Έρευνα και πληροφορίες για την πορεία της γραφής στο πέρασμα των αιώνων

1. 1
ΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟ ΤΑΞΙΔΙ
ΣΤΟ ΘΑΥΜΑΣΤΟ ΚΟΣΜΟ
ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
ΑΝΝΑ ΡΟΔΗ
1Ο ΔΗΜ. ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΙΓΙΝΑΣ – ΤΜΗΜΑ:ΣΤ2
ΑΙΓΙΝΑ, ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2014 -15

2. 2
Πέρασαν εκατομμύρια χρόνια, μέχρι να εμφανιστούν πάνω στο μικρό
γαλάζιο μας πλανήτη οι πρώτες μορφές ζωής. Από τότε όλα εξελίχτηκαν
σαν ένα ατελείωτο γοητευτικό παραμύθι…
Πηγή εικόνας: http://www.newsbomb.gr

3. Το τελευταίο πλάσμα που εμφανίστηκε στη Γη ήταν ο άνθρωπος, που στην
αρχή έμοιαζε πολύ με τα άλλα ζώα και επικοινωνούσε με το είδος του με
κραυγές, νοήματα και χειρονομίες. Σιγά – σιγά όμως άρχισε να φτιάχνει
συλλαβές, να σχηματίζει λέξεις, να μιλάει. Η γραφή ωστόσο αριθμεί μόνο
μερικές χιλιάδες χρόνια. 3
Πηγή εικόνας: http://www.ehealthcyprus.com

4. Ως πρώτα δείγματα «γραφής» ίσως να μπορούν να θεωρηθούν οι
σπηλαιογραφίες και οι βραχογραφίες, που χρονολογούνται ακόμη και 30.000
χρόνια πριν από τη γέννηση του Χριστού και παρουσιάζουν εικόνες από την
καθημερινή ζωή των προϊστορικών ανθρώπων, όπως π.χ. σκηνές κυνηγιού. Επίσης
χαράγματα (γραπτά μηνύματα;) βρέθηκαν και πάνω σε οστά ζώων και αλλού. 4
Πηγή εικόνας: http://www.tovima.gr

5. 5
Πηγή εικόνας: http://el.wikipedia.org
Μετά από χιλιάδες
χρόνια οι Σουμέριοι,
λαός που κατοικούσε στη
Μεσοποταμία (περιοχή
του σημερινού Ιράκ),
δημιούργησαν γραφή,
που στην αρχή ήταν
εικονογραφική. Στη
συνέχεια όμως άλλαξαν
κάπως το σχήμα των
στοιχείων/συμβόλων της
γραφής τους και τα
έκαναν πιο τριγωνικά,
σαν σφήνες (σφηνοειδής
γραφή). Τα πρώτα
γραπτά κείμενα
θεωρείται ως τώρα ότι
ήταν τα σουμεριακά.
Σουμεριακή γραφή

6. 6
Οι αρχαιότερες σουμεριακές πινακίδες που έχουν βρεθεί ως σήμερα
ανάγονται στο 3500 π.Χ., χρονολογία που θεωρείται ότι σηματοδοτεί
την περίοδο της εφεύρεσης της γραφής από τον άνθρωπο.
Πηγή εικόνας: http://www.mikres-ekdoseis.gr
Σουμεριακή πλάκα που βρέθηκε στην αρχαία πόλη Νινευή

7. 7
Ανάγλυφο από την αρχαία Νινευή στο βόρειο Ιράκ
Πηγή εικόνας: http://batsioulas.gr/filistor/wp-content/uploads/2013/03/ninevi_004.jpg

8. Οι Κινέζοι επίσης, γύρω στα 1600 π.Χ., εφηύραν ένα
εικονογραφικό σύστημα γραφής, που τελειοποιήθηκε στο πέρασμα
των αιώνων, για να φτάσει ως τις μέρες μας με τα ιδεογράμματα. 8
Πηγή εικόνας: http://peritexnisologos.blogspot.gr

9. Επίσης οι Αιγύπτιοι τελειοποίησαν τις εικόνες που χάραζαν, για να
μεταδίδουν τα μηνύματά τους, και δημιούργησαν τα περίφημα ιερογλυφικά.
9
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη
Αίγυπτος, Ναός του Φίλε στο Νείλο: Ιερογλυφικά

10. 10
Ιερογλυφικά πάνω σε αρχαίο αιγυπτιακό ναό (1)
Φωτογραφία: Χρήστος Ρέππας

11. 11
Ιερογλυφικά πάνω σε αρχαίο αιγυπτιακό ναό (2)
Φωτογραφία: Χρήστος Ρέππας

12. 12Ιερογλυφικά και θρησκευτικές μορφές πάνω σε αρχαίους αιγυπτιακούς ναούς (3)
Φωτογραφία: Χρήστος Ρέππας

