1. anku saya mundhak g€dhe".
Sawise nggagas rnangkono, Sang Anilatmaja tqmuli cancut
tali-wanda, banjur _wiwit ngrusak wit-witan ing sajrone taman,
karo s'esumbar : ,,Endi ras'dksa sing ora trima lan rumangsa woni,
mrenea, tandhingana si l'laruti !".
85. HANUA,{AN DIOBONG, NJALARI KOBARE
PRAJA ITUCTA.
Jalaran diobrak-abrik dening Hanuman, wit-witan ing sajrone
taman kang isih ngad6g katon mobat-mabit, kGmbang-k?mbange
padha rontog, sarine k6mbang (Indonesia : tepungsarinya) padha
kabur, katon mul6k-kum6lun kaya kukus. Keimbang-kembang plasa
kang awarna abang padha tiba, satemah njalari ing taman kaya
udan g6ni, katone banget ngg6girisi, sumorot kaya g6ni pralaya-
kala (ing w6ktu kiyamat). Kidang, menjangan lan kethek kang
manggon ing taman iku padha lumayu saparan-paran, amarga w6-
di sumurup udan giini.
Lagi sapanginang suwene pangobrak-abrike Hanuman, wit-
witan ing taman Udyanawana (Asokawana) wis akeh kang rubuh
kabarubuh, pang-pange padha s6mpal karapal, suwarane gumuruh
pating grubyug pating jr'dthot. Para rasOksa kang njap taman
Asoka (Asokawana), amarga saka giris-mirise, padha lumayu
asalang-tunjang m6nyang kadhaton, n6dya ngaturi priksa ma-
rang gustine. Sapraptane ing kadhaton, manggalaning ras6ksa kang
jaga tgman matur mangkene : ,,Sinuwun, Sang Suraripunatha /
(Walanda : heer der godenuijanden : Jawa : ratuning mdngsah-
ipyn para dewa). Kawuningana, wont€n Mahawanara saklangkung
digsura atindak kurang-ajar ngobrak-ubrilz taman Udyanawana.
Wiwit rumiyin, dalasan para deu,a kemawon sami ering dhating
tsman punika, punapu malih parc manungsa, sami ngoji-aji. Hla
hoh sapunika wont€n wanara, jinising hewan asor, inglzang botOn
ering, mandar wanuh-warli ngrobasa taman Asokawana. SrOngenge
ing wanci tA ngan ge saklangkung bA nt er sumelet soro tipun, nan ging
mancwi wontdn ing sanginggilipun tuman paduka puniha soroti-
pun laj|ng asr6p sanalika, awit saking eringipun dhetdng taman
Udyanawana. Angin prahara sindhung-aliwawzrr ingkang bant€ring
sumiyutipun ngglgirisi, ngantos ing ngrika-ngriha kathah uit rt-
L26

2. bah pating glasah, dumuginipun ing taman paduka, saking eringi-
pun, nididipun angin punika lajdng sumilir alon. Bot|n nate won_
fin rdmbulan kantha utawi r7mbulan panglong wontOn ing sa-
nginggilipun taman parlulea; ing salaminipun, sabin ing wanci da-
lu, frmbulan aj6g purnamasidhi madhangi taman Asokawana.
Hla kck sapuniiea, iinisipun kewan asor kenmwon, u)anara nistha-
dama, haduk wani ngrabasa Asokawana. Sinuw,n, taman paduka
tomtu badhe sirna, manawi tindakipun u)anara digsura punika di-
pun-togahen kemcwon".
Saparipumaning ai:ure ras6ksa kang jaga taman, Dasamuka
krodha, pasuryane marbabak abang, tumuli dhawuh wadya ras6k-
sa sakothi, ndikakake nyekilTmrajaya sang Maruti. warna-warna
sanjatane para rasOksa, ana sing nggawa limpung, parasu, gada,
g6ndhewa saj6mparinge, lan liya-liyane. praptane ing t"-an, puru
ras6kia padha surak mawurahan, suwarane prasasat
-rrr6ngt 6,
wiyat.
Pawanasuta mangkrak-krodha, m6re-m6re, suwarane pindha
suwaraning m6ndhung kang agawe l6buring jagat ing w6ktu kiya-
mat. Dheweke mancolot mGnyang wit katimang ing sacEdhake
gapuraning taman, kanthi w6weka-waspada m6thukake mungsuh
sing lagi gumrudug maju. Para rasEksa tumuli padha namakake
g6gamane karo tum6nga. Ana sing nj6mparing, ana sing nlorong_
ake l6mbi:g, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana sing-mbandhil
nganggo watu sak6bo godhene, lan liyaliyane. Nanging kabeh san-
jatane rasEksa ora ana kang nganti ng6nani salirane sang Ivlaruti,
mandar padha bali sinab6t ing gada wr6ksa, akeh rasGksa kang
k6taton k6taman gdgamane dhewe-.
Ana wit c6ndhana g6dhe adawa, iku dibadhol dening Ha_
numan' di6nggo mupuh para ras6ksa. Akeh rasGksa kang k6t6ng-
gol mati ngringk6l. Ana sing sumamburat muncrat g6tit tin ut6tI,
ana sing tatu w0t6nge nganti m6tu ususe, ana sing putung sikile,
ana sing p6pds pupune, ana sing r6muk wangkonge, *u ,irg g"-
peng-pendeng sirahe, lan ana sing manculat mripate. Bar6ng
su-
murup kanca-kancane akeh kang mati, ras6ksa-rasGksa kang isih
urip padha lumayu ngg6ndring tan tolih wuri, giris-miris ndulu
tandange Sang N{aruti.
,, A d h uh sinuwun, Sang Suraripunatha ( ratuning mingsahipun
dewa), kawuningana ! Wadyabala rasOhsa sopnrongin aging sami
kasambut ing yuda dening Song Wanaraseta, d1damAhpun-ayuda
127

3. sirna ginbpl,oh ing wreksa. Sahing titis-wasisipun wanara anggeni-
iu" io"it is dAdintil sarana gada urihsa, botAn wontAn deda-
)nehpttn raseksa ingkang saged ng,engingi piyantbakipun. Para ra-
sbhsa inghang rumiyin sampun sami misutuur sakti, lumawan wa-
nara sat,unggal boten wonten inglzang xged males rnrawasa- wa-
nara plmapa punika gusti, hadibyanipun kok sakhngkung nge-
dab-edabi".
Midhang6t ature wadya ras6ksa mangkono iku, Sang.Dasa'
rvadana saya muntab panggaiihe, satEmah banjur dhawuh ma-
rang watlyabala sinalir (prajurit p6'pilihan) sabr6Eada, nclikak-
ake'nyirnakake sang Pawanasuta. sing uwis-uwis wadyabala ras6k-
,u p"pilit,,n iku bisa nyapu mungsuh nganti tumpes-tapis tanpa
sisa, a*arga banget wasis marang ulah-g6laring baris, lan l6bda
nandukake sawarnane g6gamaning ayuda' Para warganing praju'
rit sinblir iku pawakane katon kukuh-bakuh tdguh-santosa, wu-
jude nggegirisi. Brengose ketel, warnane ir6ng nggameng, siyunge
papat p-uat u pating crongat lan sumorot prasasat kilat; mripate
priksa
amua tur mlolo-mand'elo. Para surawara giris-miris manawa
wadya raseksa kang kaya mangkono wujude. (Surawara = walan-
da : voortreffelijkste der goden = Jawa ; dewa linuwih)'
PraptaneparaprajuritsinOlirras€ksaingtamar^tumulipa-
dha namakake-gfuamane kanggo Elrawasa sang Anilatmaja Ana
sing ngldpasake-cakra, ana sing nguncalake jir6t (kala), ana sing
n:ainpting, ana sing nlorong lEmbing, ana sing mhandh6m watu
glarri hn-liyaJiyane. Warna-warna carane para ras6ksa.olehe n6-
Iya mrajaya mungsuhe. Nanging kabeh g6gamane raseksa kang
wis lumtipas saka tangane padha kontal kdsingsal kdsab?:t gada-
wr6ksa kang diobat-abitake dening Sang Anilatmaja, mandar akeh
gdlaman kang tibane natoni awake rasbksa kang duwe gGgaman
iku dhewe.
anilatmaja mut6r wit tal g6dhe minanglra sanjata gada-,v6k-
sa, kanggo malds mrau,asa para ras3km. Gada-wrdksa iku wola-
wali diunlha, didnggo mupuh murrgsuh. Sabein dipupuhake sa'
ambalan, rasdksa kang katiban akeh sing sirna, pirang-pirang kang
mati pating j6kangkang utawa njr6babah ndh6pani lernah. Ana ra'
.air"^ri"g-pacan siratre, ana sing r6rruk gulune, ana sing b6dhah
dhadhane, ana sing suwek w6t6nge lan modhol-modhol ususe. Sa'
w6netr raseksa ana sing lumayu dioyak dening Anilatmaja, barang
kecandhak pinupuh g6g6re, arhbruk, nanging banjur bisa tangi ma'
L28

