1. Îð èí öàãèéí ìîíãîë õýë
Õè ýýëèéí èíäåêñ: LANG203
Àãóóëãûí áàãòààìæ:
3 êðåäèò
Ñóäëàõ àíãè: ÀÕÎ-1, ÀÕÁ-1, ÑÕÎ-1, ÑÑ-1
Ñóäëàõ óëèðàë: I óëèðàë

2. Ëåêöèéí àãóóëãà:
1.
ßðèàíû óðñãàëä àâèà õóâüñàõ ¸ñíû òóõàé
2.
Àâèà èæèëñýõ ¸ñ
•
•
3.
Ýãøèã àâèà èæèëñýõ ¸ñ
Ãèéã¿¿ëýã àâèà èæèëñýõ ¸ñ
Àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
•
Ýãøèã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
•
Ãèéã¿¿ëýã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ

3. ßðèàíû óðñãàëä àâèà õóâüñàõ ¸ñ
Õýëýõýä áîäæèí èëðýõ àâèà íü ãèíæèí óðñãàë ìýò
öóâðàí ãàðäàã. ßðèàíû óðñãàëä íýã àâèàíû òºãñãºëèéã
äàðààãèéí àâèàíû ýõëýëòýé áàðàã äàâõöóóëàí
¿ã¿¿ëäãýýñ ãàäíà àâèàíû õóâüñàë íü àâèàíû ¿ãýíä
òîõèîëäîõ áàéð, àâèà àâèàòàéãàà õýðõýí áàéðëàõ,
¿ã¿¿ëæ äóóäàõûí àíãà ñóë, ºíäºð íàì, õóðä, ºðãºëò,
àÿëãà çýðýã îëîí õ¿ èí ç¿éëýýñ øàëòãààëäàã áàéíà.
ßðèàíû óðñãàë ãýäýã íü àâèàëáàðûí îëîí
õóâèëáàðûã öóâðóóëñàí öîãö ìýò ç¿éë áºãººä ýíý îëîí
õóâèëáàðûí èëðýõ íºõöºë, øàëòãààíûã õýëýõèéí
¿çýãäýë äîòðîîñ ÿëãàðóóëàí òàíüæ, ç¿é òîãòëûã íýýæ,
¿¿íèéãýý àâèàç¿éí îëîí õóóëèàð áàòàëãààæóóëäàã þì.
Èíãýñíýýð áèä õýëèéã àâèàç¿éí ¿¿äíýýñ øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóäàëæ ìýäíý.

4. Àâèà èæèëñýõ áîëîí òºñººòýé áîëîõ ¸ñ
• ßðèàíû óðñãàëä íýã àâèà íºãºº àâèàòàéãàà
çàðèì íýã øèíæýýðýý òºñòýé áîëîõ áóþó á¿ðýí
øèíæýýðýý àäèë áîëîí õóâèðàõûã àâèà
èæèëñýõ ãýíý.
• Àâèà
èæèëñýõèéã
òºð뺺ð
íü
ýãøèã
ýãøèãòýéãýý
èæèëñýõ,
ãèéã¿¿ëýã
ãèéã¿¿ëýã -òýéãýý
èæèëñýõ,
ýãøèã
ãèéã¿¿ëýã õîîðîíäîî èæèëñýõ ãýæ àíãèëæ
áîëíî. Ìºí ¿ð ä¿íãýýð íü á¿ðýí áà çàðèìäàã
èæèëñýõ, èãëýëýýð íü óõðàí áà äàâøèí
èæèëñýõ, áàéðëàëààð íü çýðýãöýí áà àëãàñàí
èæèëñýõ, ¿ã¿¿ëýõèéí ýðõòíèé îðîëöîîãîîð
óðóóëààð áà õýëíèé òàëààð èæèëñýõ ãýõ