13. 13
Πηγή εικόνας: http://odysseus.culture.gr
Συλλογή Αιγυπτιακών
και Ανατολικών
Αρχαιοτήτων του
ελληνικού Εθνικού
Αρχαιολογικού
Μουσείου:
Άγαλμα του βασιλικού
γραφέα Ραχοτέπ
Επειδή η συντριπτική πλειοψηφία των Αιγυπτίων δε γνώριζε ανάγνωση και
γραφή, υπήρχε ειδικό επάγγελμα, το επάγγελμα του γραφέα. Παρ’ όλ’ αυτά η
γραπτή γλώσσα του σπουδαίου αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού ξεχάστηκε.

14. Οι αρχαιολόγοι μπόρεσαν
παρ’ αυτά να βρουν το νόημα
που κρυβόταν πίσω από τα
παράξενα αυτά σύμβολα,
χρησιμοποιώντας ως λεξικό την
περίφημη Στήλη της Ροζέτας
(γαλλική εκδοχή του ονόματος
της πόλης Rachid της
Αιγύπτου). Πρόκειται για μια
πλάκα από γρανοδιορίτη, που
βρέθηκε στο ναό του
Πτολεμαίου του Ε’ του
Επιφανούς και χρονολογείται
τον 2ο αι. π.Χ.. Σ’ αυτήν
υπάρχει χαραγμένο το ίδιο
κείμενο επάνω στα αιγυπτιακά
(ιερογλυφικά), στη μέση στα
αιγυπτιακά με δημώδη γραφή
και κάτω στα αρχαία ελληνικά
(γνωστή γλώσσα και γραφή).
14
Πηγή εικόνας: http://sopasedaskale.blogspot.gr

15. Στον ελλαδικό χώρο τώρα οι πρώτες γραφές ήταν κι αυτές ιερογλυφικές.
Πρόκειται για τη γραφή του εντυπωσιακού Δίσκου της Φαιστού και τη
Γραμμική Α’. Και τα δύο είδη κρατούν ακόμη, παρά τις επίπονες και κοπιώδεις
προσπάθειες πολλών ερευνητών, καλά κρυμμένα τα μυστικά τους, αφού
μέχρι σήμερα δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί. Εικάζεται πάντως ότι στον
Δίσκο της Φαιστού είναι χαραγμένος ένας θρησκευτικός ύμνος.
15
Πηγή εικόνας: http://gravitonio.blogspot.gr

16. Τρίτο παράδειγμα ελληνικής γραφής αποτελεί η Γραμμική Β’, που δεν
έχει όμως πια μυστικά, αφού αποκρυπτογραφήθηκε από τους Μάικλ
Βέντρις και Τζων Τσάντγουικ. 16
Πηγή εικόνας: http://users.sch.gr
Γραμμική Β’

17. 17
Πηγή εικόνας: http://e-didaskalia.blogspot.gr/2014/07/blog-post_3246.html
Οι χαρισματικοί Μάικλ Βεντρις (1922 – 1956), γιος συνταγματάρχη, με
έφεση στις ξένες γλώσσες, που έτυχε να ξεναγηθεί από τον Άρθουρ
Έβανς σε μια έκθεση ελληνικής και μινωικής τέχνης και να ενδιαφερθεί
ιδιαίτερα για τους αρχαίους πολιτισμούς του ελλαδικού χώρου και…

18. 18
… ο Άγγλος καθηγητής
κλασικής φιλολογίας
Τζων Τσαντγουικ (1920
-1998)

19. 19
Στην πραγματικότητα η
γραφή αυτή ήταν συλλαβική
και χρησιμοποιούσε μόνον
επικουρικά τα ιδεογράμματα.
Πινακίδα από την Πύλο: Γραμμική Β’.
Αναφέρεται σε επίταξη του χαλκού των ναών
Πηγή εικόνας:
http://ebooks.edu.gr

20. 20
Αργότερα ένας έξυπνος, εμπορικός λαός της νοτιοανατολικής Μεσογείου,
οι Φοίνικες, για να διευκολύνει τις συναλλαγές του, βρήκε έναν πιο απλό
τρόπο να εκφράζεται γραπτά και επινόησε ένα αλφάβητο με είκοσι δύο (22)
γράμματα, χωρίς φωνήεντα.
Συρία, Παλμύρα: Μια σπουδαία φοινικική πόλη
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, 2007

21. 21
Πηγή εικόνας: http://3.bp.blogspot.com και http://www.phorum.gr
Η φοινικική γραφή ήταν
φθογγική, άρα διαφορετική από
την ελληνική. Οι λέξεις γράφονταν
χωρίς κενό μεταξύ τους και σε
οριζόντιες στήλες από δεξιά προς
αριστερά, δηλαδή αντίθετα από την
ελληνική.