4. neh, katon rengkeng-reng}'eng mbrangkang, ngrungkuk nyiJku-
kruk. Ana uga raseiksa kang luput saka pamrawasane Sang Ani-
latmaja, lumayu nggdndring mulih tanpa tumolih, kagawa saka
bangeting giris-mirise marang mungsuhe. Ana raseksa gagah-pra-
kosa t6ka awahana kreta, dirada utawa turang€a, n6aya apOputin,
nanging banjur sinapu dening Sang Bayrvatmaja sarana gacla-rvrelk-
sa, sirna satunggangane. Ana maneh raseksa awahana kreta karo
mentharrg gdndhewa nedya njemparing Sang pa'wanal,rnaja, nanging
durung rganti lumepas jemparinge, raseksa ikr-r wis mati dijlogi
dening mungsuhe.
Ing sapatine rasdksa iku, amarga dienfei-ri nganti sawatara
suwene cra ana maneh raseksa sing teka, Hanuman banjur ngu-
sak PARIJATHa kang ana ing satengahe'uaman. parijatha iku ji
nise wit kang endah-peni n'engsemake, wite gedhe tur dhuwur lan
sumorot pindha ke'ncana. Kang minangka uwohe parijatha awujud
anting-anting, gelang, kroncong (g6lang sikil), kelat-bahu, brah-
masutra (tali brahma), ali-ali, sumping lan cundhamanik (Indo-
nesia : permata ubun-ubun, permata mahkota). Kang minangka
godhonge parijatha yaiku : lungsir (Indonesia : sutera), dewang-
ga awarna abang (cindhe), lan jamang padha pating klebet (Indo-
nesia : berkibat-kibar, melambai-lambai). Epang-6pange pari-
jatha ginub& oncen-oncen mutyara lan sinelut ktincana.
Kocap putrane Sang Rawana kang banget sekti mandraguna
lan sudira ing rana, apdparab Syaksa, nalika ngrungu pawarta ru.
sake taman Asokawana lan sirnane parijatha, muntab banget
atine. Sawise samrikta gegamaning ayuda, Syaksa tumuli mang-
kat menyang taman nedya lumawan Wanaraseta, awahana rata.
Satekane ing taman, Syaksa mOnthang ge'ndhewa kang wis pina-
sangan jemparing Ardhacandra (Walanda : halvemaanvormige
ptjl = Jawa : panah kang bedhore awangun satdngah riimbulan),
diincengake marang mungsuhe..Jdmparing ngenani dhadhane Ha-
numan, nanging ora njalari busiking kulite. Hanuman mal6s,
nyempal pang saprangkul gedhene, diiinggo nyawat Syaksa. Na-
nging Syaksa endha, satemah mung kretane bae kang kena, rG-
muk. Kanthi banget muntabing ati, Syaksa tumuli menthang lang-
kap nedya nglepasake jemparing .Sanghararaja (jemparing pamu-
nahing satru); nanging durung nganti jemparing iku lumiipas,
Syaksa wis njungkel ketdnggel panging kayu sirahe, dadi lan pati-
ne.
729

5. Ing sapatine Syaksa, Sang Baywatmaja nglayang m6nyang
pi2i3v1g, dhe-
sagara. Amarga rurlangsa sayah awit saka suu'ene
*Jt" ,'daya ngasokake salira, lan ni:dya adus;.'srtpa-va krasa s6gil'r
awake sarta pulih kakurvatane. Sawise adus, Anilatmaja banjur
wiwit ngobrak-abrik tan-ran maneh karo ngare]-,-ar?p t6kane Ra'
wana ng6toni yuda.
,,llanawa si Rawana hrodha lan banittr ng|toni 1,ucl4
nr6s-
thi daktundhingi. Sirahe arOp dalzpotltol lan clahgatt'a ntdnl'ang
Ilangliarvan, clakcaosahe marang song Rantadeu'a: ntendoh stilea'
r6n aning p ang go lilt e ".
Kocap kang t<aloka ing jagat Sang rajaputra Indrajit, ya pah-
lawan sang ueghananda, putrane sang Rawana kang bang6t sk-
ti mandraguna. sawise ngrungu pawarta patine Syaksa, Indrajit
bang6t ngigit-igit atine. Kanthi pratignya ,,ora n6dya mulih, ma'
.ru*u o* bisa ngasorake Wanaraseta", Indrajit ng6toni yuda, ngi-
rid wadyabala kang wis digagala, kehe sabrtlgada. Kretane Indra-
Jit bang-et nggumunake apike, g6dhene lan bantdring lakune, isi
sanjataning aYuda maneka warna.
Sumurup ana barisan ras'dksa teika, Hanuman methukake
karo sdsumb it : ,,Heh para ras1ksa .candhala, majua ! Tandhingana
iki dtttane Sang Ramaclewa. Aja gdnti mara, bar,ngo rnara daktan-
dhingi iien !".
Indrajit sawadyabalane ngudani jamparing marang Anilat-
maja. Nanging kabeh j6mparing kang ng6nani Sang }{aruti ora
u"u tung nlto-"ni, p6pindhane kaya gunung waja sinosog ing wr6k-
sa. Amarga saya akeh rasdksa sing ngtubut, muring-muringe Ha-
numan kaya diububi. Dheweke wola-wali nye-mpal panging wrek-
sa, dijojohake marang raseksa kang wani ny6dhaki' Para rasdksa
rumangsa k6bipuhan lumawan Hanuman, amalga tanda-nge bang6t
cukat pindha kiiat, kesit pindha tlaihit. Manarva dipr[p[ki ras6k-
sa, Hanuman mancolct tnenyang epanging wr6ksa; nanging yen
ditututi dheweke tumuli anjiog ing burr,i. saya suwe para ras6l<'
saatinesayarnangkAllanawakesayak6siil'Bar6ngpararas'iksa
wis katon sayah-lungkrah, prasasat tanpa kr6kat, Anilatmaja tu-
muli ny'dmpal eipanging wr'eksa gi:dhe, dipupuhake marang mung-
suhe, akeh kang palasc.ra. Mangkono carane Anilatmaja wola-wali
mrawasa ras6ksa, nganti mungsuhe iku akeh bang6't kalonge'
130

6. Rareng sltmurup rusaking wadyabalane, Indrajit jaja-llang
mawinga-winga, enggal ngetap tttrangga, sumtimprtttrg, lakuning
kreta prasasat ora ngambah bantala, suwaralle gumerit.
la-ak clorot ! llanuman lin]pasan jemparing derring Indrajit,
kena puptrne. Jemparing tumanceh, nanging ditogake hae, ore
dijabr-rt, minangka cihna yen dheweke prauyata urahalvira (pah-
Iarvan agung) kang banget takad (Indorresia : berhati talrah).
lrkiulu kahananing mungsuhe kaya rnangkono, Indrajit saya
ngigit-igit atine. I{anuntan tttnruli linepasan jenrparing Nagapasa
(Walanda : slangenstrik = Indonesia : jerat trlai') kang g6dhene
padha karo wit tal, dawane <rra k6na kirrira-kira, siyunge pating
crclngat dawa, nringis katon untune kang landh6pe pindha ba-
jra.
Jemparing Nagapasa iku nggubed bahune l:lanuman, njepit
iga-igane, nutup prpune tekan ing dhengkule. Mak brug ! Hanu-
man tiba ing bantala. Salugune, tibane Hanuman iku ora jalaran
sirna kasektene dening ginubed ing Nagapasa, ora. Saupama dhe-
rveke n'edya t6rus lumawan ing yuda, Nagapasa dikirigake mdsthi
tatas-rantas dening kasektene Hanuntan. llanuman njararr niba,
supaya tumuli bisa ket6mu adu-ar6p karo Fawana.
Sumurup mungsulre kegubed ing Nagapasa lan banjur tiba,
Indrajit sau.adyabalane tumuli padha mlayoni kanthi pangigit-
igiting ati. Para raseksa iku padha mrawasa Sang N{arutasuta kan-
thi cara 11'arna-varna. Ana sing mbithi, ana kang nendhang, ana
sing nempang Isp. Nanging pamrawasane para raseksa iku ora ana
sing agarve busiking kulite Sang Irarutasuta, pepindhane kaya
riica rvdsi pinupuh ing palu timah.
Sang }leghananda prentah ngusung Hanuman menyang ngar-
sane Sri Raseksapati, supaya Sang Prabu priksa yen kekuwatane
Nagapasa tanpa timbang.
,,Hah ! Ketheh ala nistha-darna julig-culika, dipateni bae
rali rttt'is, cliobortg rnengko. Gulune ditigos, getihe diornbe, en-
dhsse clidheploh. ll'anara ala dtttane Raghawa ilti gauene nletna-
teni, sanq.ian raseksa sing tanpa dosa iya diprajaya".
llangkono kandhane para rasdksa. Karo nguman-uman Ha-
numan, raseksa-raseksa iku sadhela-sadhela padha surak mawurah-
an, sulr'arane ngumandhang ing tawang.
131

