinh teá, daân chuû cuûa Maïnh Töû. Ñieàu ñaùng löu yù laø caùc taùc giaû naøy ñaõ phaân tích moái quan heä cuûa Nho giaùo vôùi thöïc tieãn cuoäc soáng cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi.
- 12. 12 Höôùng thöù tö: Bao goàm caùc coâng trình nghieân cöùu rieâng bieät veà tö töôûng Maïnh Töû. Ñoù laø caùc taùc phaåm vaø taøi lieäu cuûa caùc taùc giaû chuyeân nghieân cöùu, dòch thuaät vaø giôùi thieäu rieâng veà tö töôûng trieát hoïc chính trò cuûa oâng. Trong ñoù phaûi keå ñeán cuoán: Maïnh Töû (quyeån thöôïng vaø quyeån haï), Ñoaøn Trung Coøn dòch, do Trí Ñöùc Toøng thô, Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1950; Maïnh Töû quoác vaên giaûi thích, Nguyeãn Höõu Tieãn vaø Nguyeãn Ñoân Phuïc dòch thuaät, Nxb. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, xuaát baûn naêm 1992; Maïnh Töû cuûa Nguyeãn Hieán Leâ, Nxb. Vaên hoùa, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, xuaát baûn naêm 1995… Trong caùc taùc phaåm naøy (tröø taùc phaåm Maïnh Töû cuûa Nguyeãn Hieán Leâ) caùc taùc giaû tieán haønh dòch thuaät vaø chuù giaûi saùch Maïnh Töû töø nguyeân baûn tieáng Haùn trong boä Töù thö. Tuy lôøi vaên dòch coù phaàn coå xöa chöa tinh goïn, ñoâi khi vieäc dòch thuaät quaù xa vôùi chính vaên nhöng ñoù laø moät trong nhöõng taøi lieäu kinh ñieån veà tö töôûng cuûa Maïnh Töû. Cuoán Maïnh Töû cuûa Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ heä thoáng laïi toaøn boä tö töôûng cuûa Maïnh Töû theo traät töï: tö töôûng chính trò, tö töôûng kinh teá vaø xaõ hoäi, tính thieän, toàn taâm döôõng tính vaø luyeän khí. Höôùng thöù naêm: Ñaây laø höôùng nghieân cöùu chuyeân ñeà. Höôùng naøy khaù phong phuù, bao goàm nhöõng coâng trình nghieân cöùu, nhöõng baøi vieát ñaêng taûi treân moät soá taïp chí. Theo höôùng naøy, caùc taùc giaû khoâng nghieân cöùu toaøn boä tö töôûng cuûa Maïnh Töû maø chæ ñi saâu nghieân cöùu moät noäi dung naøo ñoù trong tö töôûng cuûa oâng, chaúng haïn nhö thuyeát tính thieän, tö töôûng nhaân nghóa, tö töôûng giaùo duïc, vaán ñeà con ngöôøi… Veà caùc coâng trình nghieân cöùu theo höôùng naøy, phaûi keå ñeán caùc taùc phaåm: Tö töôûng nhaân baûn cuûa Nho hoïc Tieân Taàn cuûa Taøo Thöôïng Baân, baûn dòch cuûa Leâ Thanh Thuøy, Ñaøo Taâm Khaùnh, Chu Thanh Nga, Phaïm Syõ Thaønh vaø Mai Thò Thôm, Nxb. Ñaïi hoïc Quoác gia, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 2005; cuoán Vaán ñeà con ngöôøi trong Nho hoïc sô kyø cuûa Nguyeãn Taøi Thö, Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi,
- 13. 13 xuaát baûn naêm 2005; cuoán Nho giaùo taïi Vieät Nam, do Leâ Syõ Thaéng chuû bieân,Nxb. Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, xuaát baûn naêm 1994; cuoán Vaán ñeà quaûn lyù nhaø nöôùc trong trieát hoïc Trung Quoác coå ñaïi, Nguyeãn Anh Tuaán chuû bieân, Nxb. Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh, xuaát baûn naêm 2002… Maëc duø caùc taùc phaåm naøy khoâng phaûi laø nhöõng chuyeân khaûo rieâng bieät veà Maïnh Töû nhöng ñaõ ñeà caäp ñeán tö töôûng cuûa Maïnh Töû ôû noäi dung theo teân chuyeân ñeà maø caùc taùc giaû ñaõ löïa choïn nghieân cöùu. Trong caùc taùc phaåm ñaõ ñeà caäp, caùc taùc giaû cuõng ñaõ ruùt ra yù nghóa cuûa vaán ñeà nghieân cöùu ñoái vôùi xaõ hoäi hieän ñaïi. Caùc baøi vieát veà moät khía caïnh trong tö töôûng cuûa Maïnh Töû coøn ñöôïc theå hieän khaù ña daïng treân moät soá taïp chí. Ñaùng chuù yù laø caùc baøi: Quan nieäm cuûa Nho giaùo veà nghóa vaø lôïi cuûa Hoaøng Taêng Cöôøng – Taïp chí Trieát hoïc soá 4, T8-2000; Nhaân, nhaân nghóa vaø nhaân chính trong “Luaän ngöõ” vaø Maïnh Töû cuûa Hoaøng Thò Bình - Taïp chí Trieát hoïc soá 8, T11-2001; Veà hoïc thuyeát luaân lyù vaø ñaïo ñöùc cuûa Nho giaùo cuûa Minh Anh - Taïp chí Trieát hoïc soá 8, T8-2004… Nhìn chung, ñoái vôùi caùc taùc phaåm, caùc baøi vieát veà moät tö töôûng nhaát ñònh trong hoïc thuyeát Nho giaùo noùi chung vaø trong tö töôûng cuûa Maïnh Töû noùi rieâng ñaõ ñeà caäp treân ñaây, caùc taùc giaû ñaõ coá gaéng ñi vaøo phaân tích chieàu saâu cuûa tö töôûng aáy vaø ñaõ ñöa ra nhöõng yù kieán ñaùnh giaù bao haøm caû söï ñeà cao vaø pheâ phaùn, nhaèm ruùt ra yù nghóa cuûa noù ñoái vôùi xaõ hoäi hieän nay. Toùm laïi, ñaõ coù khaù nhieàu coâng trình nghieân cöùu tö töôûng cuûa Maïnh Töû nhöng vaãn chöa coù moät chuyeân khaûo nghieân cöùu rieâng veà tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû moät caùch heä thoáng, töø ñoù ruùt ra yù nghóa cuûa noù ñoái vôùi vieäc xaây döïng nhaø nöôùc phaùp quyeàn hieän ñaïi noùi chung, vaø Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam cuûa daân, do daân, vì daân noùi rieâng.
- 14. 14 Tuy nhieân, caùc coâng trình ñaõ ñöôïc coâng boá treân ñaây cuûa caùc nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc chính laø nguoàn taøi lieäu quyù baùu cho chuùng toâi tham khaûo, keá thöøa. 3. Muïc ñích, nhieäm vuï vaø giôùi haïn phaïm vi nghieân cöùu cuûa luaän aùn Muïc ñích cuûa luaän aùn: Treân cô sôû phaân tích, laøm roõ noäi dung vaø thöïc chaát tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû, luaän aùn ruùt ra töø tö töôûng naøy nhöõng baøi hoïc lòch söû vaø yù nghóa cuûa noù ñoái vôùi vieäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam. Nhieäm vuï cuûa luaän aùn: Ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích treân ñaây, luaän aùn seõ giaûi quyeát nhöõng nhieäm vuï cô baûn sau: Thöù nhaát: Trình baøy vaø phaân tích ñieàu kieän lòch söû Trung Quoác thôøi Xuaân thu - Chieán quoác vôùi tö caùch laø cô sôû khaùch quan hình thaønh tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû; ñoàng thôøi phaân tích nguoàn goác lyù luaän cuûa tö töôûng naøy laø tö töôûng ñöùc trò cuûa Khoång Töû, cuøng vôùi hoïc thuyeát veà luaân lyù ,ñaïo ñöùc cuûa Maïnh Töû, ñöôïc oâng xaây döïng treân cô sôû keá thöøa quan nieäm veà “taâm tính” cuûa caùc nhaø tö töôûng tröôùc ñoù. Thöù hai: Trình baøy vaø phaân tích noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû. Thöù ba: Treân cô sôû phaân tích nhöõng giaù trò lòch söû vaø haïn cheá trong tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû, luaän aùn ruùt ra nhöõng baøi hoïc lòch söû töø töôûng naøy ñoái vôùi coâng cuoäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam cuûa daân, do daân, vì daân. Giôùi haïn phaïm vi nghieân cöùu cuûa luaän aùn Luaän aùn giôùi haïn phaïm vi nghieân cöùu tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû laø moät boä phaän trong toaøn boä tö töôûng cuûa oâng, qua ñoù ñaùnh giaù tö töôûng naøy vaø ruùt ra nhöõng baøi hoïc lòch söû cuûa noù ñoái vôùi coâng cuoäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam. 4. Cô sôû lyù luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu cuûa luaän aùn
- 15. 15 Vôùi muïc ñích vaø nhieäm vuï treân ñaây, luaän aùn ñöôïc thöïc hieän treân cô sôû theá giôùi quan vaø phöông phaùp luaän cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng vaø chuû nghóa duy vaät lòch söû. Trong quaù trình thöïc hieän luaän aùn, chuùng toâi söû duïng caùc phöông phaùp: phaân tích vaø toång hôïp, quy naïp vaø dieãn dòch, lòch söû vaø loâgích, phöông phaùp so saùnh, phöông phaùp thoáng keâ v.v… Caùch tieáp caän chuû yeáu cuûa luaän aùn laø tieáp caän döôùi goùc ñoä giaù trò vaên hoùa. Ñeå hoaøn thaønh luaän aùn naøy, chuùng toâi ñaõ söû duïng moät soá taùc phaåm kinh ñieån cuûa chuû nghóa Maùc - Leânin, tö töôûng Hoà Chí Minh, caùc vaên kieän cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam, kinh ñieån cuûa Nho giaùo, caùc taùc phaåm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu veà lòch söû tö töôûng Trung Quoác vaø veà vaán ñeà xaây döïng, hoaøn thieän nhaø nöôùc… cuøng moät soá taïp chí coù lieân quan ñeán noäi dung cuûa luaän aùn. 5. Caùi môùi cuûa luaän aùn Moät laø: Töø vieäc phaân tích cô sôû xaõ hoäi, nguoàn goác lyù luaän vaø noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû, luaän aùn laøm roõ tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû laø heä thoáng nhöõng quan ñieåm veà: ñöôøng loái chính trò, chính saùch kinh teá, giaùo duïc…, maø haït nhaân laø tö töôûng ‘nhaân chính” vaø tö töôûng “daân baûn”. Hai laø: Treân cô sôû ñaùnh giaù nhöõng giaù trò lòch söû vaø haïn cheá trong tö töôûng chính trò – xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû, luaän aùn ruùt ra nhöõng baøi hoïc lòch söû töø tö töôûng naøy ñoái vôùi vieäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam hieän nay; ñoù laø: nhaø nöôùc phaûi “ laáy daân laøm goác”, keát hôïp döôõng daân vôùi giaùo daân; moïi chuû tröông, chính saùch nhaø nöôùc phaûi xuaát phaùt töø “yù daân”, “ loøng daân” ; vaø, ñöùc trò phaûi gaén lieàn vôùi phaùp trò. 6. YÙ nghóa khoa hoïc vaø yù nghóa thöïc tieãn cuûa luaän aùn Vôùi vieäc trình baøy, phaân tích moät caùch heä thoáng tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû, cuøng vôùi vieäc phaân tích, ñaùnh giaù nhöõng giaù trò vaø haïn cheá cuûa tö
- 16. 16 töôûng naøy, luaän aùn goùp phaàn laøm saâu saéc vaø phong phuù theâm tri thöùc veà lòch söû tö töôûng Trung Quoác noùi chung vaø tö töôûng Nho giaùo noùi rieâng. Ñoái vôùi söï nghieäp xaây döïng vaø phaùt trieån ñaát nöôùc ta trong giai ñoaïn hieän nay, nhöõng baøi hoïc lòch söû ruùt ra töø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû laø nhöõng baøi hoïc boå ích vaø thieát thöïc cho coâng cuoäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam. Luaän aùn coù theå ñöôïc söû duïng laøm taøi lieäu tham khaûo, phuïc vuï cho vieäc nghieân cöùu, giaûng daïy trieát hoïc Trung Quoác noùi chung vaø tö töôûng Nho giaùo noùi rieâng trong caùc tröôøng ñaïi hoïc vaø cao ñaúng. 7. Keát caáu cuûa luaän aùn Phuø hôïp vôùi muïc ñích vaø nhieäm vuï ñaõ neâu, ngoaøi phaàn môû ñaàu vaø keát luaän, luaän aùn ñöôïc keát caáu goàm 3 chöông, 6 tieát vaø danh muïc caùc taøi lieäu tham khaûo.