22. Στη συνέχεια οι αρχαίοι Έλληνες πήραν το αλφάβητο, το άλλαξαν, το
προσάρμοσαν στη γλώσσα τους και πρόσθεσαν τα φωνήεντα.
22
Πηγή εικόνας: http://greveniotis.gr

23. 23
Δείτε μερικές από τις απλές αλλαγές που έκαναν:
Το
Α
έγινε Α
Το
Ε
Εέγινε
Το
Δ
έγινε
Δ
Το
Κ
έγινε
Κ

24. 24
Παρ’ όλ’ αυτά το ελληνικό αλφάβητο δεν διαμορφώθηκε ενιαίο ούτε
μονομιάς. Για παράδειγμα, μόλις το 403 π.Χ. (επί άρχοντος Ευκλείδου) το
αθηναϊκό αλφάβητο υιοθέτησε τα γράμματα Ξ, Η και Ω. Η πασίγνωστη
φράση «έδοξεν τη βουλή και τω δήμω» γραφόταν ως τότε «ΕΔΟΧΣΕΝ ΤΕΙ
ΒΟLΕΙ ΚΑΙ ΤΟΙ ΔΕΜΟΙ».
Πηγή εικόνας: http://sarantakos.files.wordpress.com

25. Η γραφή των Ελλήνων ήταν κεφαλαιογράμματη, πράγμα που βλέπουμε
σε επιγραφές, σε αγγεία ή σε θραύσματα αγγείων (όστρακα).
25
Πηγή εικόνας: http://ebooks.edu.gr

26. Και κάτι άλλο που δεν πρέπει να ξεχάσουμε είναι ότι αρχικά έγραφαν από
τα δεξιά προς τα αριστερά και έπειτα βουστροφηδόν. Σε τελευταία φάση
άρχισαν να γράφουν από τα αριστερά προς τα δεξιά, όπως κι εμείς σήμερα.
26
Ελληνική επιγραφή με κείμενο βουστροφηδόν
Πηγή εικόνας: http://el.wikipedia.org

27. 27
Βουστροφηδόν: Αυτός ο τρόπος γραφής ονομαζόταν έτσι, επειδή
θύμιζε τον τρόπο που έστριβαν τα βόδια κατά το όργωμα.
Όργωμα με βόδια κοντά στον αρχαίο αιγυπτιακό ναό του Κομ Όμπο (Χρυσού Λόφου)
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, Αίγυπτος 1997

28. 28
Η μικρογράμματη γραφή
δημιουργήθηκε από τους
καλόγερους - αντιγραφείς
κειμένων του Βυζαντίου,
για να κάνουν οικονομία
στον πάπυρο την εποχή
που η Αίγυπτος είχε γίνει
αραβική και το υλικό αυτό
δυσεύρετο και πανάκριβο.
Πηγές εικόνων: Ιστορία Ε΄ Δημοτικού: Στα βυζαντινά χρόνια, εκδ. Ο.Ε.Δ.Β.,
Αθήνα 2009, σ. 129 και http://schooliki2.pblogs.gr/pages/2.html

29. 29
Στα χρόνια του Βυζαντίου τα αδέλφια Κύριλλος και Μεθόδιος εκχριστιάνισαν
τους Σλάβους και επινόησαν για κείνους το κυριλλικό αλφάβητο. Έτσι η γλώσσα
τους, που ήταν μόνο προφορική, έγινε και γραπτή.
Οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος
(Ιερός Ναός Κυρίλλου και Μεθοδίου στην παραλία της Θεσσαλονίκης)
Πηγή εικόνας: http://www.pemptousia.gr

30. 30
Το κυριλλικό αλφάβητο
Πηγή εικόνας: http://www.epikaira.gr

31. 31
Ας μην ξεχνάμε και τη λατινική γραφή, που ένα δείγμα της
βλέπουμε εδώ (από ψηφιδωτό προερχόμενο από το
πολύπαθο Μουσείο Μπαρντό της Τύνιδας)
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, 2001

32. Υπάρχουν όμως λαοί που ακόμη και σήμερα δεν γράφουν με το
αλφαβητικό σύστημα, όπως οι Κινέζοι…
32
Κινέζικη γραφή
Πηγή εικόνας: http://www.kodv.gr/d_lang_ch.htm

33. 33
και οι Ιάπωνες, που χρησιμοποιούν ιδεογράμματα,…
Ιαπωνική γραφή από σελίδα ενθύμιου ναυαγίου (Αρχείο Παναγιώτη Ρόδη)

34. 34
οι Άραβες και…
Καρτ – ποστάλ από το Χαλέπι της Συρίας με
αραβικά γράμματα (αρχείο Άννας Ρόδη)

