Report by "National Center of Public Policy Research" NGO

1. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
ՓՄՁ ոլորտի հիմնական բնութագրիչները ՀՀ-ում
ՓՄՁ առանձնացումը և դրա հանդեպ ընդգծված պետական քաղաքականության
իրականացումը բոլոր երկրներում առավել շատ քննարկվող երևույթներից մեկն է։
Դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ ՓՄՁ–ները մեծ դերակատարություն
ունեն ինչպես ՀՆԱ–ի ձևավորման, այնպես էլ զբաղվածության և հարկային
մուտքերի ապահովման, սոցիալական լարվածության նվազեցման գործում։
Հայաստանում ՓՄՁ դասակարգման չափանիշներն ամրագրված են 2000թ․
ընդունված «ՓՄՁ պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքով, համաձայն որի
ՓՄՁ սուբյեկտների (առևտրային կազմակերպություններ և անհատ
ձեռնարկատերեր) դասակարգումը հիմնված է աշխատողների թվաքանակի,
նախորդ տարվա գործունեությունից ստացված հասույթի և նախորդ տարեվերջի
դրությամբ ակտիվների հաշվեկշռային արժեքի չափորոշիչների վրա (տես Աղյուսակ
1)1
:
Չափորոշիչներ
ՓՄՁ
սուբյեկտներ
աշխատողների
թվաքանակը,
մարդ
նախորդ տարվա
գործունեությունից
ստացված հասույթ,
մլն դրամ
ԿԱՄ
նախորդ տարեվերջի
դրությամբ
ակտիվների
հաշվեկշռային
արժեքը,
մլն դրամ
Գերփոքր 10 100 100
Փոքր 50 500 500
Միջին 250 1500 1000
ՓՄՁ սուբյեկտների քանակը և նրանց բնութագիրը ՀՀ-ում
Տնտեսությունում բիզնես միջավայրի յուրօրինակ բնութագրիչ է դիտարկվում նաև
նոր գրանցված մասնակիցների թվաքանակը, որը և բազմիցս բարձրաձայնվում է
պետպաշտոնյաների կողմից (տես Նկար 1): Ինչպես նկատում ենք 2014-2016թթ.-ին
գրանցվել է ակտիվ հարկ վճարողների տարեկան միջինում մոտ 5 տոկոսի աճ (74416-
ի փոխարեն՝ 78246) և կարծես թե առաջին հայացքից առկա է դինամիկ աճ: Իհարկե
ավելի բնութագրական կլիներ ներկայացնել նաև փակված ՓՄՁ-ի թիվը, բայց նման
վիճակագրությունը բացակայում է: Սույն ուսումնասիրությունում փորձել ենք
գնահատել ՓՄՁ իրավիճակը վիճակագրական տվյալների ավելի խորքային
ուսումնասիրության միջոցով։2
1
ՓՄՁ սուբյեկտ չեն համարվում վարկային, ապահովագրական և ներդրումային կազմակերպությունները, գրավատները,
արժեթղթերի շուկայի մասնագիտացված մասնակիցները, խաղատները և շահումով խաղերի կազմակերպման գործունեություն
իրականացնող սուբյեկտները, ինչպես նաև դուստր և կախյալ տնտեսական ընկերությունները:
2
Ուսումնասիրության համար հիմք են ծառայել ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարության տվյալները՝
http://mineconomy.am/hy/449

2. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
Արդյո՞ք ՓՄՁ-ի ոլորտում դրական զարգացումները իրական են։
Կարծես թե բավական դրական իրավիճակ է, քանի որ գրեթե բոլոր ՓՄՁ
սուբյեկտների գծով առկա է ակտիվ հարկ վճարողների քանակական աճ: Սակայն,
ավելի խորքային ուսումնասիրությունը փաստում է, որ ոլորտում առկա են խորքային
հիմնախնդիրներ, իսկ ակտիվությունը թվացյալ է: Մասնավորապես այդ
տեսանկյունից ուշագրավ է ՓՄՁ ոլորտում աշխատողների թվաքանակի
ուսումնասիրությունը /նկար 2/։
68157 69975 71606
5117 4911 5272
1142 1114 1368
0
10000
20000
30000
40000
50000
60000
70000
80000
2014 2015 2016
Նկար 1․ՓՄՁ սուբյեկտներ համարվող ակտիվ հարկ վճարողների
քանակը, 2014-2016թթ.
Գերփոքր Փոքր Միջին

3. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
Ինչպես նկատում ենք 2016թ. ՓՄՁ ոլորտում բոլոր սուբյեկտների կտրվածքով
նկատվել է աշխատողների թվաքանակի անկում, ինչը կարծում ենք առավելապես
խոսում է առկա հիմնախնդիրների մասին։
Հաջորդ ուղղությունը որը մենք ուսումնասիրել ենք դա շրջանառության ծավալների
համեմատականն է (նկար 3):3
3
ՀՆԱ-ի համեմատ վերլուծություն չի իրականացվել, քանի որ սա կարող է աղճատված պատկեր ցույց տալ կրկնակի
շրջանառության առկայության պատճառով:
137366 137470
101584
113272 109753
91947
120091 118456
108470
0
20000
40000
60000
80000
100000
120000
140000
160000
2014 2015 2016
Նկար 2․ ՓՄՁ ոլորտում աշխատողների քանակը 2014-
2016թթ.
Գերփոքր Փոքր Միջին
417.7 439.9
578.1
524.9 536.8
593.4
624.2 637.2 645.7
0
100
200
300
400
500
600
700
2014 2015 2016
Նկար 3․ ՓՄՁ սուբյեկտների շրջանառության
ծավալները, մլրդ դրամ 2014-2016թթ.
Գերփոքր Փոքր Միջին

4. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
Ինչպես տեսնում ենք դիտարկվող ժամանակահատվածում նկատվել է ինչպես
շրջանառության ծավալների, այնպես էլ հարկային վճարումների շարունակական
աճ, ինչը կարող է պայմանավորված լինել ինչպես վարչարարության, այնպես էլ
ակտիվ հարկ վճարողների թվաքանակի աճով:
Աղյուսակ 2․ Մեկ ՓՄՁ սուբյեկտի միջին տարեկան շրջանառությունը, մլն
դրամ
Գերփոքր Փոքր Միջին ՓՄՁ միջինը
2014 6.1 102.6 546.6 21.1
2015 6.3 109.3 572.0 21.2
2016 8.1 112.6 472.0 23.2
Ինչպես նկատում ենք միջինում մեկ գերփոքր և փոքր ակտիվ հարկ վճարող
սուբյեկտի հաշվով շրջանառության ծավալները աննշան ավելացել են, ի
հակադրության դրա շուրջ 18 տոկոսով նվազել է մեկ ակտիվ հարկ վճարող
համարվող միջին սուբյեկտի շրջանառությունը:
Հաջորդ բնութագրական ուղղությունը ՓՄՁ ոլորտում հարկային վճարման
վարքագծի ուսումնասիրությունն է:
Աղյուսակ 3․ ՓՄՁ սուբյեկտների կողմից վճարված հարկերի մեծությունը,
մլրդ դրամ, 2014-2016թթ.
Գերփոքր Փոքր Միջին ՓՄՁ միջինը
2014 58.0 86.8 93.0 237.8
2015 61.2 95.5 119 275.7
2016 89.6 110.9 193.3 393.9
Ինչպես նկատում ենք 2016թ էականորեն ավելացել է հարկերի վճարման
մակարդակը, մասնավորապես տարօրինակ է, որ շրջանառության ծավալների 18
տոկոս նվազման պայմաններում միջին սուբյեկտների կողմից հարկերի
վճարումը ավելացել է 62 տոկոսով (119 մլրդից՝ 193 մլրդ):
2016թ. հարկային եկամուտները և պետական տուրքերը ըստ պետական բյուջեի
հաշվետվության կազմել են 1079.7 մլրդ դրամ: Նշված գումարից 1046.4 մլրդ դրամը
կազմել են հարկային եկամուտները, 33.3 մլրդ դրամը` պետական տուրքերը:
2015 թվականի համեմատ հարկային եկամուտները և պետական տուրքերն աճել են
1.1% ով կամ 11.8 մլրդ դրամով: Ինչպես տեսնում ենք ՓՄՁ հատվածից հարկային
եկամուտները 2015թ համեմատ աճել են 42 տոկոսով, իսկ 2016թ. ՓՄՁ
սուբյեկտները ապահովել են ընդհանուր հարկային եկամուտների 37.6
տոկոսը:

5. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
ՓՄՁ ոլորտում մեկ հարկ վճարողի հարկային ծանրաբեռնվածությունը 2014-
2016թթ․
Հարկ վճարողի հարկային ծանրաբեռնվածության հաշվարկը իրականացվել է
հարկային վճարումների ծավալը հարաբերելով տվյալ ենթաուղղության ակտիվ հարկ
վճարողների թվաքանակին։
2014թ ոլորտում հարկ վճարողի հարկային ծանրաբեռնվածությունը ըստ ոլորտների
և ըստ մեծության ներկայացված է աղյուսակ 4-ում:
Աղյուսակ 4․ 2014թ ՓՄՁ ոլորտում մեկ ակտիվ հարկ վճարողի հարկային
ծանրաբեռնվածությունը ըստ ոլորտների, մլն դրամ
գերփոքր փոքր միջին Ընդամենը
Գյուղատնտեսություն, անտառտնտեսություն և
ձկնորսություն
1.0 8.3 49.0 5.7
Հանքարդյունաբերություն և բացահանքերի
շահագործում
2.0 18.8 126.2 10.1
Մշակող արդյունաբերություն, որից 1.0 12.9 70.7 4.2
ոչ պարենային 1.1 14.3 73.8 4.6
պարենային 0.8 10.6 65.9 3.6
Շինարարություն 3.6 25.0 110.5 21.2
Մեծածախ և մանրածախ առևտուր,
ավտոմեքենաների և մոտոցիկլետների նորոգում
0.7 21.1 124.4 1.7
Փոխադրումներ և պահեստային տնտեսություն 0.8 20.2 56.4 4.0
Կացության և հանրային սննդի կազմակերպում 1.0 7.9 48.0 3.2
Տեղեկատվություն և կապ 1.8 18.4 107.4 8.4
Կրթություն 0.5 5.3 28.9 5.1
Առողջապահություն և բնակչության սոցիալական
սպասարկում
1.4 6.6 37.3 6.5
Մշակույթ, զվարճություններ և հանգիստ 0.8 5.3 39.8 3.1
Այլ 1.1 19.2 101.1 4.5
Ընդամենը 0.9 17.0 81.5 3.2
Ինչպես տեսնում ենք մեկ ակտիվ հարկ վճարողը տարեկան միջինում
վճարում է մոտ 3.2 մլն դրամի հարկ: Հարկային վճարումների
ծանրաբեռնվածության առումով առավել բարձր ոլորտներ են շինարարությունը,
հանքարդյունաբերությունը, տեղեկատվությունը և կապը:

6. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
2015 ոլորտում հարկ վճարողի հարկային ծանրաբեռնվածությունը ըստ
ոլորտների և ըստ մեծության ներկայացված է աղյուսակ 5-ում:
Աղյուսակ 5․ 2015թ ՓՄՁ ոլորտում մեկ ակտիվ հարկ վճարողի հարկային
ծանրաբեռնվածությունը ըստ ոլորտների, մլն դրամ
գերփոքր փոքր միջին Ընդամենը
Գյուղատնտեսություն, անտառտնտեսություն և
ձկնորսություն
0.7 9.0 38.3 4.6
Հանքարդյունաբերություն և բացահանքերի
շահագործում
2.3 20.0 127.4 8.5
Մշակող արդյունաբերություն, որից 0.9 14.7 88.5 4.6
ոչ պարենային 0.9 16.5 85.1 4.7
պարենային 0.9 11.8 93.6 4.4
Շինարարություն 2.8 24.5 122.5 19.8
Մեծածախ և մանրածախ առևտուր,
ավտոմեքենաների և մոտոցիկլետների նորոգում
0.7 29.4 189.1 2.1
Փոխադրումներ և պահեստային տնտեսություն 2.4 14.2 43.7 6.2
Կացության և հանրային սննդի կազմակերպում 1.0 8.1 47.9 3.1
Տեղեկատվություն և կապ 1.7 20.4 108.7 8.8
Կրթություն 0.6 5.2 33.9 5.3
Առողջապահություն և բնակչության սոցիալական
սպասարկում
1.4 7.7 40.6 7.5
Մշակույթ, զվարճություններ և հանգիստ 0.6 7.4 55.5 3.6
Այլ 1.2 20.6 166.3 5.3
Ընդամենը 0.9 19.4 106.8 3.6
Ինչպես տեսնում ենք մեկ ակտիվ հարկ վճարողը 2015թ. տարեկան միջինում
վճարում է մոտ 3.6 մլն դրամի հարկ: Հարկային վճարումների
ծանրաբեռնվածության առումով կրկին առավել բարձր ոլորտներ են
շինարարությունը, հանքարդյունաբերությունը, տեղեկատվությունը և կապը:
2016թ ոլորտում հարկ վճարողի հարկային ծանրաբեռնվածությունը ըստ ոլորտների
և ըստ մեծության ներկայացված է աղյուսակ 6-ում:

7. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
Աղյուսակ 6․ 2016թ ՓՄՁ ոլորտում մեկ ակտիվ հարկ վճարողի հարկային
ծանրաբեռնվածությունը ըստ ոլորտների, մլն դրամ
գերփոքր փոքր միջին Ընդամենը
Գյուղատնտեսություն, անտառտնտեսություն և
ձկնորսություն
0.9 7.0 35.6 3.1
Հանքարդյունաբերություն և բացահանքերի
շահագործում
31.1 34.0 93.1 33.2
Մշակող արդյունաբերություն, որից 3.9 27.9 102.0 9.2
ոչ պարենային 5.8 35.7 99.0 11.5
պարենային 0.8 16.9 106.5 5.7
Շինարարություն 3.3 21.3 150.6 21.8
Մեծածախ և մանրածախ առևտուր,
ավտոմեքենաների և մոտոցիկլետների նորոգում
0.6 18.5 143.8 2.4
Փոխադրումներ և պահեստային տնտեսություն 1.8 11.3 53.3 6.7
Կացության և հանրային սննդի կազմակերպում 1.0 8.1 59.7 3.5
Տեղեկատվություն և կապ 1.5 18.2 121.4 8.4
Կրթություն 1.1 5.6 33.7 3.8
Առողջապահություն և բնակչության սոցիալական
սպասարկում
3.6 11.4 71.8 14.5
Մշակույթ, զվարճություններ և հանգիստ 2.8 6.9 68.0 4.9
Այլ 1.4 33.8 331.4 8.4
Ընդամենը 1.3 21.0 141.3 5.0
Ինչպես տեսնում ենք մեկ ակտիվ հարկ վճարողը 2016թ. տարեկան միջինում
վճարում է մոտ 5.0 մլն դրամի հարկ: Հարկային վճարումների
ծանրաբեռնվածության առումով առավել բարձր ոլորտներ են շինարարությունը,
հանքարդյունաբերությունը, առողջապահություն և բնակչության սոցիալական
սպասարկման տեղեկատվությունը և կապի ոլորտները:
Ինչպես տեսնում ենք մեկ հարկ վճարողի ծանրաբեռնվածությունը շարունակաբար
բարձրացել է, մասնավորապես 2015թ-ի համեմատ 2016թ-ին մեկ ակտիվ հարկ
վճարողից ստացված հարկերի մեծությունն աճել է շուրջ 39 տոկոսով, այն
պարագայում երբ ակտիվ հարկ վճարողների քանակը դիտարկվող
ժամանակահատվածում ավելացել է ընդամենը 3 տոկոսով: Ավելին, դիտարկվող
ժամանակահատվածում ՓՄՁ շրջանառությունը ավելացել է ընդամենը 12 տոկոսով:
Ամփոփելով պետք է նշել, որ ակնհայտ է, որ ՓՄՁ սուբյեկտներից գանձվող հարկերի
մեծությունն աճում է ավելի արագ տեմպերով, քան շրջանառությունը ավելի քան 3
անգամ:

8. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
Աղյուսակ 7․Հարկերի մասնաբաժինը շրջանառության նկատմամբ, 2015-
2016թթ
2015 2016
գերփոքր փոքր միջին Ընդամենը գերփոքր փոքր միջին Ընդամենը
Հարկերի
մասնաբաժինը
շրջանառության
նկատմամբ, %
14 18 19 17 16 19 30 22
Ստորև փորձել ենք նաև առավել մանրամասն ուսումնասիրել հարկերի
մասնաբաժինը շրջանառության նկատմամբ ըստ ոլորտների 2016 թվականին
2015թվականի համեմատ:
Աղյուսակ 8․Հարկերի մասնաբաժինը շրջանառության նկատմամբ ըստ
ոլորտների
2015 2016
գերփոքր փոքր միջին Ընդ. գերփոքր փոքր միջին Ընդ
Գյուղատնտեսություն, անտառտնտեսություն
և ձկնորսություն
30.6 14 8.5 10.7 12.4 8.4 5.7 7.3
Հանքարդյունաբերություն և բացահանքերի
շահագործում
31.1 19.3 37.7 25.7 264.6 38.8 20.8 97.1
Մշակող արդյունաբերություն, որից 12.3 14.1 16.5 14.8 48.4 27.5 21.1 29.1
ոչ պարենային 12.2 14.8 15.1 14.4 66.8 32.2 19.8 34.4
պարենային 12.3 12.8 18.8 15.6 11.9 19.2 23.4 19.7
Շինարարություն 20.5 21.7 18.9 20.1 20.3 16.9 30.2 23.6
Մեծածախ և մանրածախ առևտուր,
ավտոմեքենաների և մոտոցիկլետների
նորոգում
9.9 13.6 12.5 11.9 7.2 11.5 24.3 13.2
Փոխադրումներ և պահեստային
տնտեսություն
54.1 16.1 9.1 16.2 14.5 15.2 15.0 15.0
Կացության և հանրային սննդի
կազմակերպում
33.0 18.2 20.1 21.7 15.8 13.1 16.7 15.1
Տեղեկատվություն և կապ 21.1 25.8 27.6 25.7 13.9 20.5 28.1 22.0
Կրթություն 29.9 29.4 35.2 32.9 20.4 19.3 17.8 18.8
Առողջապահություն և բնակչության
սոցիալական սպասարկում
64.9 21.6 18.4 20.9 22.7 17.2 21.9 21.2
Մշակույթ, զվարճություններ և հանգիստ 19.9 30.2 50.1 36.2 72.0 14.4 23.8 32.7
Այլ 24.8 27.2 36.3 30.1 20.4 34.3 74.2 42.6
Ընդամենը 13.9 17.8 18.7 17.1 15.5 18.7 29.9 21.7
Հանքարդյունաբերության ոլորտում ինչպես տեսնում ենք որոշակի արտառոց
զարգացումներ են տեղի ունեցել, հակառակ դեպքում դժվար է պատկերացնել, որ
հարկային վճարումները կազմեն շրջանառության շուրջ 97 տոկոսը: Հաջորդը
նկատում ենք, որ շինարարության ոլորտում շարունակական ավելանում է
հարկման ծանրաբեռնվածությունը, որով էլ պայմանավորվում է այս ոլորտի
շարունակական անկումը տնտեսության մեջ: Ի լրումն ավելի գրավիչ է
դառնում մշակույթի և զվարճությունների ու հանգստի ոլորտի հարկերի
վճարման տեսանկյունից, ինչով էլ պայմանավորվում է ոլորտի
շարունակական աճը տնտեսության մեջ:

9. Հանրային քաղաքականության հետազոտությունների ազգային կենտրոն ՀԿ
Հ․Գ․ Հաշվի առնելով հանքարդյունաբերության վիճակագրության արձանագրված
թերությունը (որը կարծում ենք հավելյալ պարզաբանման կարիք ունի) փորձել ենք
միտումները մասին ուսումնասիրությունը ներկայացնել նաև առանց
հանքարդյունաբերության։
Աղյուսակ 9․ Վճարված հարկերի մասնաբաժինը շրջանառության մեջ, առանց
հանքարդյունաբերության ոլորտի
2014 2015 2016
Գերփոքր 13․8 13.9 14․1
Փոքր 16․4 17.8 18․6
Միջին 14․8 18.6 30
Ընդամենը 15․0 17.0 21․2
Պատկերավոր ասած աղյուսակ 9-ը ցույց է տալիս, որ 2014թ․ՓՄՁ ոլորտը միջինում
6․6 դրամ շրջանառությունից 1 դրամը հարկ էր վճարում։ 2015թ․ ՓՄՁ ոլորտը
միջինում 5․9 շրջանառությունից 1 դրամն էր հարկ վճարում։ 2016թ ՓՄՁ ոլորտը
միջինում 4․7 շրջանառությունից 1 դրամն էր հարկ վճարում։
ԱՄՓՈՓՈՒՄ
Ամփոփելով պետք է նշենք, որ ՓՄՁ ոլորտում հարկային ծանրաբեռնվածությունը
մեծանում է, իսկ հիմնական աճի բեռը բաժին է ընկնում առավելապես չափերով
միջին սուբյեկտներին։