- 17. 17 Chöông 1 CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI VAØ NHÖÕNG TIEÀN ÑEÀ HÌNH THAØNH TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNH TÖÛ Trong lòch söû trieát hoïc Trung Quoác coå ñaïi, Maïnh Töû (371-289 TCN) teân thaät laø Maïnh Kha, teân chöõ laø Töû Dö, doøng doõi Maïnh Toân Thò, thuoäc doøng Vöông toäc nöôùc Loã, laø moät ñaïi bieåu xuaát saéc cuûa tröôøng phaùi Nho gia. Soáng trong thôøi Chieán quoác, laø giai ñoaïn xaõ hoäi loaïn laïc, Maïnh Töû ñi chu du khaép nôi ñem hoïc thuyeát cuûa mình ñeå khuyeán caùo caùc vua chö haàu, nhaèm ñònh yeân thieân haï, thoáng nhaát quoác gia veà moät moái. Tuy nhieân, trong boái caûnh “Thieân haï ñang lo hôïp tung, lieân hoaønh, laáy vieäc ñaùnh nhau laøm gioûi. Theá maø Maïnh Töû laïi noùi ñaïo ñöùc cuûa caùc ñôøi Ñöôøng, Ngu, Tam ñaïi” [105,433], do ñoù caùc vua chö haàu khoâng söû duïng hoïc thuyeát cuûa oâng; cuoái cuøng oâng ñaønh lui veà nöôùc Loã, noi göông Khoång Töû môû tröôøng daïy hoïc ñeå truyeàn baù tö töôûng cuûa mình. Toaøn boä di saûn tö töôûng Maïnh Töû ñeå laïi cho ñôøi sau taäp trung trong boä saùch Maïnh Töû goàm baûy thieân. Boä saùch naøy ñaõ theå hieän roõ nhöõng quan ñieåm cuûa oâng veà trieát lyù vaø chính trò, trong ñoù, tö töôûng chính trò - xaõ hoäi vôùi ñöôøng loái nhaân chính laø taâm ñieåm cuûa toaøn boä di saûn tö töôûng aáy. Cuõng nhö baát kyø hoïc thuyeát naøo, trieát hoïc Maïnh Töû noùi chung vaø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa oâng noùi rieâng khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa söï tö bieän thuaàn tuùy cuûa tö duy. Noù khoâng ra ñôøi töø maûnh ñaát troáng khoâng maø hình thaønh, phaûn aùnh boái caûnh kinh teá - xaõ hoäi Trung Quoác ñaày bieán ñoäng thôøi Xuaân thu - Chieán quoác, ñuùng nhö C.Maùc ñaõ noùi: “Caùc trieát gia khoâng moïc leân nhö naám töø traùi ñaát, hoï laø saûn phaåm cuûa thôøi ñaïi mình, cuûa daân toäc mình, maø doøng söõa tinh teá nhaát,
- 18. 18 quyù giaù vaø voâ hình ñöôïc taäp trung laïi trong nhöõng tö töôûng trieát hoïc” [74,156). Tö töôûng aáy cuõng laø keát quaû cuûa söï keá thöøa vaø phaùt trieån veà maët lyù luaän cuûa caùc nhaø tö töôûng tröôùc ñoù, ñaëc bieät laø tö töôûng “nhaân”, tö töôûng ñöùc trò cuûa Khoång Töû. Maët khaùc, noù coøn ñöôïc hình thaønh tröïc tieáp treân cô sôû thuyeát tính thieän, laø tö töôûng khaù ñaëc saéc cuûa Maïnh Töû veà ñaïo ñöùc nhaân sinh. Chính vì theá, ñeå xem xeùt, ñaùnh giaù moät caùch ñuùng ñaén noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû, chuùng ta khoâng theå khoâng laøm roõ boái caûnh lòch söû, cô sôû kinh teá, chính trò cuûa xaõ hoäi Trung Quoác thôøi coå ñaïi, cuøng vôùi nguoàn goác lyù luaän, tieàn ñeà luaân lyù ñaïo ñöùc ñaõ quy ñònh noäi dung, tính chaát vaø söï phaùt trieån tö töôûng naøy nhö theá naøo. Chæ khi laøm saùng toû nhöõng vaán ñeà ñoù, chuùng ta môùi thöïc söï ñöùng treân quan ñieåm lòch söû – cuï theå ñeå traû lôøi chính xaùc caùc caâu hoûi ñaët ra lieân quan ñeán tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû nhö: Taïi sao Maïnh Töû laïi ñeà cao, coi troïng nhaân nghóa vaø chuû tröông duøng nhaân nghóa trong chính trò? Tö töôûng daân baûn maø Maïnh Töû ñeà xuaát vôùi nhaø caàm quyeàn laø mong muoán chuû quan cuûa oâng, hay laø söï phaûn aùnh nhu caàu khaùch quan cuûa xaõ hoäi Trung Quoác ñöông thôøi? Vaø, ñieàu gì laøm cho tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû ñaõ xuaát hieän töø hôn hai ngaøn naêm tröôùc vaãn coøn coù giaù trò ñeå chuùng ta keá thöøa trong xaõ hoäi hieän nay? Xuaát phaùt töø nhöõng suy nghó treân ñaây, tröôùc khi ñi vaøo phaân tích noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû vaø ruùt ra nhöõng baøi hoïc lòch söû töø tö töôûng naøy ñoái vôùi coâng cuoäc xaây döïng Nhaø nöôùc phaùp quyeàn xaõ hoäi chuû nghóa Vieät Nam, chuùng toâi seõ tieán haønh khaûo saùt, phaân tích cô sôû xaõ hoäi vaø nhöõng tieàn ñeà hình thaønh tö töôûng cuûa Maïnh Töû noùi chung vaø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa oâng noùi rieâng.
- 19. 19 1.1. ÑAËC ÑIEÅM KINH TEÁ - XAÕ HOÄI TRUNG QUOÁC THÔØI XUAÂN THU - CHIEÁN QUOÁC ⎯ CÔ SÔÛ KHAÙCH QUAN HÌNH THAØNH TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNH TÖÛ Trung Quoác coå ñaïi laø moät trong nhöõng caùi noâi cuûa neàn vaên minh phöông Ñoâng. Lòch söû Trung Quoác coå ñaïi ñaõ traûi qua nhieàu thieân nieân kyû vaø töøng coù nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån maïnh meõ, ñaït ñöôïc nhieàu thaønh töïu röïc rôõ veà moïi maët. Theo truyeàn thuyeát vaø chính söû, thôøi kyø xaõ hoäi nguyeân thuûy ôû Trung Quoác traûi qua nhieàu giai ñoaïn khaùc nhau vaø ñöôïc keát thuùc vaøo khoaûng thieân nieân kyû thöù II tröôùc Coâng nguyeân cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa trieàu ñaïi nhaø Haï. Nhaø Haï môû ñaàu cho moät giai ñoaïn lòch söû maø söû cuõ goïi laø Tam ñaïi. Vôùi thôøi Tam ñaïi, Trung Quoác chuyeån daàn qua cheá ñoä chieám höõu noâ leä vaø phong kieán sô kyø. Maëc duø nhaø Haï khoâng ñeå laïi nhieàu chöùng tích cuï theå, nhöng döïa vaøo söû cuõ caùc nhaø nghieân cöùu khaúng ñònh trieàu ñaïi aáy laø giai ñoaïn khôûi ñaàu taïo cô sôû cho söï xuaát hieän cheá ñoä chieám höõu noâ leä ôû Trung Quoác coå ñaïi, vaø ngay töø thôøi kyø aáy Trung Quoác ñaõ tieán daàn leân trình ñoä canh noâng. Vieäc taïo ra khí giôùi vaø coâng cuï baèng ñaù, baèng ñoàng cuøng vôùi söï xuaát hieän vaên töï chính laø nhöõng phaùt minh quan troïng, taïo tieàn ñeà thuùc ñaåy neàn kinh teá xaõ hoäi Trung Quoác phaùt trieån veà sau naøy. Baét ñaàu töø theá kyû XVII ñeán theá kyû XI tröôùc Coâng nguyeân, treân vuøng ñaát phì nhieâu cuûa con soâng Hoaøng Haø ôû phía Baéc Trung Quoác ñaõ xuaát hieän moät lieân minh thò toäc roäng lôùn vôùi moät neàn saûn xuaát noâng nghieäp ñònh cö. Ñoù chính laø trieàu ñaïi AÂn - Thöông – buoåi bình minh cuûa neàn vaên minh Trung Quoác. Töø khi nhaø Thöông ñònh ñoâ ôû ñaát AÂn, cheá ñoä chieám höõu noâ leä ôû Trung Quoác coå ñaïi ñaõ ñöôïc xaùc laäp vöõng chaéc vaø ñaït ñöôïc nhöõng böôùc phaùt trieån khaù quan troïng. Döôùi thôøi nhaø Thöông ngheà troàng troït vaø chaên nuoâi khaù phaùt trieån, do ñoù tieàn teä – vaät laøm trung gian cho vieäc trao ñoåi saûn phaåm ñaõ böôùc ñaàu ñoùng vai troø cuûa noù. Nguoàn taøi lieäu “Giaùp coát vaên” vaø nhöõng ñieàu phaùt hieän ñöôïc ôû caùc di chæ khaûo coå cho thaáy
- 20. 20 söï baát bình ñaúng giöõa caùc giai caáp trong xaõ hoäi dieãn ra khaù saâu saéc. Xaõ hoäi thôøi AÂn - Thöông chuû yeáu bao goàm quyù toäc chuû noâ, noâng daân vaø noâ leä. Quyù toäc chuû noâ soáng raát xa hoa, höôûng laïc treân noãi khoå cuûa quaàn chuùng nhaân daân. Noâ leä bò coi nhö traâu, ngöïa, maëc duø hoï laø löïc löôïng lao ñoäng chuû yeáu, vaø bò huy ñoäng moät caùch trieät ñeå, nhaèm thoûa maõn nhöõng nhu caàu khoâng giôùi haïn cuûa giai caáp quyù toäc. Nhöõng caûnh noâ leä bò choân soáng theo chuû hoaëc bò laøm vaät hieán teá cho thaàn linh ñaõ noùi leân söï taøn khoác cuûa cheá ñoä chính trò thaàn quyeàn trong trieàu ñaïi AÂn - Thöông. Sau naøy ñeán thôøi Chieán quoác, moät soá nhaø tö töôûng, trong ñoù coù Maïnh Töû thöôøng ñeà caäp ñeán trieàu ñaïi AÂn-Thöông vaø söï suy taøn cuûa noù. Trong tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa mình, khoâng phaûi ngaãu nhieân Maïnh Töû laïi ca ngôïi vua Nghieâu, vua Thuaán vaø pheâ phaùn vua Truï. Ñoái vôùi oâng, söï dieät vong cuûa vua Truï vaø söï suïp ñoå cuûa trieàu ñaïi nhaø Thöông chính laø heä quaû taát yeáu cuûa neàn chính trò khoâng coi troïng ñaïo ñöùc. OÂng cuõng mong muoán caùc vua chö haàu laáy ñaïo trò nöôùc cuûa vua Nghieâu, vua Thuaán