7. Sapraptane ing kadhaton, Sang Bayusuta diaturake marang
Sang Suraripunatha (Sura = dewa. Ripu = mungsuh' Natha =
ratu-. suraripunatha = Ratuning mungsuhe dela, maksude': Ra-
ivana, basamuka).
,,Sinuwun, hawuningana ! Punilta uttjtLdiptrn Yanaraseta
ingkang ngobralz-abrik tsntan Asoka (Asokau'ano), .rnbrastha
rJrijatta tin Katpataru. (Kalpa : iannn. Tartt : wrAhsa' rc'it'
Kalpataru: wit peranganing uripe jagat)"-
Mangkono ature para raseksa kang ngusung Hanuman, sa-
praptane ing kadhaton.
,,Wanara dhustha ' candhala-julig-culika iku
patenana !"'
Mangkono ng6ndikane Sang Dasamuka, sau'ise midhanget
ature para rasiiksa.
Sang Yibhisana ndulu Sang Bayulanaya kegub6d ing jirdt,
bangilt k"amiwelasen, mulane banjur matr-tr trarang kadange lvre-
dha (Rawana) : ,,Dhuh lzalza Prabu Dasawadarn ! llrtgi tuontina
karsa padulea migatosak&r Dharmasastra (kitab sttci). Duta bot'dn
hengiig dipun-prajay a, sanajatt atindak cligatra salru julig-culilta".
Rawana : ,,Wanara ilzi, mangsa iya ltudtr luput ing pati' Ora
hena ora dheweke hudu cliprajaya, sabab kajabo julig-culika, wa'
nara iltu tuis mraiaya rosiksa aheh, lan banget panginane marang
ingsun, nganti wani ngrabasa taman Udyanawana, nyirnahake
I(ilpataru- lan Par.ijatha. Illanaua u)ong diina mdning bae, ana
rnungsuh tika ditogahe bae, rttisthi sirna kab?g.iane"'
,,Yayi Wibhisana ! Geneya sira ngeman tnarang uripe wana'
ra iki ? ! wanara iku rak haldbu iinise hewan. Apa iya keuan leang
abudi candhala, digsura lan siya-kaniyaya, tumindah saw^nang'
wenang, kttdu diuriPi ? !".
Sang Mamti tumr:li mojar, suwarane gandklang n$rmandhang
ing tawang : ,,Heh ratttning ras,ksa ! Tanpa guna rrtltringira iku,
ora pant|s manawa dituiolzake marang wanara. Duta tanpa kanthi,
mung siii thit, dtrcwek i'*prcn, tur ki)gubdcl ing iir7t, tzla kok ar6p
Cipa-teni. Wctak'wanturrc Sang pi:eunjul jayeng prang' tiry{yt
dirbe jAnAng ala, mulane ora harsa muring marang liyan, satindak-
tanduke hewan diapura. Ape maneh kang nduta ahu ihi Sung Ra-
madewa kang bang,t luhur ing budi lan tansah m€mayu ayuning
jagat, panggalihe ora wdngis lan ora siya'kaniyaya mamng mung
,ih, koli, ing rasa sijngit ngigit-igit. Adoh bang|t sungsate karo
732

8. howe kang tansah nguja angltara-murlta, nuruti diirehging ati
lan ngumbar hAhar|pan".
,,Il'lanawa ltorue hapengin ngalarni raltoyu-bcsrrl.,i, mOnitrana
haro Sang Roghawa lan l{apinclro Sugritua. G6dhening /ras6'h_
tene Sang Roghuu'a lan Song Kap;nclra pepintlhune kqyo so,.to_
dra, ldpasing bucline nyrantbahi bart'ana, mulane 1,en ltowe menti-
tran karo priyagung loro iltu mestlti tansal; ngolanti seneng lan
tunffam-ayi)tn, kalis ing sombekala tansc.h ltarahayon, pittindhone
haya rnawa so/iro Himau'an. Alg,rzrip ihtt ttTotlawa nggedheltalte
kama aran nistha, yen nengi)nalte ivtha aran ntaclt,a, clene ,ta-
ntane ngg'eclhckna prmitran. (Katta = napslt esn1o.ra. Ai.tha. : rajo-
brana, dhuwit).
,,GAdhe bAbathene wong ntAntitran. A.ia gompang nzuring,
atintu di sabor-sarelt lan ldmbah ntanah, aja ntelik ttarbeking li-
yan. Deui Sinta ofarna bali marang Sang Ramadeua, mdsttti di_
tampa hanthi rdnaning panggalih. Kang ltasusra ing 7'cgaf Sang
Laksmana, rayine Sang Raghuptttra, luhur ing budi lan sudira
ing rana, ora bakal l€nggana nlanawa lzoajalt n'tontitran. Irlanawa
howe nungkul karananing atis ntarang sang Ramaclewa, ora hono
ora howe mOsthi tansah kasinungan dharma, kama, artha. (Dhar-
ma = panggawe luhur, tttabuhan b€cih)".
,,Sang Raghuttama iku dhanurdhara tanpa tandhing ing ja-
gat. Dhanurdhara : lValanda : boogschutter : Jawa : satriva ahli
nj€mparing pinunjut). Panjindngane kagungan jmparing kang
papindhane laaya Kalamrityu (Walanda : de god des Doods :
Jawa : deuaning pati). Ya amarga kitaman j6mparing iku leang
njalari patine Tathaka, k[, Yojanabahu (Drighabahu), Kara-
Dusana, I{arica lan Wiradha. Sanajan akeh gegddhuging wadya_
balamu sing sirna dening sang Ramadewa, aja njalari kowe tlarbe
rasa sdngit ngigit-igit marang panjOn'dngane, sabab wadyabalamu
kang dipoteni ileu padha awatak ala, nOdya mrajaya marang Sang
Ramadewa. Pranyata luhur tindake Sang Ramadewa, antarga
panjinOngane mbrastha rasikss candhala angkara-murka kang
d ad i l-e 6 thb lzi n g b u m i, g 0 I ah -gA hh ing j ag a t ".
I
Itlidhangiit t6t6mbungane Sang Bayutanaya sing isine nggung-
gUng kaluwihane Sang Raghuttamo, Rawana saya muntab pang-
galihe, netrane mrababak abang, polatane nj6nggur6ng m6m6-
deni, pangandikane : ,,Hah, bangsat-kZparat monyet digsura ting_
gal tata ! Kowe ngahu dadi duta, nanging leabeh pakartimu ora
133

9. kaya tindake duta. Korue ngrusalt tartnningstut Udyauarvana,
nyirnahakg kalpataru /an parijatlta, apaclerte rrlro.io.r'c si 51'aksa
hn rqsAltsa pirang-pirartg. Apa nrurtgliotto iltrt tirtdakirrg cluta ?
Ruhtf pituttlang duta 6ndi kong hotunrt !". ?
,,Kowe nggunggutlg ltaluu'iltorte si Ronta. rtctrtgirtg pattg'
gunggungn'tlt ntlt tlg oclh| tlhasor lta bar g e tlt o/;-lrl ft n r'. o ra alandh dsq n
hanyatan. Sanyatane para roseleso hartg cliprajata dertittg si Roilc
iltu kang akeh-aleeh ras?ksa jirih-ringkih ingah'ingih rvxli g€tih,
sing pantese kudtt diu'elasi. Raseltsa si Yojanabaltu (Drgabahu),
hajaba ringtzih, dhewelze ihu cacad jasntoni pincang, hla koh si
Rama nttntala mraiaya. Si Tathaka, iltu asipat u'aclon, raselisi
tur tanpa teantlti, hla holt 1'a clipateni. V'o, battgsat-lteporat ! Ge'
dhe banget closane si Rarna salta panggauene liartg sirturttttg cle-
ning watalte siya-haniy'ayQ, holis ing rasa u'elss, ntrajaya rnal:l-L-
luk hang tanpa daYa".
,,Si Yiradha rasbhsa hang lumaltu saratlo epeh-epehing ta'
ngane tuntapah ing l6nzah, lan dlatttaltaning siliile tunlopah ing
wit-ruitan, iltu poncen tealebu pahlaruan. Dheweke ora bakal ka'
soran soltpanw pdrang-tandhing lumau:an si Ronta. Olehe osor
ing yuda lan nganti tunteka ing pati, omarga si Yiradha clikro-
yole dening si Rartta - Laksntona. Si Nlarica, halalte ltaro si Rorna
anlorga soho cilihing atine. Pancen utis clacli tcatok-lage1'arte si
l'larica, angger w|nfi murtgstth, enggal-enggol lttrrtat'tr nggenclring
sipat-huping, ora u,ani nolih buri, leaya hiclartg sttl?Tltrup ttTocor^t.
Song Bali, sany.atane pancen ora sahti. Saupartm sabtio, hla ralt
jemparinge si Ranu ora bisa natoni dhadhane tbrus-tembtts ing
rualikate. Kajaba saka iktt, si Ranw bisane nibmporing Snng Bali
(Sttbali) nganti kdna ihtt rah omarga nglimpe, hla Laong nalilto
samana Song Bali lagi perang-tantlhing ltrnmruan aclhine. Alie)ri-
paring mungsuh $orano nglimpe, padha bae karo t?7raLL:asa mung
suh hang mbineri logi nendro.. Apa ora asoring asor ? !
Saparipurnaning ngindika,re Sang Dasawadana, Hanuman
kang olehe ngad€g aj6'g mbr6gagah kanthi polatan panggah'ora
owah, ge'nti mojar : ,,Kowe ngarani pakartiku ora lzaya pakartine
cluta, anrurgtt aku ngobrak-abrik tarnan Asokawana lan rnroj,tyo
raslksa. lYruhanamu ! Altu iki duta kang tinanggdnah ngupaya
lan niimoni DewiSita. Ngobrah'abrik tamanmu ilzu cataning du-
ta kang haya aku, sawijining rekadaya supaya kang dakgoleki bi'
L34