35. 35
Κοράνιο : Σελίδες του ιερού βιβλίου του Ισλάμ
Κοράνιο: Το ιερό βιβλίο του Ισλάμ μέσα σε ειδική ξύλινη θήκη,
διακοσμημένη με εγχάρακτα μουσουλμανικά σχέδια πάνω σε φύλλα
χαλκού. Το αντικείμενο προέρχεται από το Χαλέπι της Συρίας και είναι
τοποθετημένο πάνω σε χαμηλό αναλόγιο προσευχής από την
Κωνσταντινούπολη (από τη συλλογή αντικειμένων της Άννας Ρόδη)

36. 36
Τούρκικο έγγραφο σε αραβική γραφή από τη Βιβλιοθήκη
του Χαφίζ Αχμέτ Αγά στην πόλη της Ρόδου
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, 2007

37. 37
Πηγή εικόνας: http://arxaiologikoacharnes.files.wordpress.com
Κείμενο Εβραϊκής Γραφής
… και οι Εβραίοι, κ.ά..

38. Οι άνθρωποι, όπως ήδη έχουμε πει, άρχισαν να «γράφουν» πάνω στα
τοιχώματα των σπηλαίων και σε κόκαλα ζώων. Έπειτα χρησιμοποίησαν την πέτρα
και το μαλακό πηλό που, αφού χάραζαν πάνω του τα μηνύματά τους, τον άφηναν
να ψηθεί και να ξεραθεί, για να γίνει πιο σκληρός και ανθεκτικός. Μπορούμε να
υποθέσουμε εδώ ότι τα πρώτα «βιβλία» ήταν πήλινα, βαριά και με μεγάλη
πιθανότητα να σπάσουν.
38
Πηγή εικόνας: http://ethnologic.blogspot.gr
Αρχαία ελληνική επιγραφή
ΕΠΙΦΑΝΕΙΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΗ ΓΡΑΦΗ

39. 39
Πηγή εικόνας: http://fouit.gr
Ένα ακόμη υλικό πάνω στο οποίο σίγουρα χάραζαν σύμβολα ήταν και το ξύλο,
ένα κατεξοχήν φθαρτό υλικό. Ένα σπάνιο και πανάρχαιο τέτοιο εύρημα είναι η
πινακίδα του Δισπηλιού (που χρονολογείται γύρω στο 5260 π.Χ.). Τα σύμβολα
της δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί αλλά έχουν προκαλέσει πολλές συζητήσεις
που ξεπερνούν τα όρια της επιστήμης και καταλήγουν σε αμφιλεγόμενα και
μάλλον ακραία συμπεράσματα.
Η πινακίδα του Δισπηλιού

40. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έγραφαν πάλι σε ένα είδος χαρτιού, που
κατασκεύαζαν από το φυτό πάπυρος. Με ειδική επεξεργασία μάλιστα το
έκαναν κάπως λείο. 40
Αιγυπτιακός πάπυρος
Πηγή εικόνας: http://ebooks.edu.gr

41. 41
Ο πάπυρος είναι ένα φυτό που φυτρώνει στο Νησί του Παπύρου
μέσα στον ποταμό Νείλο αλλά και σε μερικά σημεία στις όχθες του.
Πηγή εικόνας: http://www.valentine.gr

42. 42
Πηγή εικόνας: http://www.logiosermis.net
Όταν οι γραφείς έγραφαν αυτά που ήθελαν, τύλιγαν τους παπύρους σε ρολά,
γιατί, αν τους δίπλωναν, θα κόβονταν.

43. 43
Με το πλεονέκτημα του παπύρου δεν είναι παράδοξο το γεγονός ότι στην
Αλεξάνδρεια ιδρύθηκε η περίφημη Βιβλιοθήκη. Δυστυχώς όμως καταστράφηκε
από τους Ρωμαίους, τους Χριστιανούς ή τους Μουσουλμάνους (όλα τα σενάρια
αμφισβητούνται).
Πηγή εικόνας: http://www.i-diadromi.gr/2014/09/blog-post_77.html

44. 44
Οι Έλληνες προμηθεύονταν τον πάπυρο από τους Φοίνικες, και γι’ αυτόν το λόγο του
είχαν δώσει την ονομασία βύβλος ή βίβλος (απ’ αυτήν προέρχεται και η λέξη βιβλίο),
από το όνομα της φοινικικής πόλης Βύβλος. Η πόλη αυτή ήταν το κέντρο εμπορίου του
παπύρου. Αργότερα τον αγόραζαν απευθείας από τους Αιγύπτιους.
Άποψη της πόλης Βύβλου στο Λίβανο
Πηγή εικόνας: http://politismos.net/wp/?attachment_id=1691