laøm taám göông saùng, neân coù theå noùi cuoäc ñôøi vua Nghieâu, vua Thuaán vaø ñaïo trò nöôùc baèng nhaân ñöùc cuûa hoï cuøng vôùi soá phaän cuûa vua Truï vaø trieàu ñaïi cuûa oâng ta chính laø nguoàn caûm höùng cho tinh thaàn nhaân baûn, daân baûn cuûa Maïnh Töû. Noùi caùch khaùc, tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû vôùi tinh thaàn nhaân baûn, daân baûn khoâng chæ phaûn aùnh khu bieät boái caûnh kinh teá - xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Chieán quoác, maø coøn laø söï phaûn aùnh keát quaû cuûa moät chuoãi bieán coá xaõ hoäi tröôùc ñoù maø giai ñoaïn Chieán quoác chæ laø moät maét xích, neân coù theå khaúng ñònh ñöôøng loái nhaân chính cuûa oâng ñaõ ñöôïc lòch söû chuaån bò töø tröôùc. Khi xaõ hoäi Trung Quoác böôùc vaøo giai ñoaïn Taây Chu (töø theá kyû XI ñeán theá kyû thöù VIII TCN), nhaø Chu ñaõ tieán xa hôn nhaø AÂn treân con ñöôøng döïng nöôùc. Coâng cuï lao ñoäng baèng saét xuaát hieän ñaõ ñöa löïc löôïng saûn xuaát leân moät trình ñoä cao hôn, töø ñoù keùo theo söï tieán boä trong lónh vöïc khoa hoïc, kyõ thuaät, ñòa lyù, thieân vaên… Nhaø Chu thöïc hieän cheá ñoä quoác höõu veà ruoäng ñaát vaø söùc lao ñoäng raát
- 21. 21 nghieâm ngaët. Veà nguyeân taéc, ruoäng ñaát vaø daân chuùng ñeàu thuoäc quyeàn quaûn lyù cuûa vua Chu. Thaønh thò ñaïi quy moâ xuaát hieän trôû thaønh ñoái laäp vôùi noâng thoân vaø laø nôi ôû cuûa taàng lôùp quyù toäc thò toäc, cuøng vôùi söï phaân taàng xaõ hoäi thaønh ngöôøi quaân töû vaø keû tieåu nhaân daãn ñeán söï ñoái khaùng giai caáp khaù gay gaét. Coá nhieân do trình ñoä non yeáu cuûa söùc saûn xuaát neân trong thôøi kyø naøy thaønh thò chöa ñöôïc khu vöïc hoùa moät caùch vöõng chaéc maø vaãn caàn coù söï quan heä khoâng theå chia taùch vôùi noâng thoân. Ngoaøi vieäc tieáp tuïc truyeàn thoáng teá “Tieân vöông” cuûa ngöôøi AÂn, ngöôøi Chu ñaõ theâm tö töôûng kính trôøi, thôø Thöôïng ñeá, hôïp meänh trôøi, ngöôøi vôùi trôøi hôïp nhaát. Ñaây laø tö töôûng chính trò - ñaïo ñöùc thaàn quyeàn, phaûn aùnh tö töôûng cuûa giai caáp quyù toäc thò toäc vaø neàn chuyeân chính quyù toäc thò toäc luùc baáy giôø. Xuaát phaùt töø ñoù, nhaø Chu xaây döïng moät thöù vaên hoùa “hoïc ôû quan phuû” cuûa rieâng taàng lôùp treân trong xaõ hoäi, khoâng xuoáng ñeán noâng thoân. Tö töôûng chính trò chuû yeáu cuûa giai caáp quyù toäc Chu laø “nhaän daân”, “höôûng daân” vaø “trò daân”. Moïi ñöôøng loái chính trò cuûa nhaø Chu ñeàu ñöôïc toân giaùo hoùa nhaèm meâ hoaëc nhaân daân, cuûng coá vöông quyeàn. Thôøi Taây Chu, vua Chu töï xöng laø “Thieân töû” coù caû thieân haï, tieán haønh phaân phong ñaát ñai, chöùc töôùc cho nhöõng ngöôøi trong doøng toäc vaø coâng thaàn laøm chö haàu ñeå xaây döïng ñaát nöôùc vaø cai trò daân chuùng. Theo caùch toå chöùc chính trò - xaõ hoäi thôøi kyø naøy taát caû caùc chö haàu ñeàu phaûi phuïc tuøng meänh leänh cuûa “Thieân töû” nhaø Chu, vaø taát nhieân hoï phaûi thöïc hieän ñaày ñuû caùc nghóa vuï trieàu coáng, trieàu hoäi, chinh phaït. Ñeå thöïc hieän cheá ñoä trieàu coáng aáy, caùc laõnh chuùa ñaõ thaét chaët noâng noâ vaøo ruoäng ñaát cuûa hoï vaø ra söùc boùc loät noâng noâ. Töø ñoù xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu nhöõng cuoäc noåi daäy cuûa noâng daân coâng xaõ vaø noâ leä choáng laïi giai caáp thoáng trò quyù toäc thò toäc Chu. Kinh thi ñaõ töøng
- 22. 22 vieát veà caûnh baát coâng trong xaõ hoäi vaø loøng caêm thuø cuûa nhaân daân vôùi giai caáp quyù toäc nhö sau: “Hoaëc baát tri khieáu haøo. Hoaëc thaûm thaûm cuø lao. Hoaëc theâ töø yeån ngöôõng. Hoaëc vöông söï öôûng chöôûng: Coù ngöôøi chaúng bò goïi keâu. Coù ngöôøi khoå nhoïc xem chieàu xaùc xô. Coù ngöôøi daïo caûnh nhôûn nhô. Coù ngöôøi vua khieán bô phôø moûi meâ” [61,1136]. Söï pheâ phaùn aáy veà thöïc chaát laø söï pheâ phaùn ñaïo ñöùc cuûa nhöõng keû thoáng trò vaø pheâ phaùn neàn chính trò chuyeân cheá taøn khoác cuûa giai caáp quyù toäc thò toäc. Kinh thi ñaõ phaàn naøo noùi leân nguyeän voïng cuûa quaàn chuùng nhaân daân veà moät xaõ hoäi khoâng coù aùp böùc, boùc loät vaø chæ ra raèng, khi nhaø caàm quyeàn khoâng coi troïng ñaïo ñöùc, hoï seõ gaây ra noåi khoå cho daân, töø ñoù taïo ra söï baát bình, loøng oaùn haän cuûa daân ñoái vôùi cheá ñoä xaõ hoäi. Theá nhöng taïi sao laïi coù nhöõng nhaø tö töôûng sau naøy coi ñaïi boä phaän caùc thieát cheá, ñieån chöông, cheá ñoä, leã nghi… cuûa nhaø Chu ñaët ra ôû thôøi buoåi aáy laø maãu möïc cuûa muoân ñôøi? Ñoù laø do laäp tröôøng giai caáp cuûa hoï. Moät soá nhaø tö töôûng xuaát phaùt töø lôïi ích cuûa giai caáp quyù toäc mong muoán xaõ hoäi Taây Chu tröôøng toàn, neân khi trieàu ñaïi nhaø Chu ñaõ ñöùng vöõng suoát ba traêm naêm bò lung lay, hoï muoán keùo luøi lòch söû trong söï tuyeät voïng baèng caùch ca ngôïi cheá ñoä xaõ hoäi ñoù. Söï oån ñònh cuûa xaõ hoäi Taây Chu cuøng vôùi söï ca ngôïi, nuoái tieác cuûa caùc nhaø tö töôûng sau naøy ñoái vôùi cheá ñoä xaõ hoäi ñoù ñaõ goùp phaàn giaûi thích taïi sao thôøi ñaïi Taây Chu chöa saûn sinh ra nhöõng hoïc thuyeát chính trò - xaõ hoäi môùi meû. Thôøi kyø aáy theá giôùi quan thaàn quyeàn cuõng nhö tö töôûng chính trò thaàn quyeàn vôùi traät töï leã
- 23. 23 nghóa vaø caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc ñöôïc coi laø yù trôøi cuûa vöông trieàu Chu vaãn coøn baûo ñaûm cho lôïi ích cuûa giai caáp quyù toäc thò toäc neân giai caáp naøy vaø nhöõng nhaø tö töôûng cuûa noù chöa caàn nghó ñeán vieäc caûi bieán phöông phaùp trò nöôùc, ñeán vieäc ñoåi môùi toå chöùc vaø phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa boä maùy caàm quyeàn, cuõng nhö ñeán moät neàn chính trò laáy ñaïo ñöùc laøm neàn taûng. Noùi caùch khaùc, thôøi ñaïi Taây Chu chöa laø thôøi kyø baét ñaàu coù söï phaùt trieån ñoät bieán veà chính trò - xaõ hoäi. Theá giôùi quan thaàn quyeàn, tö töôûng chính trò thaàn quyeàn laø theá giôùi quan chi phoái khaù naëng neà neân veà tö töôûng chöa thöïc söï xuaát hieän nhöõng hoïc thuyeát chính trò môùi. Hôn nöõa, theá giôùi quan thaàn quyeàn cuõng nhö tö töôûng chính trò thaàn quyeàn cuøng vôùi söï taøn baïo cuûa keû cai trò vaãn chöa ñöa ñeán söï suïp ñoå cuûa vöông trieàu vaø söï suy taøn cuûa cheá ñoä. Trong khi ñoù, söï phaûn khaùng cuûa quaàn chuùng nhaân daân ñoái vôùi söï aùp böùc, boùc loät cuûa giai caáp thoáng trò vaãn coøn yeáu ôùt, chöa buøng phaùt maïnh meõ. Nhö vaäy, giai ñoaïn Taây Chu trong lòch söû Trung Quoác coå ñaïi keùo daøi hôn 300 naêm laø thôøi kyø xaõ hoäi töông ñoái oån ñònh. Nhöng böôùc vaøo giai ñoaïn Xuaân thu - Chieán quoác (770-221 TCN), neàn thoáng trò cuûa vöông trieàu Chu ñi tôùi choã suy taøn. Thôøi Xuaân thu (770-476 TCN), caùc nöôùc chö haàu lôùn maïnh tranh giaønh nhau ngoâi baù chuû neân chieán tranh thoân tính laãn nhau dieãn ra lieân mieân. Noùi veà caùc cuoäc chieán tranh thôøi kyø naøy, Maïnh Töû vieát: “Xuaân thu voâ nghóa chieán: Trong ñôøi Xuaân thu, caùc cuoäc chieán tranh ñeàu voâ nghóa” [76,254-255]. Ñieàu ñoù coù nghóa, caùc cuoäc chieán tranh ñeàu khoâng coù nguyeân nhaân chính ñaùng. Maët khaùc, trong khi nhöõng giaù trò tö töôûng, ñaïo ñöùc cuûa xaõ hoäi cuõ bò baêng hoaïi thì nhöõng giaù trò tö töôûng, ñaïo ñöùc môùi coøn manh nha vaø ñang treân con ñöôøng xaùc laäp. ÔÛ giai ñoaïn giao thôøi aáy, nhöõng bieán ñoåi toaøn dieän veà kinh teá, chính trò, xaõ hoäi… ñaõ aûnh höôûng saâu saéc ñeán quaù trình phaùt trieån cuûa tö töôûng trieát hoïc. Sau naøy nhieàu nhaø nghieân cöùu cho raèng giai ñoaïn Xuaân thu - Chieán quoác laø giai ñoaïn chuyeån bieán thöù nhaát vaø maïnh meõ nhaát trong lòch söû xaõ hoäi Trung Quoác laø hoaøn toaøn xaùc ñaùng vaø coù cô sôû.