10. sa lebtintu. Alttt nfajal'c .si Syalisa lan ras?hsa liya-liyane, atnargo
kabeh iltu padlrc nggapgglt altu sairone aleu lagi mbudidaya ngu-
paya dununge l)ewi Sit'.".
,,lllau koue mratelakahe, yen Sang Bali ihu sanyatane ora
saleti. Kowe clokcritani, coba rungohna !" (Caritane Ilanuman
ing ngisor iki salugune ny6rnoni (Indonesia : rnenvindir) marang
Sang Dasarrr'.rka) :
InA Sawiiini.ng tlina ntbnAri Sang Bali /ogi masandhya m€'
16ngake cipta ntunAmbah marttng Jaruata, clur'ndahan ona rnahltluh
tbka. Illakhlul: ihtt atangan akeh lraya yu)ru, ngrttbeda nnrang
hang lagi nianungliu puia. (ll'lasandhya: ll/a-lsnda:lret gebed in
de morgenschemering opzeggen : Inclonesia : mengucaphan sein-
bahyang fajar). Ittahitluk candhala lzang nAdya ngrubeda ileu dice-
k?l- deiine Sang Bali, clihempit ing canglelaltan, satAmah dhewe-
tze jOrit-j€rit ai,isambat nyuwun urip, kanthi aprajanii nddya
nungkul lan ngestoleahe sadhatuuhe. Sapa sing durung tau ngru-
ngu bab ihu ?!" (Kang dikar6pake ,,atangan akeh kaya yuyu"
iku ora liya ya Sang Dasamuka, amarga manawa pinuju tirvikra-
ma, kajaba amustaka 10, ABAHU 20, mulane ap6parab I'INGSA-
ttdafiU, t6g6se ; bahttne rong puluh). Awit saka il?.u, bang|t
anggonku asung pamrayoga t?'tarang koue, cli sabar-sat'eh l6ntbah-
manah tindalt-tandulltzu, aia nganti pautlayan karo Sang Rama-
clewa, supaya bisa leasittungan Ltmur darua lan widada dadi Ratu
ana ing lingtza. Sang Ramadewq luhurna, nyOntbaha nnrang
panj)nlehgane, derui Sita anggAp?n leaya dewamu, aturna bali tna-
rang Sang Ragl-ttrltutra. llanowa horue nganti pasulayan lt'aro
Sang Ramadeu'a, nagara Ldngha mdsthi lAbur-tumpur, howe
sawidyabalamu lzabeh mAsthi sirna-g?mpang tumpes'tapis tan-
pa sisa".
Kand.hane Sang Anilatmaja iku sanajan binungkus ing t6.
t6mbungan alus lan olehe ngucapake kanthi alon, nanging sura-
sane p6dhes bangdt, nganti agawe njar6m panggalihe Sang Rawa-
na. Awit saka iku Sang Rawana tumuli dhawuh : ,,Heh para ra-
sOhsa ! Supaya aia nginti kAbanjur saya ngandhar-andhar angbn-
dhukur gunAme monyet ilzi, enggal talenana lan qrut-erutdn sing
leOncing, baniur buntute obongOn"'
,,Se^ndika, slnditea /" N'Iangkono ature para rasiiksa karo
padha ngad6g, banjur padha mblObdd buntute Hanuman sarana
alang-alang garing, klikaning wit lan barang-barang tipis liya-liyane
135

11. kang gan,pang mumbe, ditaleni sings6t sarana barang s6mb6t 196-
gombalan), Bar6ng pambl6b6de wis rampung, buntute Hanu;nan
banjur-4isiram taila ('alanda : sesamolie = Indonesia : minyak
bijan). Sawise mangkor-ro, para ras6ksa kang ny6t<Gt suluh ban-
jur maju b6bar6ngan. tanpa darbe rasa rv6las padha nyum6d bun-
tute Hanuman.
BAl, b6l, b6l ! Buntute Hannman disumOd nganti pirang-pi-
rang panggonan.
Bar6ng buntute wis murub, Sang Anilatmaja tumuli tiwi
krama. NIak j6ngg6l6g ! sanalika gEclhening awake pindha gunung
lileru, sat6mah Nagapasa kang nggub6d salirane tatas-rantas dadi
satus. Sasirnane Nagapasa, Sang Bayuputra tumuli m6sat-mumbul
ing g6gana, sanalika banjur ana angin g6dhe sumiyut bang6t ban-
t6re, suwarane gurruubug ngg6girisi, njalari mul6k kum6luning
l6bu. Jalaran kGtiyup ing sindhung-rirvut bayu-bajra, buntute
llanuman kaya ingububan, saya mulad-mulad umbe. Abure Ha-
numan katon kaya bumi kobar nglayang ing akasa, g6nine murub
makantar-kantar pindha Kalagni (Walanda : het vuur van een
Doodsgod = Indonesia : api dewa Maut), dumunung ana ing sa-
dhuwure Antahpura (Walanda : vrouwenvertrek = Jawa : kapu-
tren) kang tanpa timbang endah-penine. Sawise kaputren kobar,
Sang Pawanaputra banjur nglayang-nglayang ing g6gana karo wo-
la-wali nibakake g6ni, nganti kabeh suyasa ing kukuban kadhaton
LGngka padha k6tiban clahana, ora ana kang kliwatan, kobar b6-
bar6ngan. Kadhaton sapandhapane uga kobar, g6nine murub-
mulad prasasat sundhul ing wiyat.
Tanpa rasa was-sum6lang, Sang Bayutarurya ndulu mangisor,
sumurup para rasGksa padha bingung pating bilulung, para ras6ksi
pating jlOrit karo mlayu rrrrana-mrene as6sambat, akeh kang padha
k6puyuh-puyuh. Ing kabetr keblat prasasat k6b6kan g6ni muiad-
mulad pindha tin6mpuh ing l{alamr6tyu (Walanda : de god des
Doods = Indonesia : dewa I{aui). Soroting g6ni p6pindhane kaya
ilate Kalamr'dtyu, kukuse kang mulEk-kumdlun pdpindhane ram-
buting sirahe Kalarnr6tyu kang ngombak banyu. Sumurup ka-
hanan mangkono iku para ras6ksa-ras6ksi bang6t giris-mirising
atine, padha pating.yl6rit rame.
Puri Tripura katon murub pindha binasmi dening Bathara
Iswara (Bathara Siwah). Suyasa-suyasa kancana kang saka-sakane
pinatik manik-nawa-r6tna padha brastha. Para apsari padha wa-
136

12. yang-wuyungan apoyang'paying sumurup ing ng6'ndi-6ndi ana
g6ni. Amarga saka suwene mlayu mrana-mrene, para apsari akeh
kang sayah-lungkrah alake, paclha gondhelan tapihing cethine
karo as6sambat. KaSeh tlaga ing kukuhan kaclhaton L6ngka bam-
binge padha pinatik candrakanta, banyttne katon b6ning nyarong
akinclong-kinclong kaya kaca; nanging saiki bamhinge padha ju-
grug, banyune asat ngg6reng kaislrp dening panasing g6ni, lan t6-
ianriuran ing sakub6ngd tlaga pacll-ra garing makingking.
i{angkonc kaltanane kutha-krajan Ltngka kang kobar dening
dahana
Sawise nggawe kobare kulha-krajan L6ngka, Hanuman so-
rvan Dewi Sita maneh, pamitan, n6dya bali m6nyang I{alyawan'
86. RA{A NGIRID WADYAIiALA NIENYANG LBNGKA,
KANDHAG TNG VIIUKIR I,{AHBNDRA.
Saoncate saka ngarsane Dewi Sita, Sang Bayuputra banjur
napak jttmant&ra, abure mangalor. Ana ing akasa Sang Bayttputra
tiwikrama, arvake dadi sagunung anakan g6dheng, rikating abttre
padha karo kBclaping cipta. Saka bant6ring abure, njalari anane
angin g6dhe; sindhung-riwut sumiyut agawe kagete para dewa
kang nalika samana lagi cangkrama ana ing antariksa; samodra
kocak mangombak-ombak pinclha kin6bur, agawe giris-mirise
iwak-iwak lan para naga.
Lagi sak6dhep netra, abure Sang Anilatmaja wis t6kan ing
papan-padunungane kanca-kancane kang padha ng6nteni ana ing
pasisir. Anggada-NilaJambawan padha m6thukake tttmurune
Sang Anilatmaja saka g6gana karo ngudarasa : ,,Dheu'eke mOsthi
oleh gaue".
,,Aku kOtOnrrr Dewi Sita cna ing L?nglta. PonjAnAngane isih
sug)ng". tlangkono kandhar-re Hanuman, sawise niyup ing bantala.
Kanthi wola-wali nuduhake j6mparing kang tumanc6p ana
ing pupune, Sang Parvanasuta nyaritakake kabeh kang dialami sa-
jrone ana ing L6ngka. Sajrone ngrungokake caritane Sang Pawa-
nasuta, Anggada-NilaJambawan tansah padha ndomblong, kaga-
rva saka bang6ting gumun-ngungune.
137