45. 45
Στο κέντρο ο μουσικοδιδάσκαλος καθισμένος κρατάει ανοιχτό τον κύλινδρο
(πάπυρο), με γραμμένους τους στίχους κάποιου άσματος. Μπροστά του
στέκεται όρθιος ένας μαθητής (Βερολίνο, Staatliche Museen).
Διδασκαλία μουσικής από αττική ερυθρόμορφη κύλικα
του 5ου αι. από τον περίφημο αγγειογράφο Δούρι
Πηγή εικόνας: http://aristomenismessinios.blogspot.gr

46. 46
Όσο «χαρτί» τους περίσσευε λοιπόν, οι Αιγύπτιοι το πουλούσαν σε άλλους, άλλοτε
φθηνότερα και άλλοτε ακριβότερα. Αρκετές φορές η τιμή ήταν πάρα πολύ υψηλή, ενώ
σε άλλες περιπτώσεις δεν πουλούσαν καθόλου. Όλα αυτά εξόργιζαν τους αγοραστές,
που αναζητούσαν τρόπους να βρουν άλλες διεξόδους. Χαρακτηριστική είναι η ιστορία
που ακολουθεί.
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, Αίγυπτος 1997
Αίγυπτος, Λούξορ

47. 47
Πηγή εικόνας: http://www.pi-schools.gr/lessons/aesthetics/eikastika/afises/first_page.php
O βωμός του Δία στην Πέργαμο (αναπαράσταση του
βωμού στο Μουσείο της Περγάμου στο Βερολίνο)
Βρισκόμαστε στην Πέργαμο του βασιλιά Ευμένη τον 2ο αι. π.Χ.

48. 48
Ο Ευμένης, ο επονομαζόμενος Σωτήρ, είναι γνωστός για το σημαντικό
πολιτιστικό του έργο, με επιφανέστερα επιτεύγματά του την ανάδειξη
της Περγάμου σε περίλαμπρη πόλη και την επέκταση της Βιβλιοθήκης
της Περγάμου, μιας από τις μεγάλες βιβλιοθήκες του αρχαίου κόσμου,
δεύτερη σε σπουδαιότητα μετά από την αντίστοιχη της Αλεξάνδρειας.
Αρχαία Πέργαμος
Πηγή εικόνας: http://www.2wheelsexplorers.gr

49. 49
Πηγή εικόνας:
http://el.wikipedia.org
Ο Ευμένης Β΄ ο Σωτήρ
(βασ. 197 π.Χ. - 158 π.Χ.) ήταν
ηγεμόνας του ελληνιστικού βασιλείου
της Περγάμου στη Μικρά Ασία
Κάποτε ο βασιλιάς ζήτησε
να αγοράσει μια μεγάλη
ποσότητα παπύρου από την
Αίγυπτο αλλά ο φαραώ
αρνήθηκε να του την
πουλήσει, γιατί φοβήθηκε
μήπως η Πέργαμος αποκτήσει
μεγαλύτερη βιβλιοθήκη από
εκείνη της Αλεξάνδρειας. Τότε
ο Ευμένης σκέφτηκε να
κατασκευάσει ένα νέο είδος
χαρτιού κι έτσι να μην έχει
ανάγκη πια τους Αιγυπτίους.

50. Το «χαρτί» αυτό φτιαχνόταν από το δέρμα νεογέννητων αρνιών και κατσικιών
και ονομάστηκε περγαμηνή. Η περγαμηνή ήταν καλύτερη από τον πάπυρο για
δύο λόγους. Πρώτα απ’ όλα γιατί μπορούσε να γράψει κανείς και από τις δυο της
πλευρές και δεύτερον επειδή είχε το πλεονέκτημα να διπλώνεται. Με αυτό το
υλικό έγιναν τα πρώτα τετράγωνα ή ορθογώνια βιβλία, που ήταν ελαφριά και
εύχρηστα. Υπήρχε όμως κι ένα πολύ σημαντικό μειονέκτημα. Για να δημιουργηθεί
ένα τέτοιο βιβλίο, έπρεπε να σφάζονται πάρα πολλά μικρά ζώα.
50
Πηγή εικόνας: http://www.sheblogs.eu/2012/03/16/katsika-gida-aiga και

51. 51
Βυζαντινό βιβλίο γραμμένο σε περγαμηνή
(Βυζαντινό και Χριστιανικό μουσείο)
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, 2011

52. Στη μακρινή Κίνα ο Τσάι
Λουν, το 105 μ.Χ.,
ανακάλυψε ουσιαστικά το
πρώτο είδος χαρτιού, όπως
το γνωρίζουμε σήμερα,
αναμειγνύοντας ίνες από
φλοιό μουριάς, και
υπολείμματα από σκοινιά
και δίχτυα ψαρέματος. Γι’
αυτή του την ανακάλυψη
θεοποιήθηκε από την
κινέζικη κουλτούρα.
52
Πηγή εικόνας: http://www.asia-construction.com/blog/author/admin/page/25/
Κινέζικα είδη χαρτιού
Τσάι Λουν (50 – 121 μ.Χ.)