- 24. 24 Thôøi Xuaân thu, löïc löôïng saûn xuaát ñaõ phaùt trieån leân moät trình ñoä môùi cao hôn veà chaát so vôùi giai ñoaïn Taây Chu. Cuõng nhö tình hình chung cuûa söï phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát trong caùc phöông thöùc saûn xuaát, söï phaùt trieån aáy baét ñaàu töø söï phaùt trieån cuûa coâng cuï lao ñoäng. Ñoà saét xuaát hieän cuøng vôùi vieäc duøng boø keùo caøy trôû neân phoå bieán ñaõ ñem laïi söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa neàn saûn xuaát noâng nghieäp vaø thuû coâng nghieäp. Thôøi kyø naøy heä thoáng thuûy lôïi ñaõ phaùt trieån, kyõ thuaät troàng troït ñöôïc caûi tieán, dieän tích ñaát ñai canh taùc ñöôïc môû roäng neân cheá ñoä tænh ñieàn toû ra khoâng phuø hôïp nöõa vì noù baét ñaàu caûn trôû quaù trình phaùt trieån saûn xuaát. Söï tan raõ daàn cuûa cheá ñoä tænh ñieàn chính laø moät xu theá taát yeáu cuûa söï thay ñoåi hình thöùc sôû höõu khi noù khoâng coøn dung chöùa ñöôïc löïc löôïng saûn xuaát ñaõ vaø ñang treân ñaø phaùt trieån. Trong tình hình aáy, cheá ñoä tö höõu veà ruoäng ñaát laø giaûi phaùp caàn thieát ñeå thuùc ñaåy saûn xuaát noâng nghieäp phaùt trieån ñaõ ñöôïc phaùp luaät nhaø nöôùc thöøa nhaän vaø baûo veä. Cheá ñoä tö höõu ruoäng ñaát hình thaønh vaø phaùt trieån ñaõ keùo theo söï thay ñoåi cuûa chính saùch nhaø nöôùc, ñieån hình laø chính saùch veà thueá. Nhaø nöôùc baét ñaàu thi haønh hình thöùc thu thueá môùi ñaùnh vaøo töøng maãu ruoäng, thay cho hình thöùc thu thueá cuõ theo cheá ñoä tænh ñieàn (ruoäng ñaát cuûa coâng xaõ chia ñeàu cho noâng noâ vaø noâng noâ phaûi noäp moät phaàn saûn löôïng noâng phaåm thu hoaïch ñöôïc cho coâng xaõ ñeå noäp leân trieàu ñình). Vaøo naêm 594 tröôùc Coâng nguyeân, nöôùc Loã laø nöôùc ñaàu tieân thi haønh cheá ñoä thueá môùi. So vôùi giai ñoaïn Taây Chu, thôøi Xuaân thu ngheà thuû coâng nghieäp phaùt trieån hôn vaø tính chuyeân nghieäp hoùa cuõng cao hôn. Söï phaùt trieån vaø phaân coâng trong saûn xuaát thuû coâng nghieäp laø heä quaû taát yeáu cuûa söï phaùt trieån vaø caûi tieán coâng cuï lao ñoäng vaø vieäc môû roäng trao ñoåi saûn phaåm lao ñoäng. Ñeán löôït mình, söï phaùt trieån cuûa saûn xuaát thuû coâng nghieäp laïi thuùc ñaåy söï caûi tieán coâng cuï lao ñoäng noùi rieâng vaø söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát noùi chung. Ngoaøi caùc ngheà moäc, ngheà laøm
- 25. 25 ñoà goám, ngheà nhuoäm…, ñaùng keå nhaát laø söï phaùt trieån cuûa ngheà luyeän saét, ngheà reøn ñaõ ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình caûi tieán coâng cuï lao ñoäng, phaùt trieån saûn xuaát noâng nghieäp. Xuaân thu cuõng laø thôøi kyø khôûi saéc cuûa neàn kinh teá thöông nghieäp. Tieàn teä ñaõ xuaát hieän, trôû thaønh vaät trung gian trong trao ñoåi, mua baùn. Baét ñaàu töø theá kyû thöù VI tröôùc Coâng nguyeân ñaõ xuaát hieän nhöõng thaønh thò thöông nghieäp coù cô sôû kinh teá töông ñoái ñoäc laäp, töøng böôùc taùch khoûi cheá ñoä thaønh thò thò toäc cuûa giai caáp quyù toäc thaønh thò, trôû thaønh nhöõng ñôn vò khu vöïc cho taàng lôùp ñòa chuû môùi leân. Kinh thi goïi ñoù laø hieän töôïng “hai ñoâ thò saùnh nhau trong nöôùc”. Maëc duø ôû Trung Quoác thôøi baáy giôø ngheà buoân baùn bò coi laø ngheà reû maït nhaát theo quan ñieåm “noâng baûn, thöông maït”, nhöng söï hình thaønh cuûa thöông nghieäp, buoân baùn ñaõ taïo ra trong xaõ hoäi moät taàng lôùp thöông nhaân giaøu coù. Taàng lôùp naøy do naém trong tay kinh teá neân ngaøy caøng coù theá löïc vaø tham voïng veà quyeàn löïc chính trò, ñe doïa ñeán quyeàn löïc cuûa giai caáp quyù toäc cuõ. Keát quaû cuûa nhöõng bieán ñoäng kinh teá ñaõ daãn ñeán söï bieán ñoåi trong keát caáu giai taàng cuûa xaõ hoäi. Ngoaøi taàng lôùp thöông nhaân ñaõ ñeà caäp, nhieàu giai taàng môùi cuõng xuaát hieän trong ñoù noåi baät laø giai caáp ñòa chuû ngaøy caøng giaøu coù vaø laán aùt giai caáp quyù toäc thò toäc cuõ. Maët khaùc, do nhaân daân ñöôïc töï do khai khaån ruoäng ñaát (ñaëc bieät laø ôû nöôùc Taàn) neân moät soá bình daân ñaõ trôû thaønh phuù gia, trôû neân giaøu coù, maø khi ñòa vò ñaõ thay ñoåi seõ daãn ñeán söï thay ñoåi veà quyeàn lôïi. Maâu thuaãn chính noåi baät trong thôøi kyø naøy laø maâu thuaãn giöõa taàng lôùp ñòa chuû vôùi giai caáp quyù toäc thò toäc, giöõa boä phaän baûo thuû vaø boä phaän caáp tieán ngay trong loøng giai caáp quyù toäc, giöõa taàng lôùp saûn xuaát nhoû, thôï thuû coâng, thöông nhaân vôùi giai caáp quyù toäc thò toäc Chu, giöõa noâng daân coâng xaõ thuoäc caùc boä toäc bò ngöôøi Chu noâ dòch vôùi nhaø Chu vaø taàng lôùp ñòa chuû môùi leân ñang ra söùc boùc loät, taän duïng söùc lao
- 26. 26 ñoäng cuûa hoï. Ñoù chính laø nhöõng maâu thuaãn cuûa thôøi kyø lòch söû ñang ñoøi hoûi xoùa boû cheá ñoä noâ leä thò toäc, thieát laäp cheá ñoä xaõ hoäi môùi – xaõ hoäi phong kieán. Nhöõng bieán ñoäng lôùn lao, toaøn dieän treân ñaây cuûa xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Xuaân thu ñaõ laøm cho theå cheá chính trò nhaø Chu bò reäu raõ. Cheá ñoä gia tröôûng (toâng phaùp) duy trì söï oån ñònh cuûa xaõ hoäi Taây Chu suoát 300 naêm, ñeán thôøi kyø naøy khoâng coøn ñuû maïnh ñeå thoáng trò vaø traán aùp caùc nöôùc chö haàu. Do ruoäng ñaát töø choã “Phoå thieân chi haï, maïc phi vöông thoå: Döôùi gaàm trôøi naøy khoâng nôi naøo khoâng phaûi laø ñaát cuûa nhaø vua” [61,1132] daàn trôû thaønh taøi saûn rieâng cuûa giai caáp ñòa chuû môùi leân ñaõ daãn ñeán söï sa suùt veà ñòa vò kinh teá cuûa giai caáp quyù toäc thò toäc Chu, vaø ñöa ñeán heä quaû taát yeáu laø söï maát daàn ñòa vò kinh teá, chính trò cuûa giai caáp naøy. Ngoâi Thieân töû cuûa nhaø Chu chæ coøn laø hình thöùc, caùc nöôùc chö haàu baát tuaân vöông meänh, khoâng chòu coáng naïp, khoâng coøn thuaàn phuïc vua Chu nöõa. Ñieàu ñoù caét nghóa taïi sao ñaàu moái caùc quan heä veà kinh teá, chính trò, quaân söï giöõa Thieân töû vaø caùc nöôùc chö haàu ngaøy caøng loûng leûo, traät töï leã nghóa voán raát toân nghieâm cuûa nhaø Chu khoâng coøn ñöôïc toân troïng nhö tröôùc. Trong tình hình aáy “Thieân töû khoâng coøn xeùt xöû ñöôïc nhöõng cuoäc tranh chaáp giöõa caùc nöôùc chö haàu. Caùc laõnh chuùa nhoû vaø vöøa xöa nay vaãn döïa vaøo uy quyeàn cuûa Thieân töû giôø ñaây trôû neân thaát voïng. Nhieàu nöôùc chö haàu möôïn tieáng khoâi phuïc laïi ñòa vò toâng chuû cuûa nhaø Chu ñeà ra khaåu hieäu “toân vöông baøi di”, ñua nhau ñoäng binh ñeå môû roäng theá löïc vaø ñaát ñai, thoân tính caùc nöôùc nhoû, tranh giaønh ñòa vò baù chuû thieân haï” [14,34]. Nhöõng nöôùc thay nhau laøm baù chuû thieân haï laø Teà, Taán, Sôû, Toáng, Ngoâ, Vieät, Taàn. Ñieàu ñaùng löu yù laø söï huøng maïnh cuûa nhöõng nöôùc aáy khoâng döïa treân neàn taûng cai trò nhaân ñöùc maø döïa vaøo söùc maïnh baïo löïc taïo ra söï haän thuø, sôï seät laãn nhau. Moät soá nhaø tö töôûng ñöông thôøi, trong ñoù coù Khoång Töû goïi chính saùch cai trò cuûa caùc vò vua nhöõng nöôùc naøy laø chính saùch “Baù ñaïo”, ñoái laäp vôùi chính saùch “Vöông ñaïo”, laáy ñaïo ñöùc caûm hoùa nhaân taâm, thu phuïc loøng daân.
- 27. 27 Tính taøn khoác cuûa xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Xuaân thu coøn bieåu hieän qua caùc cuoäc chieán tranh giöõa caùc nöôùc chö haàu. Suoát hôn hai traêm naêm, chieán tranh lieân mieân khoâng döùt ñaõ ñaåy nhaân daân vaøo caûnh cuøng khoå, cha con, choàng vôï chia lìa nhau. Maët khaùc, söï tranh giaønh quyeàn löïc khieán ngöôøi ta khoâng coøn coi troïng nhaân nghóa neân caûnh toâi gieát vua, con haïi cha thöôøng xuyeân xaûy ra trong xaõ hoäi ñöông thôøi. Thöïc traïng xaõ hoäi aáy cuøng vôùi naïn “tieám ngoâi vieät vò” vaø tình traïng caùc vua chö haàu töï yù phaù boû cheá ñoä trieàu coáng chöùng toû leã nghóa nhaø Chu ñaõ bò baêng hoaïi, kyû cöông pheùp nöôùc ñaõ bò lu môø vaø luaân thöôøng ñaïo lyù ñaõ bò ñaûo loän. Taát caû tình hình treân ñaây laø söï phaûn aùnh moät thôøi kyø lòch söû, maø ôû ñoù xaõ hoäi ñang dieãn ra quaù trình ñaáu tranh heát söùc gay go vaø phöùc taïp giöõa caùi cuõ chöa maát haún vaø caùi môùi ñang manh nha. Ñoù laø quaù trình tan raõ cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä ñan xen vôùi quaù trình phong kieán hoùa. Vì vaäy coù theå noùi, thôøi Xuaân thu laø thôøi kyø quaù ñoä töø cheá ñoä noâ leä gia tröôûng theo kieåu phöông Ñoâng sang cheá ñoä phong kieán taäp quyeàn. Trong thôøi kyø quaù ñoä aáy, xaõ hoäi Trung Quoác ñang caàn tìm ra moät höôùng ñi môùi ñeå thu veà moät moái, keát thuùc cuïc dieän phaân tranh, vaø chính ñieàu ñoù ñaõ thuùc ñaåy söï ra ñôøi cuûa nhieàu ñaïo lyù xöû theá, nhieàu doøng tö töôûng khaùc nhau trong ñoù coù Nho gia. Theo ñaø quaù trình tan raõ cuûa cheá ñoä chieám höõu noâ leä vaø phong kieán hoùa, nhöõng maâu thuaãn trong xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Xuaân thu ngaøy caøng dieãn ra gay gaét ôû thôøi Chieán quoác. Tính chaát gay gaét aáy vaãn laø söï tieáp tuïc ôû giai ñoaïn Xuaân thu, nhöng khaùc veà caáp ñoä laø do chieán tranh gia taêng hôn vôùi möùc ñoä taøn khoác hôn, nhaân daân cöïc khoå hôn, söï tranh giaønh quyeàn löïc quyeát lieät hôn… Ñaây laø thôøi kyø cheá ñoä phong kieán saép böôùc qua giai ñoaïn “thai ngheùn” trong loøng cheá ñoä chieám höõu noâ leä, laø giai ñoaïn noùng boûng nhaát cuûa böôùc chuyeån töø cheá ñoä chieám höõu noâ leä sang cheá ñoä phong kieán taäp quyeàn.