13. ,,Wis ayo nd.ang budhal, bah mAnyang It'4alyawan ! M6sthi'
ne'ahu sahanca iki diar|p-arip bangit dening Sang raiaputm Ra'
mad)wa". Mangkono kandhane Sang Bayuputra ing sarampunging
caritane.
Kanthi gambiraning ati amarga dinuta bisa mrantasi, Hanu-
man sakancane tumuli padha budhal ninggal pasisir. Lakune g&
gancangan kaya dibalangake, ing sadalan<lalan padha r6rasan
mangkene : ,,llfendah suka-r|naning panggalihe Song raiaputro
Ramadewa, yen nt|ngko diaturi prihsa, manolL'a Deui Sita nyata
ana ing LAngka".
Kocap kang pinarak ana ing pasanggrahan l''Ialyawan, Sang
Ramadewa lagi imbal wacaha karo Laksmana lan Kapindra Su-
grirva. Pangandikane Sang Ramadewa : ,,Yayi Lahsmana lan Su'
griwa ! Kapriye bahal kawusanane prakara iki ?! Dutaningsun
kang lurnaku mnngalor, mangulon lan kang nnngetan, ]'arku si
Satabali, Susena /an Winata padha mulih ngl?nthung, ora oleh
garue. Illung kari duta kang lumaku mangidul, Hanuman sakanca'
ne kang duntng mulih. X'lanawa Hanuman saksncane uga ora oleh
gawe,gekbaniurhaPriYe .-.. ".
Durung nganti rampung ng6ndikane Sang rajaputra Ragha-
wa, k6saru sowane Hanuman dumrojog tanpa larapan-
Sumurup Hanuman t6ka lan manjing ing pasanggrahan, pa-
ra wadyabala wanara kang nalika samana lagi pating p6tnang-
krong ana ing wit-witan, padha gumrudug milu lunldbu pasang-
grahan, kapengin ngrungokake ature Hanuman marang Sang Ra-
madewa.
Hanuman maju, ny6dhak marang Sang Ramabhadra, ny6m-
bah, banjur ngaturake cudamani lan nawala saka Sang Maithili.
(Cudanrani = Walanda : kruinjuweel = lndonesia : permata ubun'
ubun, permata rnahkota = Jawa : cundhamanik).
Nalika prikm cundhamanik ag6m6 Sang }4aithili, Sang Na-
rendraputra llatna pdpindhane kaya priksa iiwaning ltOkasih, sana'
lika lipur panggalihe, sirna sungkawane.
,,Auilatmaja duta pinunjul, p6pindhane kaya CII.ITAI'IANI
kang bisa nganakake sawamaning p6penginane wong kang darbe
panyuwun". Mangkono pangal6mbanane Sang F:ghuttama. (Cin'
138

14. tamani = Walanda : edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht
= Indonesia : permata yang'dapat mengadakan segala keinginan
orang).
Sawise ngiling-ilingi cundhamanik sawatara suwene, Sang
rajaputra Raghawa banjr.u mhukak layang kang saka Sang Maithili,
diwaos sinuksmeng wardaya, mangkene unine ;
,,SOmboh kart,ulo honjuk ing pado paCuha Prabu. Illugi wcn-
t€na kapar)nging panggalih paduka /rarso nupihsa (maos) srat
kawula punilta, ittghang ungefipun ntinanglte ciltnc on6nging ma-
nah kawula. sahu cundhamanik punika rrLinangka l€lintunipun
badan kawula marale saha mangastuti poda padilta. Wondene
singsim utawi kalpika pOparing padulto, nangangg|p l;aruula hados
nggambarak|n raosing panggalih paduba. Il[anawi ltawula ningali
singsim (ngoko : ali-ali, krama : sdsupe. Pm) p|paring paduha
punika, xnaliha kat6tangi s6dhih-kingkining manah kawula de-
ning raos on6ng nawung brangta, amargi sampun lami boftn su'
m|rOp paduha". Brangta = branta = ialanda : verward, in liefde
gloed ontstoken = Indonesia : kusut pikiran, mabuk asmara).
,,Adhuh, Sri Narpati Ramadewa ! Wont)na kapar6ng padu-
ha karsa mriltsani tangis kawula, saha s|tya'bateti kawula dhat)ng
padulza. BotOn wont|n sones pOlnging cipta hawula, ngimungakOn
dhating paduka. Nantung paduha ingkang kawula hawulani,
ngantos dumuginipun manjanma ingkang kaping sapta. Rumiyin
(biyen), suglng paduha botdn kapirOng, saha pawartos paduka
inggih botOn wont1n. Ciptaning manah kauula bot€n wontdn sa-
nes, leajau'i namung tansoh hapengin p7iah, bot|n wontin pr|luni-
pun leauula l|stantun g6nng. Itfanjing ing latu murub mangalad-
alad utaui sorono njAgur ing santodra ingkang minangha margini'
pun pOcating jiwa hau,ula. Kadospundi sag4d lzawula gadhah nta'
nah tOguh-xntosa saho gambira, ntanawi tansah nawung sung-
kau:a tonpa **anasa ?".
,,Sada-r'o kasAnOngan lan Lzanihmatan ingkang dult runtiyin
sampun kauula raosakOn, sapunika botn wontin inghang pinang-
gih malih. Ing tantan papan lzawula dipun-tawan, hathah sangAt
sAhar inghong nAdhAng m|krok mbabar ganda amrik ntinging,
nanging puniho boftn sagOd dados usada panglipuring onOng ka-
wula. Sau'arnining pApiringan ingltang ngrsApak|n, sadaya oncen-
oncen slkar ingkang arum ngambar-ambar, tanpa guna tumrap
Txaytula. L'njukan maneka warni ingttang edi-mirasa, bot6n won'
139

15. t6n ingkang sagd kbbAt ing gulu hau'ttls".
,,Sfrrrrruun, tlutL,un sett'tt J llanarci ltart'ulo hapar1ng ngoturi
pantral'ogi dhat|ng padil:a, satttpLttl ngantos paduka ngl?lontur
;' sttngltarua, supaclos sagdd atci-tnurni panggalifi paduka. Kautttla
sanlpun ntangr/tos p€l0ngins panggalih ltoclulta. -4/6/onftri' strng-
ltawa punilta bot|n wont|n poedahipun, tortpo girla".
,, as LLt inluto h a ( cl i1t tr n'- cl lt au p ok d tt ). h att' u a k €k a-
N a I ih a ntA n t I
lih sulru-r|na ingkang tanpa upattti ag|ngipttn- Sa-
sanzi ngalanti
u,arnining ltasAnngan saha haniltmatan bot|n kirartg- DhatOng
caranipttn apOltasihan (lnclonesia : bercurnbtt-ctgrtbuan), podulza
sohlangkung bbda. Dhat|ng katnasastra (Wolanda : leerboeh cler
liefde = Inclonesia : buktt pelajaran percirttaart : Jott'o : loyang
o sn'tarogo t t1o ), p a d u ka sa tl1p tt tl rtt tu t t
1t u n i
".
,,Pangai6ng-ai6ng saha panyuu'rtn ha'rulo. tt'tugi rL'ont?na
napai,ng pactuha liursa ttuttuntin rqu,tth ihg L7ngko, ttlltntpttttg
kawula tahsih gdsang. Rquana puniko saklattgkung artgkara'
nturlea, ltolis ing panclant;l nntlya. Satttpt ,t ngatttos podulto tidha'
tirlha anclon yttda ltunttrttg clhatdng L0nglt.a, supaclos enggal k0-
gayuh ancas paduka".
,,lllanawi paduka ngrau:ul'ri ltaLuula, boclltt' priltsa pLtttapa
padilea ? Pongalartrun ltauula inghuttg sahlangkrotg ltau:los-arsa
tt,ontin ing towananilttt, rnngsah, inghang l:qu'ulo bot?n nru'
ngr|tos ltadospttndi badhe lncladosanipun ing. t?rnbe. Nomung
ntanah slclhih-htngltin dening kanclltuhan brangta pasugatan ha'
u,ula clhat?ng paduha; botdn uontin sanesiptnt nrulih ingkartg
ntinanglto pahurnrutan lrangge nfiagekok?n ratult pacluha. Ptt-
tOking nwnah miwah luh inghang sampltrt suntintpan ing ntorong
ninanglto cil"rnaning onqng lruwula. hatuintbulmn raos susah irtg-
lzong nondhls ing tOl?nging manah. llakat?n puniha u'olti1run
karuula pisati ltalil'att poduha, ialaran padul;a rttituruti patl'uwLtn
ltawula (natiba haruula nyuwLtn cliltun-c1pAngolt|n ltidang h€n'
cana), aLuit saleing liadule tr€sna paciuka dhat|ng hawula. hlanaui
lruwula ing t|ntbe kapanggih malih kaliyan paduka, sampun
ngantos paduka tansah nglihsanani panyuu'ttn hawula. Kau'ula
punika namung abdi, badhe tansah nOt|pi kuwaiibanipun abdi,
ngestokok?n saday a d hawuh p aduka".
Mangkono surasaning layange Dewi Sita. Amarga saka ba-
ng6te kasok t6sna lan on6nge marang Sang Dewi, sajrone maca
740