5. Àâèà èæèëñýõ ¸ñ
•
ßðèàíû óðñãàëä ýõíèé àâèà äàðààãèéíõàà
àâèàã èæèëñ¿¿ëñýí áîë äàâøèí èæèëñýõ,
äàðààãèéí
àâèà
íü
ºìíºõ
àâèàãàà
èæèëñ¿¿ëñýí áîë óõðàí èæèëñýõ ãýíý. Æèøýý
íü: áàãø-áàõø
• Ìîíãîë õýëýíä èõýíõ ãèéã¿¿ëýã àâèà áóñàä
ãèéã¿¿ëýã òýéãýý çýðýãöýí îðæ, çàëãàí
áàéðëàõ ó èð çýðýãöýí èæèëñýæ, õàðèí
ýãøèã àâèà ýãøèã àâèàòàéãàà çýðýãöýí ¿ë
áàéðëàõ òóë àëãàñàí èæèëñäýã áàéíà.

6. Ýãøèã àâèà ¿ã¿¿ëýõ ýðõòíèé
õ¿ äýëýýð èæèëñýõ
Ìîíãîë õýëíèé ºðãºëòºò ¿åèéí ýãøèã àâèà
äàðààõ ¿åèéíõýý áîãèíî ýãøãèéã áóë èíãèéí
àíãàðàë ñóëðàë áóþó ýð ýìýýð íü, óðóóëûí,
óðóóëûí áèøýýð íü õýëíèé õààãóóð õýëýãäýõ
áàéäëààð íü æóðàìëàí çîõèöóóëäàã ¸ñ íü
óõàìõ¿¿ àâèà èæèëñýõèéí ¿ð ä¿í þì. Ìîíãîë
õýëíèé ºðãºëòºò áóñ ¿åèéí ýãøãèéí íºëººãººð
ºðãºëòºò ¿åèéí ýãøèã ººð ýãøãýýð õóâèðñàí íü
äóíä ¿åèéí ìîíãîë õýëýíä ýãøèã àâèàíû óðóóëààð
çîõèöîõ ¸ñ õ¿ òýé áàéñíààñ øàëòãààëæýý.
Æèøýý íü:
• Ìî. amugulang > ìîíã.óò.õ àìãàëàí
• Ìî. oruldagsan > ìîíã.óò.õ îðîëäñîí

7. Ýãøèã àâèà óðóóë, õýëíèé òàëààð
èæèëñýõ
Ìîíãîë õýë àÿëãóóíä òýðã¿¿í áà òýðã¿¿í áóñ
¿åä òîõèîëäîõ óðóóëûí ýãøèã íü ºìíºõ áà
äàðààõ ¿åèéíõýý ýãøãèéã óðóóëûí
õ¿ äýëýýð á¿ðýí áà çàðèìäàã èæèëñ¿¿ëíý.
Æèøýý íü:
Ìî. olan > ìîíã.óò.õ. îëîí~ õàëì.,
Ìî. agula > ìîíã.óò.õ. óóë~ äàðõ. îîë ãýõ ìýò.
Ýãøèã àâèà õýëíèé áîñîî áóþó õýâòýý
áàéðëàëààð óéòàíøèõ, óóæèìñàõ çýðãýýð
èæèëñäýã àæýý. Æèøýý íü:
Ìî. golumta > ìîíã.óò.õ. ãîëîìò ~ õàëì.,îéðä. ãóëóìò