- 28. 28 Chieán quoác laø giai ñoaïn lòch söû Trung Quoác bò chia laøm baûy nöôùc lôùn maïnh laø Teà, Sôû, Yeân, Taàn, Haøn, Trieäu, Nguïy cho ñeán khi nhaø Taàn tieâu dieät saùu nöôùc, thoáng nhaát “thieân haï” laäp ra nöôùc Taàn vaøo naêm 221(TCN). Trong lòch söû Trung Quoác coå ñaïi, thôøi Chieán quoác laø thôøi kyø dieãn ra nhöõng bieán chuyeån maïnh meõ saâu saéc veà moïi maët maø tieàn ñeà cuûa söï bieán chuyeån aáy ñaõ ñöôïc taïo ra töø giai ñoaïn Xuaân thu. Thôøi kyø naøy coâng cuï baèng saét ñaõ ñöôïc söû duïng phoå bieán tieáp tuïc thuùc ñaåy saûn xuaát noâng nghieäp, thuû coâng nghieäp phaùt trieån. Caùc trung taâm thöông nghieäp ñöôïc môû roäng, caùc thaønh ñoâ saàm uaát ngaøy caøng trôû neân höng thònh. Vaên hoùa, hoïc thuaät cuõng ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng böôùc phaùt trieån môùi vaø coù nhieàu thaønh töïu lôùn lao. Treân lónh vöïc thieân vaên hoïc, nhaø thieân vaên Thaïch Thaân ñaõ saùng taïo ra baûn toång muïc veà caùc vì sao goàm 800 tinh tuù. Veà maët y hoïc, caùc nhaø y hoïc ñaõ bieát giaûi phaãu cô theå ngöôøi, tieán haønh nghieân cöùu caùc nguyeân nhaân cuûa beänh taät, caùc phöông phaùp chaån ñoaùn beänh vaø caùc phöông phaùp trò beänh môùi… Cuøng vôùi y hoïc, veà toaùn hoïc, ngöôøi Trung Quoác ñaõ bieát tính toaùn dieän tích caùc hình, bieát caùc pheùp ño löôøng… vaø ñaõ phaùt hieän ra trong moät tam giaùc vuoâng, bình phöông cuûa caïnh huyeàn baèng toång bình phöông cuûa hai caïnh goùc vuoâng. Noâng hoïc, sinh vaät hoïc, vaên hoïc vaø söû hoïc cuõng coù nhöõng böôùc phaùt trieån môùi. Thôøi Tieân Taàn ñaõ ñeå laïi nhieàu taùc phaåm vaên hoïc noåi tieáng trong ñoù phaûi keå ñeán caùc taùc phaåm Kinh thi, Sôû töø. Nhöõng taùc phaåm naøy cuøng vôùi nhieàu boä söû khoâng chæ coù giaù trò veà maët vaên hoïc, söû hoïc maø coøn coù giaù trò veà maët trieát hoïc. Nhöõng tri thöùc khoa hoïc treân ñaây moät maët goùp phaàn thuùc ñaåy quaù trình saûn xuaát xaõ hoäi phaùt trieån, maët khaùc noù coøn goùp phaàn phaùt trieån trình ñoä nhaän thöùc. Ñoù chính laø cô sôû cho theá giôùi quan trieát hoïc naûy nôû, phaùt trieån vaø ñeå lòch söû ñaøo taïo ra nhöõng nhaø tö töôûng lôùn cuûa mình. So vôùi giai ñoaïn Xuaân thu, cuoäc ñaáu tranh giai caáp thôøi Chieán quoác ngaøy caøng quyeát lieät, taøn khoác. Caùc nöôùc chö haàu khoâng ngöøng toå chöùc nhöõng lieân
- 29. 29 minh ñeå thoân tính laãn nhau. Theo keá “hôïp tung” cuûa Toâ Taàn, moät soá nöôùc nhö Yeân, Sôû ñaõ lieân hieäp vôùi nhau nhaèm choáng laïi nöôùc Taàn. Trong khi ñoù, moät soá nöôùc khaùc ôû phía ñoâng nöôùc Taàn theo keá “lieân hoaønh” cuûa Tröông Nghi, caét ñaát caàu hoøa vôùi Taàn, ñoaøn keát laïi ñeå ñaùnh caùc nöôùc kia. Chính keá “lieân hoaønh” cuûa Tröông Nghi vaø ñaëc bieät laø tö töôûng phaùp trò ñaõ giuùp nöôùc Taàn laàn löôït ñaùnh baïi saùu nöôùc, chaám döùt caùc cuoäc chieán tranh lieân mieân, thoáng nhaát Trung Hoa thaønh moät quoác gia phong kieán trung öông taäp quyeàn. Sôû dó keá “hôïp tung” cuûa Toâ Taàn bò phaù vôõ laø do caùc nöôùc chö haàu khoâng cuøng moät lyù töôûng, moãi oâng vua vaø beà toâi cuûa hoï chæ lo cho caùi lôïi nhaát thôøi cuûa rieâng mình. Hieåu roõ xu höôùng vò kyû ñoù cuûa thôøi ñaïi, Taàn Hueä vöông noùi: “Chö haàu khoâng theå hôïp nhaát ñöôïc, keá ñoù chæ nhö coät chaân gaø vôùi nhau baét chuøng cuøng phaûi ñaäu moät choã” [12,115]. Nhö vaäy, suoát thôøi Chieán quoác xaõ hoäi Trung Quoác moät maët tieàm aån nguy cô trieät tieâu laãn nhau giöõa caùc taäp ñoaøn vua chuùa, maët khaùc chieán tranh lieân mieân cuøng vôùi vieäc taêng cöôøng hình phaùp cuûa giai caáp thoáng trò laøm cho ñôøi soáng cuûa nhaân daân heát söùc cô cöïc. Böùc tranh toaøn caûnh cuûa xaõ hoäi Trung Quoác ñöông thôøi gaén lieàn vôùi söï chinh phaït, vô veùt cuûa caûi cuûa caùc vöông haàu, laõnh chuùa; ñoùi reùt, troäm cöôùp cuøng vôùi caûnh toâi gieát vua, con gieát cha, anh em, choàng vôï chia lìa nhau, thöôøng xuyeân xaûy ra. Noùi veà söï taøn khoác cuûa chieán tranh, Chieán quoác saùch chæ roõ: “Caøng tôùi gaàn maõn cuïc thì chieán tranh caøng khoác lieät maø tình caûnh caøng bi ñaùt: Coù nöôùc baét lính tôùi moät phaàn naêm daân soá, oâng giaø baûy chuïc tuoåi cuõng phaûi toøng quaân, coù nöôùc thu thueá cuûa daân tôùi hai phaàn ba hueâ lôïi môùi ñuû nuoâi quaân ñoäi” [12,9]. Phaãn uaát tröôùc caûnh tính maïng cuûa con ngöôøi bò coi reû do cuoäc chieán gaây ra, Maïnh Töû vieát: “Tranh ñòa dó chieán, saùt nhaân doanh daõ. Tranh thaønh dó chieán, saùt nhaân doanh thaønh: Ñaùnh nhau giaønh ñaát, gieát ngöôøi thaây cheát ñaày ñoàng, ñaùnh nhau tranh thaønh, gieát ngöôøi thaây cheát ñaày thaønh” [76,26-27]. Maët khaùc,
- 30. 30 chieán tranh vaø söï phaùt trieån cuûa kinh teá haøng hoùa ñaõ thöïc söï laøm tan raõ coâng xaõ noâng thoân. Coâng xaõ noâng thoân tan raõ cuøng vôùi vieäc mua baùn ruoäng ñaát töï do ñaõ môû ñöôøng cho söï taäp trung ruoäng ñaát vaøo trong tay soá ít laõnh chuùa, ñòa chuû giaøu coù. Ña soá noâng daân ngheøo maát heát ruoäng ñaát phaûi ñi caøy thueâ, cuoác möôùn ñeå kieám soáng, töø ñoù xuaát hieän söï boùc loät baèng phaùt canh thu toâ - moät trong nhöõng bieåu hieän cuûa quan heä saûn xuaát phong kieán. Trong boái caûnh lòch söû aáy, loøng ngöôøi cuõng thay ñoåi. Ngöôøi ta chæ ñuoåi theo tö duïc, maø khoâng coøn coi troïng nhaân nghóa. Chính vì vaäy Maïnh Töû phaûi than raèng: “Kim mao taéc töû chi taâm hyõ: Hieän nay, loøng daï ngöôøi ñaõ bò coû lau (caùc tö duïc) beá taéc heát roài” [76, 266-267]. Taát caû tình hình ñoù ñaõ ñaåy maâu thuaãn xaõ hoäi tôùi ñieåm ñænh, ñöa cheá ñoä chieám höõu noâ leä ñeán nhöõng giôø phuùt cuoái cuøng. Boái caûnh lòch söû treân ñaây khieán caùc nhaø tö töôûng Trung Quoác ñöông thôøi khoâng theå döûng döng, an phaän tröôùc thaân phaän cuøng cöïc cuûa con ngöôøi, tröôùc moät xaõ hoäi bò taøn phaù bôûi chieán tranh. Soáng trong thôøi ñaïi xaõ hoäi ñang chuyeån mình döõ doäi, hoï bò cuoán theo doøng chaûy “thieân haï nhö nöôùc ñoå cuoàn cuoän” vaø taát caû ñeàu coá gaéng ñöa ra lôøi giaûi ñaùp cho caâu hoûi lôùn cuûa lòch söû: Laøm theá naøo ñeå thoáng nhaát quoác gia veà moät moái, trò yeân thieân haï? Ñeå traû lôøi caâu aáy vaø cuõng laø ñeå caûi bieán hieän thöïc xaõ hoäi ñöông thôøi maø caùc nhaø tö töôûng cho laø “ñôøi suy, ñaïo hoûng”, giöõa hoï ñaõ xaûy ra nhöõng cuoäc tranh luaän, thaäm chí laø söï ñaû kích, pheâ phaùn nhau heát söùc gay gaét. Do ñoù, khoâng phaûi ngaãu nhieân lòch söû goïi thôøi Xuaân thu - Chieán quoác laø thôøi kyø “Baùch gia chö töû”, “Baùch gia tranh minh, chö töû khôûi phong”. Quaù trình “tranh minh” coøn laø heä quaû taát yeáu cuûa söï bieán ñoåi trong cô caáu giai caáp xaõ hoäi, ñaëc bieät laø ngay trong loøng giai caáp quyù toäc. Trong haøng nguõ cuûa giai caáp naøy coù moät soá keû maïnh leân chuyeån sang giai caáp ñòa chuû, coøn moät soá keû suy vi bò tuït xuoáng haøng thöù daân. Töø ñoù trong taàng lôùp thöù daân hình thaønh moät haïng ngöôøi coù hoïc, goïi laø keû só. Do tình theá ngaøy caøng caáp baùch, caùc vua chö haàu