16. makhluk kang nGdh6ng on6ng amarga pisah karo k6kasih, manda-
maruta rinasa kaya g6nine Sang Hyang Anangga kang njalari ko-
baring ati. (Anangga = Walanda : liefde, eigenlijk : lichaamloos =
Indonesia : cinta-asmara, arti sebenarnya : tidak berbadan).
Srdngenge wis surup, awart ginanti w6ngi. Ing ng6ncli-6ndi
katon p0t6ng; atine manungsa kang lagi pisalr karo k6kasih iya
banjur milu p0t6ng, amarga ora ana barang l'.ang katon sing bisa
asung pangliptu. Awit saka iku, ing wayah bOrrgi on6nging pang-
galihe Sang Raghawa marang Sang Ilaithili saya ngranuhi. W6ngi
iku, Sang Raghawa sare ak6kadhar ana ing sikile gttnung Mahen'
dra alemek godhorrg garing, tinur-rggon Laksmana. Nanging rrganti
lingsir w6ngi panj6n6ngane ora bisa sare, rasanitrg panggalihe kaya
wong kinunjara, tansah s6dhih-kingkin dening rlawttng asmara.
Kang ginalih ora liya mung Sang l{aithili; linali-lali datan bisa lali,
malah saya katon r-rgalela.
R6mbulan ndhadhari, katon sumunar endah ana ir"rg Uda-
yadri (ardi Uclaya) kawistara kaya kapengin sttmttrup sipating
asli Sang Raghawa kang bang6t nggatekake marang karaharjaning
jagat. Ing ng6ndi-6ndi katon asri, kagawa saha akehe k6mbang
kang nddhGng m6kal mbabar sari, p6pindhane kaya rvanita kang
wis ngadi raga nOclya m6thukake t6kane priya kang dikawulani.
Nalika maspadakake r6mlrulan, Sang Raghawa kttwur panggalihe,
mulane banjur ng6ndika marang Sang ari mangkene : ,,Yayi
Lalesmana ! )lara waspadahna, apa hae kang hoton sumunar ana
ing gdgana ?! Panduganingsun, kae saniatane Song llyang Anang-
ga. lYujude ha-ta panah, Luarnane endah. Illanungsa leang logi nga-
lami sddhih-bingkin amarga pisah haro h|hasih, m?sthi kontaha
lzdtaman sanjatane Sang Hyang Anangga. Langite padhang sunti-
lale tanpa mega, nanging panjOn€nganingsun wola-uqli friksa ki-
lat cumlorot kaya jintporinge Sang Hyang Anangga". (A = ora,
tanpa, dudu, yen sumambung t6mbung apurwa aksara swara ma-
lih : an. Angga = awak. Anangga = tanpa awak, tanpa wujud,
maksude: asmara).
Ngnrngu ng6ndikane kadange wr6dha mangkono iku, Lak-
smana kang bang6t l6pas ing budi tumuli matur asung panglipur':
,,Dhuh Sang u,irotanta Raghuputra, p)pundhen leawula ! Iltugi
paduka sampun ngontos k|hjing ngl)lantur panggalih ondng.
Paduha puniha minangha pangayomoning jagat. Namung paduka
ingkang dipun-ajdng-aj|ng dening jagat sagd mbrastha sadayo
147

17. Lakune wadyabala wanara rikat kaya dibalangake. Sawise
wola-wali r.nunggah gunung dhuwur mudhun jurang-c&ung, na-
sak g6gnimtrulan nrajang wadlias-parang, Iakune wadyabala wa-
nara t6kan ing gunung X{ahendra. Gunung Xlahendra iku kaha-
nane asri kaya ardi N{eru, dumunung ana ing sat6pining samodra
ngungkang banyu, sajak kaya rumEksa samodra. Amarga ngu-
watirake jagat (dharatan) k6bl6bdk banyune samodra, gunung
llahendra ngaddg mbrdgagah ana ing sac6dhake pasisir, sat6mah
banyu samodra ora bisa munggah.
Ad6ge gunung N{ahendra, mangisore t6kan ing dhasaring
bumi. Saka dhuwure gunung iku, puncake prasasat sundhul arvi-
yat. Wit-witan ing gunung Alahendra maneka warna, kabeh mb6-
n6ri lagi mbiy6t wohe, nganti 6pang-6pange padha . rantiyung-
tum6lung kangsrah ing l6mah, agawe s6n6nging atilrt' para wa-
nara.
Ktmbang-kdmbang ing ardi Mahendra katon pating plolok
nddhGng m6krok mbabar ganda, p6pindhane kaya para wanudya
kang wis ngadi busana ngr6ngga salira, n6dya m6thuk lan asung
pasugatan rnarang Sang Raghawa. Amarga saka akehe wit kal-
pawr6ksa (kalpataru), s6sotya maneka warna, manuk oceh-oceh-
an lan manuk jiwa-jiwa (Indonesia : burung dewata), kahanane
wukir Mahendra prasasat ora beda karo Kaindran, bang6t asri
anglam-lami.
Ana ing lambung gunung Mahendra Sang Raghuttama prik-
sa tlaga keb6kan tunjung, p6pindhane tlaga iku kaya asung pi-
sungsung tunjung marang panjdn0ngane. Akeh kombang mibdr-
ak6kit6r, banjur mencok ngrubung k6mbang tunjung ngalap sari-
ne. Ndulu kahanan mangkono iku, kat6tangi on6nge Sang Raghut'
tama marang Sang Maithili.
Sang Rama - Laksmana sarta sagung wadyabala tvilnara ngaso
sawatara suwene ana ing lambung gunung Ivlahendra iring kidul.
Saka kcnc, pura L6ngka, kadhatone Rawana, katon lamat-larnat.
Pata wanara padha nlawarrg mangidul maspadakake pura Ldng-
ka, dituduhi dening Hanuman.
Saka ing lambung gunung Mahendra Sang Ramadewa sawa-
dyabalane tumurun mangidul, m6nyang pasisir. Sapraptane ing
pasisir, para wanara bang6t suka amarwata suta sumurup aluning
samodra sagunung-g'.rnung anakan g6dhene padha nySmpyok
dharatan, suwarane gumuruh rame kaya mbagekake marang ra-
142

18. wuhe Sang Raghuttama. Umpluk-urnpluking banyu samodra
putih m6mplak warnane, iku p6pindhane k6mbang kang dipi-
sungsungake dening alun marang Sang Ramadewa, minangka
tandhaning pakurmatan marang panj6nArgane olehe n6dya nyir-
nakake l6l6th6king bumi g6lah-g6lahing jagat.
Samodra iku kajaba akeh bang6t iwake g6dhe-crlik marieka
warna, isi s6sotya-manik-nawa r6tna lan candrakanta. (Candra-
kanta = Walanda : fabelachtige steen, die in de maneschijn glanst
en smelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal,
rnustahil adanya) yang berkilau dan melcleh dibawah sinar bulan).
Samodra k6na dipOpindhakake gunung Himawan (apuncak akeh);
alune hang g6dhe-g6ahe p6pindhaning puncak-puncake, sawar-
naning s6sotya-manik-nawa-r6tna lan candrakanta minangka 16-
r6nggane. Suraloka (kahyangan) kalah endah karo samodra.
Ing sajrone samodra tin6mu ana gunung kang guwa-guwane
di6nggoni baya lan ula. Makhluk (kewan) warna loro iku pGpin-
dhane kaya rum6ksa r6r6ngganing samodra kang awujud sGsotya-
manik-nawa-r6tna lan candrakanta. Sawdneh gunung ing sajroning
samodra, ana sing dadi padunungane ula naga kang g6dhene kagila-
gila, yaiku kang sok diarani Nagabumi. Ya Nagabumi iku kang
minangka pangayomane Pr6thiwi. Waraha (celeng) kang muncule
ing w6ktu kiyamat, kalah sakti karo Nagabumi.
Kajaba gunung lIahendra kang wis kas6but ing dhuwur,
ing pasisire samodra ana gunung loro jejef padha gddhene, padha
dhuwure, padha bund6ring wujude. Gunung loro iku p6pindhane
susune pr6thiwi. Ing antarane gunung loro iku kanggo dalan
ilining banyu, iku p6pindhane k6mb6n (tutup susu) kang mlorod.
Alun kang wola-wali ndmpuh (ny6mpyok), p6pindhane kaya
ngambung gunung kang ingupamakake susune pr6thiwi iku.
Aluning samodra iku ana kang cilik prasasat mung sal6ng6n
g6dhene, lan ana sing g6dhe nganti sagunung anakan dhuwure.
Iku p6pindhane uriping manungsa kang ora aj6g kahanane, nga-
lami bungah-susah tansah gilir-gumanti. Samodra iku ing s6mu
kaya asung p6peling marang para manungsa ,,aja tansah nggr8sah-
ng6sah samangsa lagi nandhang susah, lan aja awatak ngenak-enak
manawa lagi ngalami urip kapenak".
Manda-maruta (Indonesia : angin sepoi-sepoi basa) sumilir
alon, mahanani rasa s6g6r-any6s ny6n6ngake. Nanging tumrap
L43