8. Ãèéã¿¿ëýã àâèà èæèëñýõ ¸ñ
• Ãèéã¿¿ëýã àâèà àíãà, ñóëààð èæèëñýõ
Äýä ¿åä íü äóóã¿é àíãà ãèéã¿¿ëýã îðñîí
íºõöºëä áîãèíî ýãøãèéí ºìíº ¿ãèéí ýõýíä òîõèîëäîõ ñóë
äóóòàé
ãèéã¿¿ëýã
äýä
¿åèéí
àíãà
ãèéã¿¿ëýã òýéãýý èæèëñýí äóóã¿é áîëíî.
¯ãèéí äóíä àíãà, äóóã¿é ãèéã¿¿ëýã èéí ºìíº
îðñîí ñóë äóóòàé ãèéã¿¿ëýã èæèëñýí äóóã¿é áîëæ
õýëýãäýíý. Æèøýý: õîâ , ìàãòààë ãýõ ìýò.
¯ãèéí àäàãò äýâñãýðëýí îðñîí ñóë äóóòàé
ãèéã¿¿ëýã èä
àíèðøèí,
àíãà
äóóã¿é
ãèéã¿¿ëýã ýýð ñýëãýæ áîëîõ áºãººä çàëãàæ
áàéãàà íºõöºë äàãàâàð àíãà, ñóëààðàà èæèëñýí
çîõèöíî. Æèøýý íü: áè èã-áè èê ãýõ ìýò.

9. Ãèéã¿¿ëýã àâèà èæèëñýõ ¸ñ
•
Ãèéã¿¿ëýã àâèà á¿òýõ áàéðààð èæèëñýõ
Óðóóëûí ãèéã¿¿ëýã p, b, m -èéí ºìíº ¿å, ¿ãèéí
àäàãò îðñîí õýëíèé n ãèéã¿¿ëýã óðóóëààð
á¿ðýí èæèëñýí õýëýãäýíý. Æèøýý íü: bajam
mongol, gam bat ãýõ ìýò.
Õýëíèé óðäóóðõ n ãèéã¿¿ëýã àâèàã
äàðààõ ãèéã¿¿ëýã àâèàíû õýëíèé õààãóóð
õýëýãäýõ áàéðòàé èæèëñ¿¿ëýí õîéãóóð,
óðäóóð ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð ¿ã¿¿ëíý.
Æèøýý íü: îëîíä, îëîíã, ñàíä, ñàíã ãýõ ìýò.
Óðóóëûí ãèéã¿¿ëýã m äàðààõ õýëíèé
ãèéã¿¿ëýã òýéãýý èæèëñýí n áîëæ õýëýãäýíý.
Æèøýý íü: óíä-óìä, äóíä-äóìä, óíäàà-óìäàà

10. Ãèéã¿¿ëýã àâèà èæèëñýõ ¸ñ
Ãèéã¿¿ëýã àâèà, òàãíàéøèëòààð èæèëñýõ
Ìîíãîë õýëíèé òàãíàéøñàí ãèéã¿¿ëýã èéí ºìíº
îðñîí ãèéã¿¿ëýã àâèà çýðýãöýí áóþó àëãàñàí
èæèëñýíý. Æèøýý íü: ãîðõè-ãîðèõ, çàâøààíæàâøààí, ç¿ðæ-æ¿ðæ ãýõ ìýò.
Ãèéã¿¿ëýã àâèà á¿òýõ àðãààð èæèëñýõ
Ìîíãîë õýëýíä õýëíèé óãèéí õàìæèõ n -èéí
äàðàà îðñîí ø¿ðãýõ x - ã á¿òýõ àðãààð
çàðèìäàã èæèëñ¿¿ëæ, õàìæèí ø¿ðãýõ qx, kx ýýð ¿ã¿¿ëíý. Æèøýý íü: äàíõ, ýíõ, ìºíõ ãýõ ìýò.