- 31. 31 muoán toàn taïi thì phaûi duøng nhöõng ngöôøi taøi gioûi trong baát kyø giai caáp naøo. Ñeå ñöôïc troïng duïng, caùc daïng hoïc só, saùch só, phöông só, thuaät só ra söùc trình baøy vaø baûo veä quan ñieåm cuûa mình, tieán haønh coâng kích, ñaû phaù laãn nhau. Tuy nhieân, söï “tranh minh” aáy khoâng mang tính hö vaên, saùo roãng, hình thöùc nhö nhöõng cuoäc tranh luaän veà nhöõng vaán ñeà voâ boå cuûa caùc trieát gia kinh vieän ôû Taây AÂu thôøi trung coå. ÔÛ ñaây, trong thôøi ñaïi hoãn loaïn ñang caàn tìm ra höôùng ñi môùi vaø phöông phaùp môùi, ngöôøi ta “tranh minh” laø ñeå ñònh höôùng tìm ñöôøng cho xaõ hoäi phaùt trieån. Do ñoù, söï “tranh minh” ñöôïc xuaát phaùt töø loøng nhieät tình, töø khaùt voïng bình oån xaõ hoäi vaø caû töø söï caûm thoâng cuûa caùc trieát gia tröôùc söï ñau khoå cuûa quaàn chuùng nhaân daân. Chính trong quaù trình “tranh minh” ñoù ñaõ ñeû ra nhöõng nhaø tö töôûng vó ñaïi, hình thaønh neân nhöõng heä thoáng trieát hoïc khaù hoaøn chænh maø nhöõng tö töôûng cô baûn cuûa noù coøn toàn taïi vaø aûnh höôûng saâu ñaäm trong lòch söû tö töôûng Trung Quoác cho tôùi caùc thôøi ñaïi sau naøy. Theá nhöng ñieàu ñoù cuõng coù nghóa quaù trình “tranh minh” giöõa caùc nhaø tö töôûng ñaõ khoâng ñöa ñeán moät quan ñieåm chung thoáng nhaát, moät caâu traû lôøi nhaát quaùn cho caâu hoûi lôùn cuûa lòch söû. Treân cuøng moät cô sôû hieän thöïc xaõ hoäi, vôùi cuøng moät muïc ñích, nhöng do khaùc nhau veà ñòa vò lôïi ích giai caáp, khaùc nhau trong caùch ñaùnh giaù, nhìn nhaän veà thöïc traïng xaõ hoäi, veà nguyeân nhaân cuûa tình traïng loaïn laïc cuõng nhö veà ñaïo ñöùc nhaân sinh… maø caùc nhaø tö töôûng ñaõ ñeà xuaát nhöõng phöông aùn caûi caùch xaõ hoäi khoâng gioáng nhau. Tröôùc heát moãi nhaø tö töôûng ñeàu coù caùch nhìn nhaän, ñaùnh giaù rieâng cuûa mình ñoái vôùi caùc bieán coá cuûa lòch söû cuõng nhö vôùi boái caûnh kinh teá - xaõ hoäi Trung Quoác ñöông thôøi vaø tìm ra caùc phöông phaùp caûi bieán xaõ hoäi, giaùo hoùa ñaïo ñöùc con ngöôøi khaùc nhau. Chaúng haïn nhö Khoång Töû cho raèng, xaõ hoäi loaïn laïc laø bôûi coäi nguoàn danh thöïc oaùn traùch nhau neân phaûi chính danh baèng leã, theo caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc nhö: nhaân, nghóa, trí, duõng, hieáu, kính ñeã… ñeå oån ñònh xaõ hoäi, thì
- 32. 32 Maëc Töû laïi khaúng ñònh tröôùc khi moät quoác gia coù toå chöùc ñöôïc thaønh laäp, con ngöôøi soáng trong traïng thaùi töï nhieân, moãi ngöôøi moãi nghóa, nhieàu ngöôøi nhieàu nghóa töø ñoù ñöa ñeán tình traïng thieân haï roái loaïn. Theo oâng, xaõ hoäi ñöông thôøi loaïn laïc laø do ngöôøi ta khoâng bieát “Kieâm aùi”. “Kieâm aùi laø caùi ñaïo cuûa thaùnh nhaân, baäc vöông coâng nhôø noù maø yeân, söï aên maëc cuûa muoân daân nhôø noù maø no ñuû. Cho neân baäc quaân töû khoâng coù gì baèng xeùt kyõ ñöùc “kieâm” maø thi haønh noù. Thi haønh noù thì vua aét coù loøng hueä, beà toâi aét coù loøng trung, laøm cha meï aét coù loøng töø, laøm con aét coù loøng hieáu, laøm anh aét coù loøng thöông em, laøm em aét coù loøng kính ñeã. Ñoù laø caùi ñaïo cuûa thaùnh nhaân vaø caùi lôïi cuûa muoân daân” [14,102]. Do ñoù, chæ theo hoïc thuyeát “Kieâm aùi” môùi coù theå ñöa xaõ hoäi Trung Quoác ñöông thôøi ra khoûi caûnh phaân tranh, loaïn laïc. Hoaëc neáu nhö Khoång Töû ca ngôïi nhöõng cheá ñoä coå truyeàn: leã, nhaïc, vaên chöông cuûa nhaø Chu vaø coá gaéng beânh vöïc cheá ñoä aáy baèng nhöõng töø ngöõ ñaïo ñöùc, thì Maëc Töû laïi pheâ phaùn giaù trò vaø coâng duïng cuûa cheá ñoä naøy, töø ñoù oâng coá tìm caùch thay theá cheá ñoä aáy baèng nhöõng ñieàu ñôn giaûn hôn, “ích lôïi hôn”. Noùi caùch khaùc, Khoång Töû laø ngöôøi bieän hoä cho neàn vaên minh cuõ coøn Maëc Töû laø ngöôøi pheâ bình neàn vaên minh aáy. Chính vì vaäy caùc oâng khoâng theå coù söï töông ñoàng trong ñöôøng loái trò quoác… Maët khaùc, khi tình traïng loaïn laïc thôøi Xuaân thu - Chieán quoác leân ñeán ñieåm ñænh, leã nghóa, cöông thöôøng bò ñaûo loän, caùc nhaø tö töôûng ñeàu coá gaéng giaûi thích nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi dieãn ra xung quanh mình töø baûn tính cuûa con ngöôøi. Tröôùc nhöõng caâu hoûi: Caùi gì khieán ngöôøi ta cheùm gieát nhau ñeå tranh giaønh quyeàn löïc vaø lôïi ích? Taïi sao traät töï xaõ hoäi treân döôùi nhö vua - toâi, cha - con, anh - em töø bao ñôøi bò phaù vôõ?... moãi nhaø tö töôûng ñeàu coù nhöõng caùch tieáp caän vôùi “taâm tính” khaùc nhau, neân ñöa ra nhöõng caâu traû lôøi khoâng gioáng nhau. Chaúng haïn nhö Tuaân Töû vaø moät soá trieát gia cho raèng do baûn tính cuûa con ngöôøi ta laø aùc, laø “ích kyû, vò lôïi”; töø ñoù, caùc oâng ñeà xuaát ñöôøng loái trò nöôùc baèng luaät leä hình phaùp, nhaèm ngaên
- 33. 33 ngöøa tính aùc baåm sinh. Ngöôïc laïi, Khoång Töû vaø moät soá nhaø Nho Tieân Taàn laïi xuaát phaùt töø tö töôûng thieân meänh, khaúng ñònh caùi goác cuûa ñaïo laøm ngöôøi laø ñöùc nhaân. Treân cô sôû ñoù Khoång Töû cho raèng, khi moïi ngöôøi giöõ ñöôïc ñöùc nhaân thì daân toát, nöôùc yeân, thieân haï thaùi bình; vì thôøi ñaïi cuûa oâng con ngöôøi ta khoâng coøn giöõ ñöôïc nhaân ñöùc neân kyû cöông pheùp nöôùc môùi bò lu môø, luaân thöôøng ñaïo lyù bò ñaûo loän. Do ñoù, muoán oån ñònh traät töï xaõ hoäi caàn phaûi khoâi phuïc ñöùc nhaân ôû moãi ngöôøi, laøm cho caû thieân haï trôû veà vôùi nhaân. Chính vì theá, oâng phaûn ñoái phaùp trò vaø chuû tröông nhaø caàm quyeàn phaûi bieát duøng nhaân ñöùc ñeå caûm hoùa nhaân taâm, thu phuïc loøng daân… Söï phaùt trieån ña daïng, muoân veû veà tö töôûng chính trò - xaõ hoäi ôû Trung Quoác thôøi Xuaân thu - Chieán quoác coøn ñöôïc quy ñònh bôûi ñòa vò, lôïi ích giai caáp cuûa caùc trieát gia ñöông thôøi. Neáu tö töôûng Nho gia nhìn chung phaûn aùnh tö töôûng cuûa giai caáp quyù toäc thò toäc ñang treân böôùc ñöôøng suy taøn, thì Maëc gia laïi ñaïi dieän cho lôïi ích cuûa taàng lôùp coâng thöông vaø nhöõng ngöôøi saûn xuaát nhoû tieåu tö höõu. Neáu tö töôûng Ñaïo gia phaûn aùnh taâm tö nguyeän voïng cuûa moät boä phaän taàng lôùp quyù toäc nhoû khoâng chuyeån bieán kòp sang giai caáp ñòa chuû, thì Phaùp gia laïi ñaïi dieän cho tö töôûng cuûa giai caáp ñòa chuû ñang treân ñaø phaùt trieån. Chính ñieàu ñoù ñaõ caét nghóa taïi sao Maëc gia chuû tröông “Kieâm aùi”, “Thöôïng ñoàng”, Ñaïo gia chuû tröông “Voâ vi”… trong khi aáy Phaùp gia vôùi nhöõng caên cöù lyù luaän, lòch söû vaø ñaïo ñöùc cuûa mình laïi ñeà xuaát duøng hình phaùp ñeå trò nöôùc. Ñoái vôùi Nho gia, trong boái caûnh ñoù ñaõ xuaát hieän moät nhaân vaät môùi laø Maïnh Töû vôùi loøng nhaân aùi vaø coù hoaøi baõo lôùn lao: cöùu ñôøi, cöùu ngöôøi. Do nhöõng ñoøi hoûi böùc xuùc cuûa thôøi kyø thieân haï ñaïi loaïn, daân chuùng cuøng khoå neân Maïnh Töû quan taâm nhieàu hôn ñeán caùc vaán ñeà cuï theå cuûa ñôøi soáng chính trò, kinh teá. OÂng töøng noùi vôùi hoïc troø: “Dö khôûi haùo bieän tai? Dö baát ñaéc dó daõ: Ta haù öa bieän luaän sao? Chaúng qua laø söï baét buoäc ñoù thoâi” [75, 200-203]. Taïi sao ñoái vôùi oâng tranh luaän
- 34. 34 laø baét buoäc? Bôûi vì oâng khoâng baèng loøng vôùi phöông phaùp trò nöôùc cuûa caùc nhaø tö töôûng ñöông thôøi neân oâng phaûi tranh luaän ñeå ñaùnh ñoå nhöõng hoïc thuyeát aáy. Tranh luaän laø ñeå: “dieäc duïc chính nhaân taâm, öùc taø thuyeát, cöï bí haïnh, phoùng daâm töø, dó thöøa tam Thaùnh giaû: söûa chính loøng ngöôøi, chaën laïi nhöõng thuyeát taø vaïy, ñaùnh ñoå nhöõng neát baát coâng, baát chính, tröø tuyeät nhöõng lôøi daâm ñaõng, haàu coù tieáp tuïc coâng nghieäp cuûa ba vò Thaùnh thuôû xöa” [75, 208-209]. Mong öôùc coù moät baäc “Thaùnh vöông” ra ñôøi ñeå trò yeân thieân haï, nhöng thôøi ñaïi cuûa Maïnh Töû khoâng coù baäc “Thaùnh vöông” naøo caû. OÂng noùi: “Thaû vöông giaû chi baát taùc, vò höõu sô ö thöû thì giaû daõ: Töø tröôùc cho tôùi nay ñaõ laâu xa roài maø trong thieân haï chaúng coù moät vò vöông giaû naøo ra ñôøi” [75,82-83]. Caùc vua chö haàu chæ bieát ñuoåi theo lôïi, baát tuaân leã nghóa vì vaäy “Daân chi tieàu tuïy ö ngöôïc chính, vò höõu thaäm ö thöû thì giaû daõ: Daân ñieâu ñöùng khoå sôû vì söï cai trò baïo ngöôïc, ñeán nay ñaõ traàm troïng laém roài” [75,82-83]. Trong khi ñoù, nhöõng keû coù hoïc maïnh ai naáy baøn luaän, ra söùc baûo veä quan ñieåm cuûa mình vaø tröôøng phaùi mình laøm lu môø ñaïo lyù cuûa Khoång Töû. Hoïc thuyeát cuûa Döông Chu vaø cuûa Maëc Ñòch lan traøn khaép thieân haï, “Thieân haï chi ngoân, baát quy Döông, taéc quy Maëc: Thieân haï noùi naêng baøn baïc, neáu khoâng xu höôùng theo hoï Döông, thì cuõng theo veà vôùi hoï Maëc” [75,206-207]. Ñöùng tröôùc tình hình aáy Maïnh Töû nhaän thaáy, neáu khoâng ngaên chaën ñöôïc söï phaùt trieån cuûa tö töôûng Ñaïo gia, Maëc gia… thì ñaïo lyù Khoång Töû seõ khoâng coøn choã ñöùng trong xaõ hoäi, vaø caøng khoâng theå toûa saùng. Maët khaùc, khi caùc vua chö haàu khoâng söû duïng ñaïo trò nöôùc cuûa Khoång Töû maø theo phöông phaùp trò nöôùc cuûa caùc tröôøng phaùi khaùc thì hoï seõ trôû thaønh nhöõng keû löøa doái nhaân daân, ñaåy xaõ hoäi ñeán caûnh huynh ñeä töông taøn, “Nhaân töông töông thöïc: Loaøi ngöôøi seõ aên thòt laãn nhau” [75,206-207].