19. Iayang. vaspane Sang Raghawa tansah marall'a!'an
mili' tarka-
dl-rang tiba ing fuyu,rel ,"ta"-ul1 akeh tulisane kang ilang' kdbus6k
ing r'*'as1la. &'
layang ihi ana kang
,.1rrf i l-ol:smana' nlrenea ! Tulisane
ilang. Tttlungarta irtgsttn, hapril'e unine tttlisatt kang h|busdlt
iki. "
X{angkono ng6ndikane Sang R'aghawa karo ngiling-ilingi
nawala.
Laksmana tutnuli maju ny6dhaki Sang Raghawa'
Sawise
nrriksani narvala sak6plasan, Laksmana banjur matur : "Kahang'
sattlpltn pa-
mas Ragltou,a, hawttninp'ana ! Isirtipun s|rat lttrttilta
ingltan^g icsl k|bu'
clul:a waos snc/c1,o. nttb:" wontn s€ratanipt,t
punika'
s)k wastrta padnln- Inghang ntinagka panutuping s|rat LGng'
haltang trtbolt ttgatttri p,ocluita, learsaa tutttttntp,n tutt'ttlt irrg
kat'.
Ature Laksmana agawe lfuaning panggalihe Sang Ramade'
,"u. iot"it" pu"jO"a"gu,i. ttuton bingar pasuryane' paduhallaruti Sang-
puni'
matttr mangkene : ,'dusti, lruluuningana ! tvl|ngsah
t'6nglia p€pindhani'
lta ltenging dipun-t'.r'paniniot'6" singa, prajapaduha dipun'tawan
pi,, *i"u" pandhOtittaning singa' Kdkasih
won'
iontin ing LOngka' p€piiclnattipun latu mawa m6ngangah1' bayu'
sindhung-rirvut
clene padtika hengin'g clipun-ttpatnekak|n
sat€ntalt lattt ntawa la'
;;jt; ;,*rt" ns rgubuii lat'u ntatua punika, dalasan wananipun pi'
iAii ,"u",b ntulacl'ntulacl ntbasttti singa
san ".
,,Rof i paclulto Sang ltttstunaning
a:lu Sri Janahatntaja sa-
lrtnniirrri's ninAn kttng, n-amttng paclulta ingkang tansah gumantung
ing padoning netra' siyang-'Jaltt tansah nTuwun' Jalaran bot|n
harsa rlltal"tar, saliranip-ttn lzurtt-ahirtg' Sanaja^n
makat|na' k€ltu'
LLtltnging wadana sah'a nrunising n6tya bot€n suda. Pangui€ng'
ngirid
ajtngipun Sang llloioint'i, *ugi paclttha harsaa tumunt|n
wodyabata u)anam ngrabasa praia [6ngka" '
Sarampunging ature Hanur^ran, Sang Raghuputra
nolih ma'
rang Kapindra Sugriwa. Sang Kapindra tanggap ing sasmita' nim'
yuda ngta'
bali kabeh wanara didharvuh: tata-tata' siyaga andon
;;.; praja L6ngka. Sawise kabeh wanara kumpul' Sang Baywat'
iarioinsianeo* minangka sasmita budhaling wadyabala.
^^i"
(N6mbang = Kawi : nabuh)'
1.44

20. yep ta psnga'
ingleang adamOl r€tuning bawana' Bot|n mungguh
yonmning iagat ngantoi ngtOtantur sungkawa dening kandhuhan
;;""gt"."witroriig atur hiwula punilea, ialaran sinurung dening
pin'
,ronih sih-tr1sna dhatdng kadang wr;dha, bot6n awit saking
tir hawula' 1
Raghawa'
.A'ture Laksmana njalari l6r6ming panggalihe Seng
sat6mah panj6n6ngane banjur bisa sare'
8?. R'N4A NAIvIPA PASLTV/ITANE WIBHISANA'
I{ar6ngidinaAnggaraKasih,isihesukwisnraewu-ewuras6k.
sa kang lunlguh maUu"fun ana ing bangsal pasewak-an LGngka (ing
p"afr"iLgrrl sin6but : Ngal6ngka), parandene ras6ksa kang t6ka
lan man-
isih tansah ndlidir bae. Para ras6ksa iku padha s6tya-bakti
padha seba kang-
iap pungu*ulane marang gustine; ing dina iku
;; ;;";" r6naning panggalihe ratune, ya Sang Rawana
(Dasa-
il"f.i,-Dasa'rvadan", Du*tyu' Dasasirsa, Dasagriwa' ^Dasawaktra'
popangkatane,
yingsatibahu). Lungguhe para ras6ksa iku miturut
ora worsuh.
para rasaksa iku racake padha wasis ulah galaring baris, pin-
t6ral6ladiLannggawesdn6ngekangdikawulani'mulaneorangu-
ciwarriolehepadhanindakakektrwajibaneabdikinasih.Cacade,
para ras6ksa iku s6nGng agawe r6tuning jagat, arnb6k g6dhag-g6-
ifrig aaigo"g-gunGndhung, kalis ing rasa w6las-asih, digsura wuta
ing"r"Uiritq tapi laku utama, awatak mutatuli siya-kaniyaya,
,a"a.g miko,tehize golongane lh3we, dh6m6n atindak rusuh-sling-
kuh, ruoni ing luPut u'6di ing b|n?r'
NalikaSananaSangNindyamantriPrahasthakangkasusra
lan
surasakti mandraguna, putus ing babagan undhang-undhang
panang-
paprentahan, Iagi budhal saka dal6m Kapatihan m6nyang
iif"n (paservakan), didherekake para wadyabala kang ing ung-
sawang-
,r**gun" padha iraton s6mbada gagah-prakosa' w6ruh
gat -un?guh kang prayoga ditrapake- marang gustine' Wadyabala
-nanastha
i*an"ir." pa6tr iku ag6golongan, dhomas (800) ca-
iahfu gQ6dhuge (Indonesia : pemukanya)' gunggung-kumpule
kabehanamayuta.yuta,mulanelakuningbarisendlidirkaya
ilining banjir. *,ataiyan ing L6ngka luwih dening j6mbar agilar-
gilar, pindha samoclra, gapurane kang ngedab-edabi p6pindhaning
145

21. karange, Para kawula ras6ksa kang n6dya seba, kang lagi padha
leren ana ing sajaban watangan (panangkilan) kadi mbludaging
banjire kqli kang ora bisa mili. (Watangan = Indonesia ; tempai
- meneritna tamu yang akan menghadap raja).
Para prajurit kang n6dya manangkil padha asung pisung-
sung man6ka warna marang ratune (Sang Rarvana), ditata ana
ing sajaban gapura. Barang-barang pisungsung kang awujud mas_
picis rajabrana lan peni-peni rajapeni guru-bakal gurudadi, kang
elok alangka anane lan aneh-nyleneh wujude ora karulvan kehe,
b6basan nganti ngu ndhu ng-undh ung kaya gunung.
Gajah kang galake kagila-gila kang sab6n ana wong nyddhak
m6sthi sirna. pinrawasa, iku pisungsunge pahlawan sakti kang
l6bda marang Hastisiksa (Walanda : olifantenkennis = Indonesia :
pengetahuan tentang gajah). Ana pahlawan kang sugih pangalaman
ing babagan jaran, l€bda marang Aswasiksa (Walanda : paarden-
kennis = Indonesia : pengetahuan tentang kuda), asung pisung-
sung jaran sing bant6ring playune pindha cloroting j6mparing,
minangka t6tunggule kabeh jaran titihaning ratune- Ana pahla-
wan pinunjul, pisungsunge bang3t ngedab-edabi lan nggfuirisi,
yaiku awujud singa, macan lan bruwang pirang-pirang diindhit
saka sapuluh (sabdn ngindhit sapisan kehe 10) tanpa krangkeng,
dadi panggawane pisungsung kewan galak wama tOlu iku mung
kaya carane nggawa bulus bae. Ana pahlalvan salvatara kang sa-
durunge mangkat m6nyang panangkilan, luwih dhisik munggah
mGnyang suwarga, ng6pung lan ngrabasa Kaindran. Apa kang ti-
n6mu ana ing tamane Bathara Indra, dialap. l,ludhune saka su-
wilgfl, para pahlawan iku padha nggawa pisungsung wowohan
maneka uiama sing rasane bang6t nikmat-mirasa prasasat amr6ta.
(A = ora. Mr6ta = mati. Amr6ta = banyu kang njalari kalis ing pa-
ti, banyu panguripan). Ana uga pahlawan sing asung pisungsyrg
parijatha asal saka Suralaya kang wrrjude bang3t endah ngr6s6p-
ake. (Parijatha = arane wit kang godhonge, kGmbange lari wohe
awujud barang-barang kang sarwa endah). Sajrone phra paitlarvan
rasOksa iku padha njupuki isen-isening Suralaya, para derrrd pa-
dha ndhdlik ora wani mobah-mosik, annrga saka bangiting giris-
mirise.
Sawise sawarnane pisungsung disamdktakake kanthi tumata
ana ing sajaban gapura, para pahlawan banjur manjing ing pasewa-
kan (panangkilan), padha lungguh mabukuh ngdnteni miyose ra-
146