53. 53
Επίσης από φυτικές ίνες ρυζιού (του φυτού που δίνει τη βασική
τροφή τους στους Κινέζους) φτιάχτηκε το ρυζόχαρτο.
Πηγή εικόνας: http://3.bp.blogspot.com

54. 54
Το 1719 ο Γάλλος Ρενέ
Αντουάν Φερσώ ντε
Ρεωμύρ παρατήρησε ένα
συγκεκριμένο είδος σφήκας
και τις σφηκοφωλιές του και
συμπέρανε ότι οι
τελευταίες με την
κατάλληλη επεξεργασία θα
μπορούσαν να αποτελέσουν
υλικό για γράψιμο. Οι
σφήκες αυτές μασουλούσαν
κομμάτια ξύλου και τα
χρησιμοποιούν, για να τις
κατασκευάσουν τις φωλιές
τους, που έμοιαζαν σαν
χαρτονένιες. Έτσι επινόησε
ένα ακόμη είδος, θα λέγαμε
οικολογικού, χαρτιού.
Πηγή εικόνας: http://el.wikipedia.org
Ρενέ Αντουάν Φερσώ ντε Ρεωμύρ
(1683 – 1757)

55. 55
Πηγή εικόνας: http://periplanomeno.wordpress.com
Σήμερα τα πράγματα έχουν αλλάξει και οι άνθρωποι χρησιμοποιούν χαρτί
φτιαγμένο από κομμένα δέντρα, τα οποία έχουν την εντύπωση ότι αποτελούν
μιαν ανεξάντλητη πρώτη ύλη για την κατασκευή του. Έτσι χρησιμοποιούν και
πετούν μεγάλες ποσότητες χαρτιού απερίσκεπτα. Θα πρέπει όσο είναι ακόμη
καιρός, όλοι και όλες μας να μάθουμε να σεβόμαστε περισσότερο τη φύση και
να μη σπαταλούμε ασυλλόγιστα τα αγαθά που μας χαρίζει. Η ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΤΟΥ
ΧΑΡΤΙΟΥ – ΚΑΙ ΟΧΙ ΜΟΝΟ - ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ!!!

56. Πρώτοι οι Κινέζοι ανακάλυψαν την τυπογραφία την εποχή που στην Ευρώπη
ούτε καν τη φαντάζονταν. Μετά από επτά με οχτώ αιώνες (1455 μ.Χ.) ο Γερμανός
Ιωάννης Γουτεμβέργιος (Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg) μπόρεσε
να τυπώσει με κινητά στοιχεία το πρώτο βιβλίο στην Ευρώπη σε 180 αντίτυπα. 56
Πηγή εικόνων: http://taektakiatou2ou.blogspot.gr
Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος (1397; - 1468) και το τυπογραφείο του
Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ

57. Η Βίβλος του Ιωάννη Γουτεμβέργιου
57
Πηγή εικόνας: http://www.ethnos.gr
Αυτό δεν ήταν άλλο από την Αγία Γραφή.

58. 58
Ανάγλυφο με σκηνή μαθήματος από τα ελληνιστικά χρόνια
(Trier, Μουσείο Ρήνου)
Στα αρχαία χρόνια
ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΡΑΦΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ
Πηγή εικόνας: http://www.ime.gr

59. 59
Οι αρχαίοι Έλληνες για σύντομα κείμενα χρησιμοποιούσαν και το ξύλο, που το
έκοβαν σε μικρά κομμάτια που ασπρίζονταν, με ασβέστη ή γύψο και γι’ αυτόν το
λόγο τα ονόμαζαν λευκώματα. Αυτά τα συνέδεαν μεταξύ τους και ανάλογα με τον
αριθμό τους τα ονόμαζαν: πυξία ή πτυχία, δίπτυχα, τρίπτυχα ή πολύπτυχα.
Πηγή εικόνας: http://paidio.blogspot.gr

60. 60
Πηγή εικόνας: http://aristomenismessinios.blogspot.gr
Διδασκαλία μουσικής από τον ίδιο κύλικα του 5ου αι. π.Χ. (διαφ. 29): Στο κέντρο ο
μουσικοδιδάσκαλος (κιθαριστής) καθιστός ετοιμάζεται να χαράξει με τον στύλο
σε πλάκα αλειμμένη με κερί και ο μαθητής στέκεται και πάλι όρθιος μπροστά του
Επίσης έγραφαν πάνω σε ξύλινες πλάκες καλυμμένες με κερί, όπου χάραζαν
τα γράμματα μ’ ένα μυτερό εργαλείο και όταν ήθελαν να σβήσουν,
χρησιμοποιούσαν την πεπλατυσμένη πίσω άκρη του. Αυτό το εργαλείο
ονομαζόταν γραφίς ή στύλος και κατασκευαζόταν από σίδερο, κόκαλο, χαλκό
ή μπρούντζο.