- 35. 35 Xuaát phaùt töø thöïc teá lòch söû vaø nhöõng suy nghó treân ñaây, Maïnh Töû kòch lieät pheâ phaùn phöông phaùp trò nöôùc cuûa caùc tröôøng phaùi trieát hoïc Maëc gia vaø Ñaïo gia: “Döông thò vò ngaõ, thò voâ quaân daõ. Maëc thò kieâm aùi, thò voâ phuï daõ.Voâ phuï, voâ quaân, thò caàm thuù daõ: Phaùi hoï Döông chæ chaáp laáy mình maø thoâi, ñoù laø phaùi khoâng vua. Phaùi hoï Maëc thöông taát caû moïi ngöôøi nhö nhau, khoâng phaân bieät keû thaân, ngöôøi sô, ñoù laø phaùi khoâng cha. Khoâng vua, khoâng cha, ñoù laø caàm thuù roài vaäy” [75,206-207]. Roõ raøng, trong suy nghó cuûa Maïnh Töû, xaõ hoäi ñöông thôøi ñaõ ôû trong tình traïng “ñôøi suy, ñaïo hoûng”, vaø nhieäm vuï cuûa oâng laø phaûi cöùu vaõn tình traïng aáy. Ñeå thöïc hieän ñieàu ñoù, Maïnh Töû döïa treân hoïc thuyeát veà tính thieän vaø tieáp tuïc tö töôûng ñöùc trò cuûa Khoång Töû, ñeà xuaát ñöôøng loái nhaân chính trong ñaïo trò nöôùc. OÂng cuõng chuû tröông laáy pheùp taéc, ñaïo lyù cuûa caùc “Thaùnh vöông” ñôøi Tam ñaïi, Nguõ ñeá laøm chuaån möïc ñeå giaùo hoùa daân, bình thieân haï, goïi laø phaùp tieân vöông. Vôùi ñöôøng loái nhaân chính, theo phaùp tieân vöông, oâng boân ba maáy chuïc naêm trôøi khoâng meät moûi nhaèm thuyeát phuïc caùc vua chö haàu söû duïng hoïc thuyeát cuûa mình trong vieäc trò nöôùc, ñònh yeân thieân haï. Nhö vaäy, cô sôû khaùch quan hình thaønh tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû laø boái caûnh lòch söû Trung Quoác thôøi Xuaân thu - Chieán quoác. Vieäc Maïnh Töû muoán kieán taïo moät oâng vua nhaân ñöùc vaø xaùc laäp moái quan heä vua - daân, trong ñoù thaân phaän ngöôøi daân ñöôïc chuù yù vaø ñeà cao, tröôùc heát laø do söï chuyeån bieán maïnh meõ veà kinh teá vaø cô caáu xaõ hoäi - giai caáp thôøi kyø naøy. Xuaát phaùt töø laäp tröôøng cuûa giai caáp quyù toäc thò toäc cuõ neân khoâng muoán laøm toån haïi lôïi ích cuûa giai caáp naøy vaø vôùi tö caùch cuûa moät nhaø tö töôûng coù loøng nhaân aùi, caêm gheùt chieán tranh, phaûn ñoái söï gieát choùc, Maïnh Töû coù caùch nhìn nhaän, ñaùnh giaù rieâng cuûa mình ñoái vôùi nhöõng bieán coá thaêng traàm cuûa lòch söû, vôùi söï höng thònh, suy vong cuûa caùc trieàu ñaïi vua chuùa, cuõng nhö ñoái vôùi söï phaûn khaùng cuûa quaàn chuùng nhaân daân tröôùc söï aùp
- 36. 36 böùc vaø cöôøng quyeàn trong xaõ hoäi… Treân cô sôû aáy oâng ñaõ ñöa ra lôøi giaûi ñaùp cho caâu hoûi lôùn cuûa lòch söû baèng tö töôûng chính trò - xaõ hoäi vôùi ñöôøng loái nhaân chính cuûa mình. Tuy nhieân, tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû khoâng chæ hình thaønh phaûn aùnh boái caûnh lòch söû Trung Quoác thôøi Xuaân thu - Chieán quoác, maø coøn ñöôïc oâng xaây döïng treân cô sôû keá thöøa tö töôûng ñöùc trò cuûa Khoång Töû vaø treân neàn taûng thuyeát tính thieän, laø quan ñieåm ñaëc saéc cuûa oâng veà luaân lyù, ñaïo ñöùc. 1.2. NGUOÀN GOÁC LYÙ LUAÄN TÖ TÖÔÛNG CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI CUÛA MAÏNH TÖÛ Lòch söû phaùt trieån ñôøi soáng tinh thaàn cuûa nhaân loaïi noùi chung vaø xaõ hoäi Trung Quoác coå ñaïi noùi rieâng cho thaáy nhöõng quan ñieåm lyù luaän cuûa moãi thôøi ñaïi khoâng xuaát hieän treân maûnh ñaát troáng khoâng, maø moät maët ñöôïc taïo ra do yeâu caàu cuûa thöïc tieãn xaõ hoäi, vaø maët khaùc, noù laø söï keá thöøa nhöõng tö töôûng cuûa thôøi ñaïi tröôùc. Do ñoù, chuùng ta khoâng theå giaûi thích chính xaùc thöïc chaát noäi dung tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû neáu chæ döïa vaøo boái caûnh kinh teá - xaõ hoäi Trung Quoác thôøi Xuaân thu - Chieán quoác maø khoâng chuù yù ñeán söï hình thaønh, phaùt trieån cuûa tö töôûng ñöùc trò tröôùc ñoù oâng ñaõ keá thöøa, ñaëc bieät laø tö töôûng ñöùc trò cuûa Khoång Töû. 1.2.1. Tö töôûng ñöùc trò cuûa Khoång Töû – tieàn ñeà lyù luaän cuûa thuyeát nhaân chính trong tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa Maïnh Töû Trong lòch söû tö töôûng Trung Quoác coå ñaïi, Khoång Töû (551-449 TCN) laø ngöôøi ñaàu tieân ñöa tö töôûng ñöùc trò trôû thaønh moät hoïc thuyeát vôùi heä thoáng lyù luaän khaù chaët cheõ. Ñöôøng loái ñöùc trò cuûa oâng ñöôïc theå hieän taäp trung trong thuyeát chính danh thoâng qua haøng loaït phaïm truø nhaân, trí, duõng… chính laø nguoàn goác lyù luaän tröïc tieáp cuûa trieát hoïc Maïnh Töû noùi chung vaø tö töôûng chính trò - xaõ hoäi cuûa oâng noùi rieâng.
- 37. 37 Khoång Töû sinh ra trong thôøi ñaïi Xuaân thu trong moät gia ñình quyù toäc nhoû ñang bò sa suùt ôû nöôùc Loã. Vaøo giai ñoaïn nôû roä caùc nhaø tö töôûng, caùc traøo löu trieát hoïc, oâng chính laø nhaø môû ñöôøng vó ñaïi cho tröôøng phaùi Nho gia. Trong hoïc thuyeát cuûa mình, Khoång Töû ñeà caäp tôùi moïi lónh vöïc cuûa trieát hoïc, theå hieän quan nieäm cuûa oâng veà theá giôùi, veà chính trò cuõng nhö veà ñaïo ñöùc nhaân sinh. Tuy nhieân Khoång Töû baøn nhieàu veà vaán ñeà chính trò - xaõ hoäi, vôùi hoaøi baõo lôùn lao: thieát laäp laïi phaùp cheá, kyû cöông cuûa nhaø Chu, maø oâng cho laø “khuoân maãu”, “lyù töôûng”. Laø ngöôøi theo tö töôûng “Thieân meänh”, Khoång Töû cho raèng, trôøi sinh ra taát caû, thoáng trò taát caû, quyeát ñònh taát caû trong caøn khoân vuõ truï. Ñöùc lôùn cuûa trôøi, ñaïo lôùn cuûa trôøi vaø meänh trôøi laø hình thaønh neân muoân vaät, muoân loaøi, nuoâi naáng taát thaûy. Meänh cuûa trôøi ñaát laø söï quyeát ñònh cuûa trôøi ñaát ñoái vôùi taát caû, nghóa laø ñoái vôùi ñöùc tính cuõng nhö ñoái vôùi söï sinh ra, phaùt trieån cuûa moãi loaøi, moãi vaät. Tính cuûa con ngöôøi laø do meänh trôøi. Cho neân trong saùch Trung Dung vieát: “Thieân meänh chi vò tính: Meänh trôøi goïi laø tính” [26,38-39]. Töø quan ñieåm vaïn vaät coù chung nguoàn goác treân ñaây, Khoång Töû khaúng ñònh, do thònh ñöùc cuûa trôøi ñaát laø sinh thaønh, laø thieän neân goác cuûa ñaïo laøm ngöôøi laø ñöùc nhaân. Cuoäc soáng vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi coù cöông thöôøng, luaân lyù raøng buoäc chaët cheõ con ngöôøi trong moïi phaïm vi sinh hoaït töø nhaø ñeán nöôùc, roài ñeán thieân haï. Nhaø, nöôùc, thieân haï ñeàu coù toân ti traät töï cuûa noù nhö ñaïo cuûa trôøi ñaát. Ñoái vôùi con ngöôøi, nhôø coù ñöùc nhaân, nghóa, thieän maø traät tö, toân ti môùi ñöôïc toân suøng, baûo veä trieät ñeå, do ñoù ñaát nöôùc yeân oån, thieân haï thaùi bình. Tuy nhieân, thôøi ñaïi cuûa Khoång Töû laø thôøi ñaïi “Vöông ñaïo suy vi”, “Baù ñaïo” ñang noåi leân laán aùt “Vöông ñaïo” cuûa nhaø Chu, traät töï leã phaùp cuõ cuûa nhaø Chu bò lu môø, luaân thöôøng ñaïo lyù bò ñaûo loän. Tröôùc nhöõng bieán chuyeån aáy cuûa thôøi cuoäc, Khoång Töû cho raèng do thôøi ñaïi cuûa oâng ngöôøi ta ñaõ ñaùnh maát ñaïo laøm ngöôøi neân thieân haï voâ ñaïo. Vì vaäy, muoán oån ñònh traät töï xaõ hoäi, phaûi ñöa thieân haï trôû veà vôùi ñaïo.
