2. Ածխաջրերը կամ սախարիդները բնական օրգանական միացությունների մեծ դաս է:
Անվանումը ծագել է ածուխ և ջուր բառերից, քանի որ այս միացությունների բրուտտո-
ֆորմուլը հետևյալն է` Cn(H2O)n: Քիմիայի տեսանկյունից ածխաջրերը օրգանական նյութեր
են, որոնք պարունակում են մի քանի ածխածնի ատոմից և հիդրոօքիլային խմբերից
կազմված չճյուղավորված շղթա:
Ածխաջրերը սննդում անհրաժեշտ են այնպես, ինչպես սպիտակուցները և լիպիդները:
Ածխաջրերի անհրաժեշտությունը բնորոշվում է ոչ միայն նրանով, որ նրանք հանդիսանում են
<<արագընթաց>> էներգիայի աղբյուր առանց կողմնակի թունավոր արգասիքների, այլ նաև
նրանց մասնակցությամբ կենդանի բջջի բարդ սպիտակուցների` գլիկոպրոտեիդների կարգավորիչ
և պաշտպանական ֆունկցիաներին: Լիպիդների օքսիդացումը ածխաջրային էներգիայի պակասի
դեպքում ծայրահեղ դանդաղ է ընթանում: Ածխաջրերի պակասի հետևանքով արյան մեջ
կուտակվում են ճարպա-թթուների ոչ լրիվ օքսիդացման արգասիքները` այսպես կոչված
<<կետոնային մարմնիկները>>, որոնք տեղաշարժելով արյան ռեակցիան դեպի թթվային կողմ,
խախտում են շատ ֆերմնետային համակարգերի գործառույթներ, ինչը նկատվում է շաքարային
դիաբետով հիվանդների, թմրամոլների, հարբեցողների, տոկսիկոմանների մոտ:
5. .
Գլյուկոզը (C6H12O6) («խաղողի շաքար», դեքստրոզ) հանդիպում է բազմաթիվ մերգերի և հատապտուղների
հյութի մեջ, այդ թվում նաև հասած խաղողի մեջ մեծ քանակներով, այստեղից էլ եկել է նրա անվանումը:
Գլյուկոզը վեց ատոմանի ածխաջուր է:
Ֆիզիկական հատկությունները
Սպիտակ բյուրեղներով փոշի է, քաղցր համով, լավ է լուծվում ջրի մեջ, քիչ` սպիրտի մեջ և չի լուծվում
եթերի մեջ: Հալման ջերմաստիճանն է 146oC:
Ստացումը և քիմիական հատկությունները
Գլյուկոզը հանդիսանում է բազմաթիվ դիսախարիդների և պոլիսախարիդների հիդրոլիզի պրոդուկտ:
Արտադրական մաշտաբներով գլյուկոզը ստացվում է օսլայի կամ ցելյուլյոզի հիդրոլիզի միջոցով: Գլյուկոզը
կարող է վերականգնվել վեցատոմանի սպիրտի` սորբիտի: Ինչպես բոլոր ալդեհիդները, այն հեշտ է
օքսիդացվում: Գլյուկոզը վերականգնում է արծաթը նրա օքսիդի ամոնյակային լուծույթից և երկվալենտ
պղինցը մինչև միավալենտի: Հեշտությամբ ալկիլացվում է և ացետիլացվում:
Կենսաբանական նշանակությունը
Գլյուկոզը ֆոտոսինթոզի հիմնական պրոդուկտն է, առաջանում է Կալվինի ցիկլի ընթացքում:
Մարդու և կենդանիների օրգանիզմներում գլյուկոզը հանդիսանում է մետաբոլիկ պրոցեսների հիմնական և
ավելի ունիվերսալ էներգիայի աղբյուր: Օրգանիզմի բոլոր բջիջները ունակ են յուրացնել գլյուկոզը, այն
պարագայում երբ էներգիայի այլ աղբյուրներ ինչպիսիք են գլիցերինը, ֆրուկտոզը, ճարպաթթուները կարող
են օգտագործել միայն որոշ տեսակի բջիջներ:
Գլյուկոզի փոխադրումը արտաքին միջավայրից բջջի մեջ իրականացվում է ակտիվ տրանմեմբրանային
փոխադրումով, հատուկ սպիտակուցի` հեքսոզների տրանսպորտյորի (փոխադրողի) միջոցով:
Մարդու համար շատ կարևոր է արյան մեջ գլյուկոզի ստաբիլ մակարդակի պահպանումը, այն
իրագործվում է ածխաջրերի փոխանակության հորմոնալ կարգավորման շնորհիվ և այս օղակում
խանգարումները բերում են ծանր հետևանքների, օրինակ` դիաբետի առաջացման:
Էներգիայի աղբյուր հանդիսացող շատ նյութեր կարող են լյարդում փոխակերպվել գյլուկոզի. օրինակ`
կաթնաթթուն, շատ ճարպաթթուներ, գլիցերինը, ամինաթթուներ և սպիտակուցներ: Այս պրոցեսը
անվանում են գլիկոնեոգենեզ:
7. Գլիկոգենը պոլիսախարիդ (ածխաջուր) է, որն գլյուկոզայի պոլիմերացման արդյունք է:
Համարվում է մարդկանց և կենդանիների օրգանիզմի հիմնական պահուստային
ածխաջուրը, ինչպես օսլան բուսական օրգանիզմների համար: Գլիկոգենը գտնվում է մեծ
քանակով բջիջների (գլխավորապես լյարդի և մկանների) ցիտոպլազմայի մեջ`
գրանուլների տեսքով: Այն օրգանիզմի համար հանդիսանում է էներգետիկ ռեզերվ, որն
անհրաժեշտության դեպքում կարող է կոմպենսացնել գլյուկոզի պակասորդը:
Լյարդի բջիջներում` հեպատոցիտներում, գլիկոգենը կարող է կուտակվել մինչև բջջի
քաշի 8%-ը և անհրաժեշտության դեպքում հոգալ ողջ օրգանիզմի սնման համար, իսկ
մկանային բջիջներում այն կազմում է մինչև 1%-ը և ծախսվում է տեղային, որպես
մկանային աշխատանքի համար անհրաժեշտ էներգիայի աղբյուր: Մեծահասակների մոտ
լյարդում գլիկոգենի ընդհանուր զանգվածը կարող է հասներ 100-120 գրամի:
Օրգանիզմում գլյուկոզի անբավարար քանակի պայմաններում, ֆերմենտների
ազդեցության տակ գլիկոգենը մասնատվում է գլյուկոզի մոլեկուլների (մոնոմերների),
որոնք անցնում են արյուն: Գլիկոգենի սինթեզն ու քայքայումը կարգավորվում է
նյարդային համակարգի և հորմոնների (մասնավորապես ինսուլինի) միջոցով:
.