61. 61
Οι ξύλινες πλάκες με επίστρωση κεριού (μάλθη) ονομάζονταν πίνακες,
πινάκια, πινακίδια, γραμματεία, ή γραμματείδια και κατασκευάζονταν
συνήθως από ξύλο οξιάς ή πεύκου.
Πηγή εικόνας: http://theancientweb.files.wordpress.com/2013/09/13.jpg

62. 62
Στα βυζαντινά χρόνια
Μητέρα συνοδεύει το παιδί της στο δάσκαλο
(από φορητή εικόνα του Αγίου Νικολάου, Ι. Μ. Πάτμου)
Πηγή εικόνας: Ιστορία Ε΄ Δημοτικού: Στα βυζαντινά
χρόνια, εκδ. Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 2009, σ. 40

63. 63
Στα βυζαντινά χρόνια οι μαθητές έγραφαν πάνω σε πλάκα με κοντύλι κι έσβηναν
μ’ ένα μικρό σφουγγάρι. Εκτός από αυτές τις πλάκες όμως υπήρχαν κι εκείνη την
εποχή πλάκες καλυμμένες με κερί, στις οποίες έγραφαν μ’ ένα μυτερό καλάμι.
Όταν φοιτούσαν στις μεγαλύτερες τάξεις, έγραφαν με μελάνι σε πάπυρο ή
περγαμηνή και από το 10ο αι. σε χαρτί.
Μικρογραφία, που απεικονίζει δάσκαλο με μαθητές, από τη
χρονογραφία του Ιωάννη Σκυλίτζη, Παλέρμο, περ. 1150 – 75,
τέμπερα σε περγαμηνή, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη.
Πηγή εικόνας: http://history-gymelliniko.blogspot.gr

64. 64
Με τα ίδια υλικά και εργαλεία, όπως και οι μεγαλύτεροι μαθητές, έγραφαν και οι
Βυζαντινοί καλόγεροι – αντιγραφείς βιβλίων και χειρογράφων και έκαναν αυτή τη
δουλειά με εξαιρετική τέχνη. Τα στόλιζαν μάλιστα με μικρογραφίες και έφτιαχναν
πολύ όμορφα ζωγραφιστά ή σκαλιστά εξώφυλλα από δέρμα, μέταλλο και άλλα υλικά.
Πηγή εικόνας: http://iconskarakallou.gr
Βυζαντινό βιβλίο

65. 65
http://5dimotikoasprop.blogspot.gr/2012
Για αρκετούς αιώνες οι μαθητές έγραφαν σε πλάκα με
κοντύλι αλλά και σε χαρτί με πένα και μελανοδοχείο.
Πλάκα με κοντύλι
Στα νεότερα χρόνια

66. 66
Τελικά επικράτησε η χρήση των τετραδίων και των μολυβιών.
Πηγή εικόνων: Άννα Ρόδη

67. 67
Παλιές μαθητικές εργασίες γραμμένες με μολύβι

68. 68
Σήμερα το πιο διαδεδομένο εργαλείο γραφής από τις μεγαλύτερες τάξεις
(κυρίως από την ΣΤ)’ του δημοτικού σχολείου μέχρι το τέλος της ανθρώπινης
ζωής είναι το στυλό (γαλλ. Stylographe). Η λέξη προέρχεται από το λατινικό
stilus και όχι από το ελληνικό στύλος).
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, 2014

69. 69
Η πιο μεγάλη και άνετη επιφάνεια γραφής είναι βέβαια ο πίνακας και η
κιμωλία ένα πολυαγαπημένο υλικό γραφής τόσο για τα παιδιά όσο και για
τους δασκάλους. Το σφουγγάρι αναλαμβάνει το… καθάρισμα. Σήμερα
βέβαια υπάρχει και ο πίνακας μαρκαδόρου, για λιγότερη σκόνη.
Πηγή εικόνας: http://www.epoli.gr
Σε γνωρίζω από την κόψη
του σπαθιού την τρομερή
Σε γνωρίζω από την όψη
που με βια μετράει τη γη.
Ο πίνακας
Διονύσιος Σολωμός

70. 70
Πηγή εικόνας; users.sch.gr/panta1947/__Files_Hmerida.../Oi-
Diadrastikoi-Pinakes.ppt
Οι πιο σύγχρονοι όμως πίνακες είναι οι διαδραστικοί. Αυτοί προσφέρουν
άπειρες δυνατότητες σε μαθητές και εκπαιδευτικούς και η χρήση τους
εξαπλώνεται με γοργούς ρυθμούς.