11. Àâèà îíäîîøèõ ¸ñ ãýæ þó âý?
ªºð õîîðîíäîî àäèë áóþó òºñòýé õî¸ð àâèàíû àëü íýã
íü çàðèì íýã áóþó á¿ðýí øèíæýýðýý ººð áîëîí
õóâüñàõûã àâèà îíäîîøèõ ãýíý.
Àâèà îíäîîøèõ ¸ñûã ýãøèã íü ýãøèã àâèàíààñ
îíäîîøèõ, ãèéã¿¿ëýã íü ãèéã¿¿ëýã àâèàíààñ îíäîîøèõ
ãýæ àíãèëæ áîëíî.
Æ.Öîëîî "Ìîíãîë õýëíèé àâèà îíäîîøèõ ¿çýãäýë çºâõºí
íýãýí òºðëèéí àâèàíû õîîðîíä áóþó ýãøèã àâèà ýãøèã
àâèàíààñàà, ãèéã¿¿ëýã ãèéã¿¿ëýã ýýñýý îíäîîøäîã"
ãýæýý.
Àâèà îíäîîøèõûã èãëýëýýð íü óõðàí áà äàâøèí
îíäîîøèõ, áàéðëàëààð íü çýðýãöýí áà àëãàñàí îíäîîøèõ,
¿ð ä¿íãýýð íü çàðèìäàã áà á¿ðýí îíäîîøèõ ãýæ ÿëãàæ
áîëíî

12. Ýãøèã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
•
Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ºðãºëòºò ¿åä
óðóóëûí áóñ ýãøèã îðâîë äàðààõ ¿åä íü
ìºí óðóóëûí áóñ ýãøèã, ìºí ºðãºëòºò ¿åä íü
óðóóëûí ýãøèã îðâîë äàðààõ ¿åä íü
óðóóëûí
ýãøèã
àâèà
èæèëñýõèéí
õóóëèàð òîõèîëääîã áàéõàä ¿ãèéí
òýðã¿¿í ¿åä îðñîí óðóóëûí ýãøèã ó, óó,
óé, ¿,¿¿,¿é-ãèéí äàðàà àâèà îíäîîøèõûí
õóóëèàð óðóóëûí áèø à, àà, àé, ý, ýý
ýãøèã òîõèîëääîã áàéíà. Æèøýý íü:
ñóðàã, íóãàëàà, õóéëàõ, ýçã¿é ãýõ ìýò.

13. Ãèéã¿¿ëýã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
Ãèéã¿¿ëýã àâèà àíãà äóóã¿é - ñóë
äóóòàé øèíæýýð îíäîîøèõ
Äýä ¿å íü äóóã¿é àíãà, àìüñãàëûí ò¿ðýëò
á¿õèé ò,ö, ,õ,ñ,ø ãèéã¿¿ëýã ýýð ýõýëñýí
¿ãèéí ýõíèé áîãèíî ýãøãèéí ºìíºõ äóóã¿é àíãà,
àìüñãàëûí ò¿ðýëòòýé ò,ö, ,õ,ñ,ø ãèéã¿¿ëýã
íü äýä ¿åèéíõýý
àíãà ãèéã¿¿ëýã ýýñ
îíäîîøèõ, àìüñãàëûí ò¿ðýëòã¿é áîëîõ áóþó
äóóã¿é ñóë ä, ç, æ, ã ãèéã¿¿ëýã ýýð îíäîîøèí
ñýëãýíý. Æèøýý íü: õà èí-ãà èí, òîñ-äîñ,
ñàõàë- çàõàë ãýõ ìýò.

14. Ãèéã¿¿ëýã àâèà á¿òýõ àðãààð îíäîîøèõ
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð r àâèà
îíäîîøèæ, íýã íü l àâèà áîëíî. Æèøýý íü:
àð +óóð=àë óóð, áàðü+óóð=áàðèóë ãýõ ìýò.
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð óðóóëûí
ãèéã¿¿ëýã îíäîîøèæ, íýã íü õýëíèé ãèéã¿¿ëýã
áîëíî. Æèøýý íü: äîìáî-äîíáî, íàéìàà-ìàéìàà ãì.
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð õýëíèé
óðäóóðõ ãèéã¿¿ëýã îíäîîøíî. Æèøýý íü: óíø-óìø,
õàíöóé-õàìöóé, ãóéðàí -ãóéðàì ãýõ ìýò.