- 38. 38 Khoång Töû khoâng giaûi thích vieäc “leã nhaïc khoâng höng thònh” töø cô sôû haï taàng xaõ hoäi maø töø tình traïng “danh khoâng chính”, “ngoân khoâng thuaän” – nghóa laø tình traïng “loaïn danh”. Xuaát phaùt töø ñoù oâng chuû tröông thieát laäp laïi traät töï xaõ hoäi, duy trì kyû cöông pheùp nöôùc theo ñöôøng loái “nhaân trò” vaø ñöa ra chuû nghóa “chính danh ñònh phaän”. Theo Khoång Töû, moãi vaät ñeàu coù moät coâng duïng nhaát ñònh, goïi laø thöïc, öùng vôùi moãi coâng duïng aáy laø moät danh. Suy roäng ra ñoái vôùi con ngöôøi thì danh laø teân goïi cuûa ñòa vò, thöù baäc cuûa moãi ngöôøi trong xaõ hoäi, coøn thöïc laø phaän söï cuûa ngöôøi ñoù bao haøm caû quyeàn lôïi vaø nghóa vuï. Khi danh vaø thöïc phuø hôïp vôùi nhau thì chính danh, ngöôïc laïi neáu danh vaø thöïc khoâng phuø hôïp vôùi nhau laø loaïn danh. “Chính danh laø laøm vieäc cho ngay thaúng”, laø “Quaân quaân, thaàn thaàn, phuï phuï, töû töû” [69,188]. Neáu danh khoâng chính thì lôøi noùi seõ khoâng ñuùng ñaén, lôøi noùi khoâng ñuùng ñaén thì daãn tôùi vieäc laøm sai – khi aáy seõ khoâng coøn söï kính troïng laãn nhau giöõa moïi ngöôøi trong xaõ hoäi, ñöa xaõ hoäi ñeán tình traïng loaïn laïc, maát oån ñònh. Treân cô sôû xaùc ñònh loaïn danh laø nguoàn goác cuûa söï loaïn laïc, phaân tranh trong xaõ hoäi Trung Quoác ñöông thôøi, Khoång Töû chuû tröông chính danh ñeå ñöa xaõ hoäi töø loaïn trôû laïi thònh trò neân khi Töû Loä hoûi veà vieäc trò nöôùc oâng traû lôøi: “Taát daõ chính danh hoà: AÉt phaûi chính danh tröôùc ñaõ” [69,196-197]. Trong thuyeát chính danh cuûa mình, Khoång Tö û phaân chia xaõ hoäi thaønh naêm moái quan heä cô baûn bao goàm: vua - toâi, cha - con, choàng - vôï, anh - em vaø beø - baïn. Tieâu chuaån rieâng cho töøng ñoái töôïng trong caùc moái quan heä ñoù maëc duø khoâng gioáng nhau nhöng noù ñeàu theå hieän söï toân ti, pheùp taéc, laø tieâu chuaån cuûa ñaïo laøm ngöôøi. Ñieåm ñaëc saéc trong quan ñieåm veà quan heä vua - toâi laø Khoång Töû phaûn ñoái vieäc duy trì ngoâi vua theo huyeát thoáng. Tö töôûng aáy chöùng toû ñaõ coù luùc Khoång Töû vöôït qua laäp tröôøng giai caáp, khoâng coi troïng ñaúng caáp xuaát thaân cuûa keû caàm quyeàn maø chæ chuù troïng ñeán taøi ñöùc cuûa hoï. Theo oâng, coù ba ñieàu nhaø caàm quyeàn phaûi thöïc hieän laø baûo ñaûm
- 39. 39 löông thöïc cho daân no aám, xaây döïng ñöôïc löïc löôïng quaân söï huøng maïnh ñeå baûo veä daân vaø phaûi giöõ ñöôïc loøng tin vôùi daân. Trong ba ñieàu ñoù, quan troïng nhaát laø giöõ ñöôïc loøng tin vôùi daân. Nhö vaäy, coù theå noùi Khoång Töû laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ ñoät phaù vaøo taäp quaùn truyeàn thoáng trong vieäc löïa choïn nhaø caàm quyeàn cuûa xaõ hoäi tröôùc ñoù vaø xaõ hoäi ñöông thôøi. OÂng ñeà cao taøi ñöùc cuûa keû cai trò, quan taâm ñeán vieäc khôi daäy, phaùt huy nhöõng ñöùc tính toát ñeïp ôû con ngöôøi, vaø mong muoán duøng ñaïo ñöùc ñeå thu phuïc nhaân taâm. Chính vì theá, ñeå thöïc hieän chính danh Khoång Töû kieân trì theo quan ñieåm söû duïng ñaïo ñöùc laøm coâng cuï. Noäi dung coâng cuï ñaïo ñöùc oâng ñöa ra goàm nhaân, trí, duõng. Trong ñoù nhaân bao haøm caû leã, nghóa, trung, trí, tín; nhaân ñöùng ñaàu trong caùc ñieàu thieän, laø nghóa roäng nhaát cuûa ñaïo laøm ngöôøi. Phaïm truø nhaân ñöôïc hieåu theo nhieàu nghóa khaùc nhau, Khoång Töû “tuøy hoïc löïc, tö caùch cuûa töøng ngöôøi maø traû lôøi vôùi moãi ngöôøi moät khaùc” [59,44]. Nhaân laø “khaéc kyû, phuïc leã, vi nhaân: laøm nhaân laø khaéc kyû, phuïc leã” [69,180-181], vaø “kyû sôû baát duïc, vaät thi ö nhaân: ñieàu gì mình khoâng muoán ai laøm cho mình, thì khoâng neân laøm cho ai” [69,180-181]; Nhaân coøn laø “Naêng haønh nguõ giaû ö thieân haï vi nhaân hyõ: Cung, khoan, tín, maãn, hueä. Cung taéc baát vuõ, khoan taéc ñaéc chuùng, tín taéc nhaân nhieäm yeân, maãn taéc höõu coâng, hueä taéc tuùc dó söû nhaân: Coù theå laøm ñöôïc naêm ñieàu ôû trong thieân haï laø nhaân vaäy. Laø cung, khoan, tín, maãn, hueä. Cung thì khoâng khinh nhôøn, khoan thì ñöôïc loøng ngöôøi, tín thì ñöôïc ngöôøi ta tin caäy, maãn thì coù coâng, hueä thì ñuû khieán ñöôïc ngöôøi” [69,272-273]. Töø ñoù cho thaáy nhaân coù hai nghóa cô baûn: thöông ngöôøi (aùi nhaân ) vaø nhöõng ñöùc tính toát cuûa con ngöôøi. Töïu chung laïi, nhaân laø nhöõng ñieàu ñoái vôùi mình vaø ñoái vôùi ngöôøi, neân nhaân coù theå hieåu laø caùch cö xöû vôùi mình vaø caùch cö xöû vôùi ngöôøi. Ñoái laäp vôùi nhaân laø baát nhaân. Neáu ngöôøi coù nhaân luoân luoân coù tìm caûm chaân thaät, bieát hieáu ñeã vaø trung thöù, bieát “tröôùc heát phaûi laøm nhöõng vieäc khoù, sau môùi höôûng thaønh quaû” thì keû baát nhaân ñaày möu moâ,
- 40. 40 khoân kheùo, khoâng coù tình caûm thaät thaø chaát phaùc. Khoång Töû noùi: “Xaûo ngoân, leänh saéc, tieån hyõ nhaân: Keû naøo duøng lôøi noùi kheùo leùo vaø laøm ra saéc maët hieàn laønh, ít coù loøng nhaân” [69,4-5]. Baát nhaân taát yeáu seõ baát trung, hay laøm haïi ngöôøi khaùc. Töø ñoù cho thaáy, nhaân laø caùi goác lôùn cuûa ñaïo laøm ngöôøi, nhôø ñoù maø moãi ngöôøi bieát ñöôïc phaûi traùi, ñuùng, sai. Do ñoù, lôøi noùi, haønh vi cuûa moãi ngöôøi phaûi phuø hôïp vôùi ñaïo nhaân, laáy nhaân laøm goác: “Quaân töû voâ chung thöïc chi gian vi nhaân, thaùo thöù taát ö thò, ñieân baùi taát ö thò: Ngöôøi quaân töû khoâng bao giôø lìa boû ñieàu nhaân, daãu trong côn voäi vaøng trong luùc ngöûa nghieâng, ngöôøi cuõng ôû theo ñieàu nhaân” [69,52- 53]. Vôùi Khoång Töû, ñöùng treân phöông dieän nhaân caùch thì nhaân laø ñaïo ñöùc rieâng cuûa con ngöôøi, coøn ñöùng treân phöông dieän thöïc tieãn thì nhaân laïi trôû thaønh nguyeân taéc luaân lyù neân oâng raát ñeà cao vai troø cuûa ñöùc nhaân trong vieäc trò quoác, bình thieân haï. Theo oâng, ñöùc nhaân phaûi laø caùi ñích tu döôõng cuûa keû cai trò. Noù caàn thieát hôn taát caû nhöõng gì caàn thieát khaùc bôûi leõ, ñoái vôùi nhaø caàm quyeàn ñöùc nhaân nhö moät thaønh trì ñeå giöõ gìn vaø baûo veä nhöõng gì hoï ñaõ ñaït ñöôïc. Ñeå ñaït ñöôïc ñöùc nhaân vaø ñeå chính danh oâng nhaán maïnh vai troø cuûa trí. Khoång Töû cho raèng, ngöôøi coù nhaân khoâng theå thieáu trí, trí laø söï saùng suoát, minh maãn ñeå phaân bieät, ñaùnh giaù con ngöôøi vaø tình huoáng nhaèm xaùc ñònh caùch öùng xöû cho phaûi ñaïo. Trí laø: “Tri nhaân: Bieát ngöôøi” [69,192]. Khi nhìn thaáy ngöôøi ngaõ xuoáng gieáng, keû coù trí laø keû bieát tìm caùch cöùu ngöôøi chöù khoâng phaûi laø keû lieàu cheát cöùu ngöôøi, hy sinh voâ ích. Trí theo quan nieäm cuûa Khoång Töû, moät maët laø tri thöùc baåm sinh cuûa moãi ngöôøi do trôøi phuù, maët khaùc noù coøn laø keát quaû cuûa quaù trình hoïc taäp trong ñôøi soáng: “Hieáu hoïc caän hoà trí: Hieáu hoïc laø ñeán gaàn vôùi trí” [26,68]. Töø ñoù Khoång Töû raát ñeà cao vieäc hoïc, vaø baûn thaân oâng cuõng coá gaéng trôû thaønh moät nhaø giaùo duïc. Tö töôûng hoïc ñeå laøm quan cuûa oâng moät maët theå hieän laäp tröôøng giai caáp, nhöng maët khaùc noù laïi ñoäng vieân con ngöôøi daùm ñi vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi, ñöùng ra ñaûm
- 41. 41 nhaän vieäc nöôùc, vieäc daân. Nhöõng luaän ñieåm “höõu giaùo voâ loaïi”, khuyeân hoïc troø töï tin ôû mình, tìm caùch xoùa boû söï thuï ñoäng cuûa ngöôøi tieáp thu tri thöùc, öùng duïng vieäc hoïc vaøo cuoäc soáng maø oâng ñöa ra trong ñöôøng loái giaùo duïc, sau naøy vaãn ñöôïc caùc nhaø Nho trong ñoù coù Maïnh Töû keá thöøa vaø phaùt trieån. Trong hoïc thuyeát ñöùc trò cuûa Khoång Töû, trí khoâng taùch rôøi vôùi duõng. Phaïm truø duõng trong tö töôûng cuûa oâng khoâng chæ coù yù nghóa veà maët theå löïc maø coøn coù yù nghóa veà maët tinh thaàn. Duõng laø loøng can ñaûm: “duõng giaû baát cuï: ngöôøi duõng khoâng sôï seät” [69,146-147]. Loøng can ñaûm khoâng coù nghóa laø söï lieàu cheát, do ñoù duõng gaén lieàn vôùi trí: Khoång Töû noùi: “Hieáu duõng baát hieáu hoïc, kì teá daõ loaïn: Ngöôøi öa duõng maø chaúng öa hoïc hoûi, thì moái haïi ngaên bít laø söï phaûn loaïn” [69,274-275]. Nhö vaäy, theo oâng, khi ngöôøi ta sôï ñaáu tranh gian khoå, khoâng daùm laøm ñieàu nghóa laø heøn nhaùt, coøn khoâng sôï gì maø cöù laøm ñieàu baát nghóa laïi laø loaïn. Nhöõng ngöôøi nhö vaäy laø nhöõng ngöôøi khoâng coù duõng. Nhöõng tö töôûng treân ñaây cho thaáy Khoång Töû luoân luoân chuû tröông laáy ñaïo ñöùc laøm goác trong vieäc teà gia, trò quoác, bình thieân haï. Ñoái vôùi oâng, khi nhaø caàm quyeàn bieát mang ñöùc nhaân laøm chính trò, quaàn chuùng nhaân daân seõ caûm phuïc, tin theo. Khi aáy hoï ngoài yeân maø ñöôïc caû thieân haï. Chính trò laø moät coâng vieäc ñaày phöùc taïp. Töø Khoång Töû trôû veà tröôùc vaán ñeà chính trò thöôøng taùch rôøi ñaïo ñöùc. Söï aùp ñaët cuûa keû cai trò thöôøng gaây ra söï phaûn khaùng cuûa nhaân daân, töø ñoù sinh ra loaïn laïc. Khoång Töû nhaän thaáy nöôùc loaïn, loøng daân khoâng yeân chaúng qua do quaân baát quaân, phuï baát phuï, thaàn baát thaàn, töû baát töû, neân oâng cho raèng khi quaân, phuï, thaàn, töû soáng cho ñuùng ñaïo lyù cuûa mình thì töï nhieân nöôùc thònh, daân yeân. Chính vì vaäy oâng khuyeân Teà Caûnh coâng: “Quaân quaân, thaàn thaàn, phuï phuï, töû töû”. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu ñoù oâng ñoøi hoûi ngöôøi laøm chính trò phaûi laø taám göông saùng veà ñaïo ñöùc cho daân, hoï phaûi tu thaân, khoâng ñöôïc löôøi bieáng, phaûi coù taám loøng trung thöïc trong caùch ñoái xöû vaø trong coâng vieäc. Nhö vaäy, trong suy nghó cuûa oâng, vieäc laøm