71. 71
ΣΥΣΚΕΥΕΣ ΓΡΑΦΗΣ
Γραφομηχανή: Αν και είναι πλέον εντελώς ξεπερασμένη, αποτελεί ένα μέσον
γραφής που εφευρέθηκε το 1714 και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον μέχρι το 1990.
Πηγή εικόνας: http://gr.top1walls.com

72. 72
Το πιο σύγχρονο όμως… «τετράδιο» δεν είναι κατασκευασμένο από χαρτί. Επίσης,
για να γράψει κανείς σ’ αυτό δε χρειάζεται, όπως και στη γραφομηχανή, να έχει ούτε
μολύβι ούτε στυλό. Αρκούν μόνον τα… ακροδάχτυλά του. Ποιο είναι άραγε αυτό;
Μα φυσικά είναι ο ηλεκτρονικός υπολογιστής.
Φωτογραφία: Άννα Ρόδη, 2014

73. 73
Τέλος μπορεί κάνεις να «γράψει» στο τάμπλετ ή το κινητό του τηλέφωνο.
Πηγές εικόνων: http://gr.freepik.com/free-vector/mobile-phone-clip-
art_380708.htm και http://www.galsnguys.gr

74. 74
Το μικρό κορίτσι ψάχνει τα βιβλία του στα ερείπια του βομβαρδισμένου
σπιτιού του και, ευτυχώς, τα βρίσκει. Το φως της γνώσης δίνει ελπίδα.
Πηγή εικόνας: http://left.gr/news/psahnontas-ta-vivlia-tis-sta-
ereipia-toy-vomvardismenoy-spitioy-tis
Το πόσο σημαντική είναι η γραφή, η ανάγνωση και το βιβλίο ήρθαν να μας το θυμίσουν
οι πρόσφατες συγκλονιστικές φωτογραφίες, που βλέπετε, από την εμπόλεμη Γάζα.

75. 75
Βιβλιογραφία – Πηγές
1. Βαλάση Ζωή – Βαλάσης Διονύσης, Σειρά Πολύπτυχο «Το Άδυτον»:
Ιστορία της γραφής, παραγωγή Χρήστος Παπαδάκης, εκδ. Κέδρος,
Αθήνα 1985 – 1989.
2. Georges Jean, Γραφή: Η μνήμη των ανθρώπων, εκδ. Αστέρης
Δεληθανάσης, Αθήνα χ.χ..
3. ΥΠ.ΠΟ. (Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων), Έκθεση
«Η Γέννηση της Γραφής», Αθήνα χ.χ..
4. ΥΠ.ΠΟ. (Κέντρο Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων), Βιβλιοθήκες, Τα
λιμάνια της γνώσης, η γέννηση της γραφής και οι πρώτες βιβλιοθήκες,
Αθήνα, άνοιξη 1994.
5. ΥΠ.ΠΟ. (Κέντρο Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων), Στα ίχνη της γραφής
(Αρχαιολογική Εκπαιδευτική Έκθεση), κείμενα – επιμέλεια: Εύη Πίνη,
Αθήνα 1997.
6. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, οδηγός από την εφημερίδα
«Έθνος της Κυριακής» (με τη χορηγία της Τράπεζας Κύπρου), εκδ.
Electa, 21/1/07.

76. 76
7. Ιστορία Δ΄ Δημοτικού: Στα αρχαία χρόνια, εκδ. Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 2006.
8. Ιστορία Ε΄ Δημοτικού: Στα βυζαντινά χρόνια, εκδ. Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα 2009.
9. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1972.
10. http://el.wikipedia.org
11. http://paidio.blogspot.gr/2012/10/blog-post_3905.html (κείμενο Δημητρίου
Αδάμ)
12. http://fouit.gr/2014
13. http://e-didaskalia.blogspot.gr/2013/12/blog-post_3074.html
14. http://www.wfdt.teilar.gr/papers/Istoria_xartiou.pdf
15. http://www.perizitito.gr/persons.php?personid=23580
Ευχαριστώ ιδιαιτέρως το Νίκο Σαραντάκο για τις πολύτιμες
συμβουλές, διορθώσεις και παρατηρήσεις του, που με βοήθησαν
πάρα πολύ στη δημιουργία αυτής της σύντομης παρουσίασης.
Η εργασία αυτή
εκπονήθηκε για καθαρά
εκπαιδευτικούς σκοπούς
και χωρίς κανένα
οικονομικό όφελος.

77. 77
ΤΕΛΟΣ
ΠΡΟΒΟΛΗΣ