15. Ãèéã¿¿ëýã àâèà á¿òýõ àðãààð
îíäîîøèõ
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä çýðýãöýí îðñîí
õýëíèé ¿ç¿¿ð áà óãèéí àâèà îíäîîøèæ,
íýã íü ã àâèà áîëíî. Æèøýý íü: òàííà=òàãíà, ýí-íý=ýãíý ãýõ ìýò.
Ìîíãîë õýëíèé àíãà ãèéã¿¿ëýã- èéí
ºìíº îðñîí õýëíèé ã¿í áèø óãèéí õàìæèõ ã
àâèà îíäîîøèæ, ø¿ðãýõ x áîëíî. Æèøýý
íü: àãò-àõò, áîãö-áîõö ãýõ ìýò.

16. Ãèéã¿¿ëýã àâèà á¿òýõ àðãààð
îíäîîøèõ
Ò¿¿õýí ¿¿äíýýñ ìîíãîë áè ãèéí
õýëíèé ¿ãèéí äóíä õàìæèõ q, k -èéí
ºìíº äýâñãýðëýí îðæ áàéñàí d íü á¿òýõ
àðãààðàà îíäîîøèæ, ø¿ðãýõ s áîëñíîîñ
d, s àâèà ñýëãýõ ¿çýãäýë çàðèì
íóòãèéí
àÿëãóóíä
ýëáýã
òîõèîëäîíî.Æèøýý íü: ýáýäõ¿-ºâäºõ,
õàáàäõó-õàâäàõ

17. Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ ¸ñ
Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ õóóëü íýãýí ¿ãýíä
çýðýã ¿éë èëæ áîëíî. Æèøýýëáýë: Ìîíãîë
áè ãèéí õýëíèé udq-a, beledkel çýðýã ¿ãýíä
ýõëýýä äóóã¿é àíãà q, k -òýé äóóòàé ñóë d
äàâøèí èæèëñýæ, äóóã¿é àíãà t áîëîîä,
äàðàà íü õî¸ð àíãà äóóã¿é ãèéã¿¿ëýã tq>tx,
tk>tx -èéí q>x, k>x íü óõðàí îíäîîøèæ g>, g
áîëæ õóâèðñíààñ Ìî.udq-a > óòãà, Ìî.beledkel >
beletgel ~ áýëòãýë áîëæýý.
Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ íü àâèàíû
õóâüñëûí õàìãèéí ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë áºãººä
àâèàíû ç¿é òîãòëûí ãîë õóóëü þì.

18. Àøèãëàõ ìàòåðèàë
• Ø. Ëóâñàíâàíäàí, Îð èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö /àâèà, àâèàëáàð
õî¸ð/ , ÓÁ.,1967
• Æ.Íàäìèä, Æ.Ñàíæàà, Îð èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é, ÓÁ.,1993
• Æ.Öîëîî,Îð èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é,ÓÁ.,1976,
• Ãîí èãñ¿ðýí, Äóíäàä çóóíààñ õîéøõè ìîíãîë õýëíèé àâèàíû ñèñòåìä
áîëñîí óõàë óõàë ¿çýãä¿¿äèéí òóõàé, ÌÕÁ, 6, 1981
• Æóó èäàé, Æàðàííýã, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé õýëç¿éí àâèàíû
íóãàðëûí ¿çýãäýë, ÌÕÓÇ, 4, 1983
• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ýõíèé õàìæèí òýñðýõ,
óðóóëûí, àíãà “ï” ãèéã¿¿ëýã áà ò¿¿íèé öààøèä õýðõýí õóâèðñàí
íü, ÕÇÑ, 1975.
• Æ.Íàäìèä, Ìîíãîë õýëíèé òàãíàéøñàí ãèéã¿¿ëýã , Óá.,1986
• Íàíðóâ, Ìîíãîë õýëíèé àâèàíû õºãæëèéí ò¿¿õèéí òîâ , ÌÕÓÇ, 3, 1981
•
.Ï¿ðýâ, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé àâèàíû ñèñòåìèéí õóâüñàí óëèðñàí
øàëòãààíû òóõàé, ÌÕÓÇ, 1, 1981