бие даалт

1. Туйлын туяа
11а анги А.Баяржаргалан

2. Зорилго:Туйлын туяа түүний хэрхэн
үүсдэг,ямар нөлөө үзүүлдэг тухай мэдлэг
олгох
Зорилт:Туйлын туяаны тухай мэдлэгээ
өргөжүүлэх
Дэлхийн соронзон орны тухай мэдлэг олж
авах

3. Туйлын туяа хэрхэн үүсдэг
вэ?
 Дэлхийгээс 300-700км өндөрт 20-40
МэВ энергитэй протонууд 20000-
25000ки өндөрт 1 МэВ энергитэй
электронууд зонхилон оршино.
Ингэснээр дэлхийг хүрээлсэн маш
их цэнэгийн нягттай пончик
хэлбэрийн мужийг үүсгэнэ. Үүнийг
радиацын бүс гэдэг ба хиймэл
дагуулын ачаар анх нээсэн.
Дэлхийн соронзон занганд орсрн
бөөмс соронзон туйлын орчинд
ирэхдээ агаарын нягт хэсэгт
нэвтэрч атом, молекулуудтай
мөргөлдөж тэдгээрийг иончилно.
Хэсэг хугацааны дараа рекомбинац
явагдаж өнгө өнгийн гэрэл
цацарна. Ингэж дэлхийн хойд
болон өмнөд соронзон туйлын
орчинд 10-аад минутаас хэдэн
өдрийн турш асар гоёмсгоор
харагддаг туйлын туяа үүснэ.
Нэмэлт мэдээлэл
 Хоёр захдаа хүчтэй дунд хэсэгтээ
сулхан соронзон оронд орж ирсэн
цэнэгтэй бөөмс давших шураган
хөдөлгөөн хийж нэг захад хүрээд
чиглэлээ өөрчлөн нөгөө тал руу
мөн шураган хөдөлгөөн хийх
зэргээр үргэлжилнэ. Ийм бүтцийг
соронзон занга гэж нэрлэдэг. Энэ
занганд орсон цэнэгт бөөмс гарч
чадахгүй. Зангыг плазмыг агуулах
сав болгон ашигладаг.
 Нар, од болон сансрын бусад
биеэс гарсан цэнэгт бөөмсийн
урсгал нарны салхи нэртэй
дэлхийд 50000км орчим дөхөж
ирээд дэлхийн соронзон орны
нөлөөнд орно. Лоренцын хүчний
улмаас электрон протонууд эсрэг
чигт хазайна.

4.  Туйлын туяа Эрдэмтэд энэхүү
үзэгдлийн Аurora Boraelis, Aurora
Australis гэх ба Антарктид, Арктик
хэмээх 2 газар ажиглагддаг
болохоор хоёр нэрээр нэрлэх
шаардлага гарчээ. Тэнгэрийн нар
туйлуудаас ихээхэн хол манддаг
байна. Энэ үзэгдлийн механизмыг
зөвхөн 20-р зуунд л олж нээсэн ба
агаар мандлын дээд хэсэгт 60-1000
км өндөрт туйлын туяарал явагддаг
болох нь батлагдсан. Түүний
шалтгаан нь нарнаас ирж байгаа
өндөр эрчим хүч бүхий цэнэг буюу
нарны шуурга ажээ. Манай
гаригийн агаар мандлын сийрэг
хэсгүүдтэй нарны туяаны урсгал
мөргөлдөн гэрэл үүсгэдэг байна.
Харин зөвхөн хойд болон өмнөд
туйлд л туйлын туяа үзэгдээд
байдаг нь цэнэгт хэсгүүдийн
урсгалуудыг туйлууд руу түлхэж
байдаг манай гаригийн соронзон
оронтой холбоотой ажээ. . Туйлын
туяарал нь өвлийн улиралд үүсдэг.
 Туйлын туяа нь дээшлэх тусам
ногоон, хөх байдаг бол намсах
тусам ягаан, улаан өнгөтэй болж
харагддаг.

5. Сөрөг нөлөө
 Туйлын туяа их эрчимтэй байх нь
эфирт соронзон шуурга үүсгэж,
радио хэрэгслэлийн хэвийн
ажиллагааг алдагдуулан,
луужингийн зүүний заалтыг
гажуудуулдаг