22. tune. Ora antara suwe Prabu Dasamuka miyos, pinarak ing ratna'
singhasana(Walanda:metedelsteenenversierdetroon=Indo-
titgh"rutu bertatahkan ratna-mutu-manikam) salirane
""ri" ir6ng sumorot pindha Kalam6gha (Indonesia :. dewa lVtaut
awarna
yang berwarna hitam, seperti hitamnya mendung)'
Ear6ng Prabu Dasamuka wis pinarak ing dhampar kaprabcn
(singhasanaj, b6dhug tumuli ditabuh, Patih Prabastha enggal-enggal
*u,iiing ing panangkilan. sapraptane ing sajrone panarrgkilan ban-
iur maiu kanthi patrap kang bang6t susila anor-raga' Sawise
ny6mbah, banjur l6nggah turnungkul amarik6lu ana ing ngarsane
Sang Prabu.
Sang Nindyamanbri Prahastha, para nayaka mantribupati
Ian saguig wadyabala wis padha samOkta ana ing panangkilan'
pij6r
mung i."ri .u.,g WIBHISAIiA dhewe kang durung sowan'
maningku puja samadi man6mbah marang Bathara Siwah' n6nu-
wun rahayuning bawana saisine kabeh'
Pamuja samadine Wibhisana bang6t khusuk, panggalihe ora
kalepetan r6r6g6d, polatane katon manis ngr6s6!ake' Hawa-
napsu ala kang ngr6g6di panggalihe sirna, ora kasinungan wa-
tak-wantu ras6ksa.
Saparipurnaning muja-samadi, sadurunge sowan ing
panang-
kilan, wiutti*"u luwih dhisik mralokake marak ingkang ibu,'
ngab6ktilannyuwunpangestu.Mangkonopadatankangditindak-
afe dening WiUtti*ru, saban n6dya ngadani 'pakaryan wigati'
panj6n6"ga-nem6sthingab6ktilannyuwunpangestumaranging-
i."rrg b". Luhuring uuaine wibhisana lan pamundhi-mundhine
marang wong-tuwa, pant6s sinudarsana'
Sowane Yibhisana agawe kar6naning panggalihe ^ingkang
ibu(DewiSukesi).Deningingkangibu.Wibhisanadingandikani
-J"u_u"u
kang gQayutan karo tata_tontr6ming jagt lan kliruning
tindak-tanduke Sang Rawana
,,Putraningsun kang kasumbaga Wibhisana
! Rungo.kna' ing'
,un n'Adyo mraletakake marang sira bab kang njalari sunghawaning
panggalihingsun. Ingsun bangOt kamiwAhs)n lan ngeman ndulu
karusakaning jagat. SamOn[ho iagat rdtu, sirna tata't1ntrdme,
Ko-
amarga sahi ktiruning tindake kadangira wrbdha sf Rawana.
dr;;r, wr1dha iku iaduk adigung-gum1ndhung, mutatuli, amb;k-
siyi murka ngangsa-angsa, kalis ing panggalih w6las-asih. si Ra-
147

23. warna h 6na d ip 6p in dhalaola e WISA ha ng agau' e rCtuning bawana.
Elingna lan wenehana pamrayoga, supaya kadaggiro wr€dha iku
darbe watah l6mh,ah-manah sabar-dmna, aja ngOdir-)diralze ka-
s|kten lan panguwasane. Sira kns ingsun upantoltake A-IRATA
kang bis nguripi isining jagat-traya, sorana ngdndhahahe
hardaning kamurhane si Rawana. Kajaba saka ihu, hadangira
wr)dha si Rawana wenehana pamrayoga, supaJ'a gdle^m mundhi-
mundhi marang Sang Raghawa, k?kasihe yaihn Dewi Sita hon|n
ngaturahe mnrang panj€n)ngane kanthi nguncupake asta (ny€m-
bah) stirta minta pangaksama. Mangkono iku bakal dadi usada
kang mahanani sdn)ng, tata-tintAm hn rahayuning jagat".
,,Rawana kumawani ngrabaw Suralaya nyikn pam dewa.
Tindake hadangira wradha kang agawe song*rene para deu'a ileu
kdna ingupamak ak e wisa Kalakutha".
,,Sang Raghuttama ilzu p)pindhane Sang H1'ang Iswara (Ba-
thara Siwah, Bathara Sangkara). Tartamtu kasoran lsn tumdka
ing tiwas si Rawana, manawa lumawan panjiningane, lan rurgara
Ldngka bakal sirna tanpa sisa. Ngelingana tantan Asoka (ing pa-
dhalangan sin|but taman Argasuka), saiki brastha, wit-witane
padha rubuh kabarubuh tindmpuh wanaro dutane Raghawa.
Wanara siji, hajaba bisa njahri sirnane tantan Asoka (Udyana-
wana), bisa mrajayo Bhathamantri LAngha pira-pira. lllulane pdng-
gak)n bakangira si Rawana, aja nganti leObanjur ngl|lantur laku
dursila. Tltduhana rsine Dharmasastra (hitab suci), supaya dhe-
weke abudi utama". Bhathamantri = Walanda :militaile hoofden
= Indonesia : perwira tinggi).
Mangkono piw6linge Dewi Sukesi marang Vibhisana, ndi-
kakake m6nggak tindake Rawana kang murang marga. Sang'Wi-
bhisana ora lGnggana ngestokake dhawuhe ingkang ibu. Ancase
pancen n6dya ngelingake marang tindake kadange wr6dha, na-
nging ng6nteni dhawuhe rerta.
Saparipurnaning ng6ndikane Dewi Sukesi, Wibhisana nyung-
k6mi padane Sang Dewi, banjur madal pasilan, tumuh mangkat
m0nyang panangkilan. Pangandikane ingkang ibu (Dewi Sukesi)
njalari saya padhanging panggalihe Wibhisana, saya mantdp olehe
n6dya m6nggak tindake kadange wr6dha.
Sapraptane ing panangkilan, Wibhisana priksa ingkang raka
(Bawana) wis pinarak ing singhasana, salirane awarna ir6ng lan
148

24. gilap kaya kukus, netrane abang pinciha g6ni mawa, lan tansah
oUut. Uiturut pandmune, sawang-sawungane ingkang raka barrg6t
ngedab-edabi, ora beda karo ula nmwa wisa.
Sang Wibhisana maju ny6dhak, ny6mbah marang Sang Ra-
wana, banjur ldnggah ana ing sac6dhake singhasana.
Amarga -,rris ora ana kang kudu di6nteni, Sang Rawana tumuli
wiwit nganclika : ,,Paman Patih Prahastha, para nayaka 'mantri''
bupati lan sugung wadyabala ! sira habeh iku padha surasaltti
mandraguna, ora wAdi nmngsah yuda, hasudiranirc nisuwur
ing jagut. Sabdn sna mungsuh kang kumautsni nyAdhahi L€ngka,
n$stiti h6na sira sirnakake sairone sak1dhep netra Hla sam|ngko
padha sumurupq ana parangmuka kang bskal tdha ing L€ngha-
Sf Rama wis ana ing ardi l{ahendra, meh nyabrang samodra, ngi-
rid wadyabala wanara. Biyen, si Rama wis mrajaya pahlawan
rasiksa sawatara. Tathaka - Wirada-Kara-f)usana. padha mati di'
prajaya si Rama ana ing madyaning alas. Sanajan mangkonoa,
sira padha ora darbe rasrl sdngit ngigit'igit marang si Ranta,
amarga saka lumuhira pasulayan. Mitraningsun Sang Bali laang
bangAt ingsun trisnani uga dipraiaya dening si Raghawa tanpa
dosa. Patine atmajaningsun si Syaksa ora sira belani, lan kobare
hutha-krajan lingka dalasn sakadhatone pisan ora agawe mun-
tabing atinira. Iku kabeh sababe ora liya, amargd saka lumuhira
poruloyrn. Isih akeh maneh pakartine si Rama kang isi pangina
marang rasAkll;,. Hla saiki, xrehne si Rama sawadyabalane meh
nyabrang samodra n)dya ngrabasa praja LOngka, ingsun mundhut
pamrayogo marang sira kabeh, krdnah kapriye kang kudu ditin-
dakake (Indonesia : tipu muslihat bagaimana), supaya dheweke
aja nganti tAkan kene. Manawa dheweke mwadyabalane nganti
bisa nyabrang lan munggah ing dharatan, mOsthi bakal agawe su-
sah lan karusakan'i.
Saparipurnaning pangandikane gustine, para ras6ksa padha
ngad6g ngr6nggGp sanjataning ayuda. Ana sing nyandhak p6dhang
utarva klervang, ana sing ny6k6l cakta, ana sing ngundha gada, ana
sing ng6mbat-6mbat g6ndhewa, ana sing nyandhak kampak, lan
liya-liyane. Karo ngr6ngg6p sanjataning ayuda, para ras6ksa pa-
dha pating br6ngok as6sumbar maciya-ciya. Patih Prahastha kang
minangka pinituwane para ras6ksa, katon m6n6ng'ant6ng, ora
milu ribut. Akeh rasOksa krodha kang banjur matur marang ratu-
ne mangkene : ,,Gusti, punapa pr)lunipun pun Rama sawadya-
L49

25. balanipun ndadak dipun-rombag ? ! Ir'l€ngsah poduka punile a sam-
pun citha sahlangkung ringhih ingah-ingih tanpa iaya, ron$s-
m?mos hados ron luntbu. Rttnil,in,..nhritta ,groboro siraraya tu-
mdwoe'Bathara Indra satuadyabalanipttn, poclttha tanpa munclhttt
pamrayogi dhatong para kotuula. Hla holt saptrniko, nam,ng ba-
dhe kadhatangan mdng*h manungsa auadl,abara wanara, nda-
dak dipunrambag rante. Punopo paduka k|hitapan dhatng hadi-
byan'kanuraganipun para pahrawan raslksa ? ! sanajan srongenge
"pisan, manawi kddah dipun-sirnakakAn, ltau,ula sogon ngimin
dados wtus saldb|tipun sakodhep netra. l,lanawi rambilan ko-
dah dipun-sirnakahan, kawula piyambak sagoh mangsa ngantos
tdlas tanpa sisa. Manatui pr|ht dipun-ttntal utaui dipun-mannh-
mamah ngantos ajur-mumur kados bubur, pundi ingkang paduka
karsakahdn, kawula sondika ngl|ksanani. Hla monawi para pahla-
wan rasaksa nantung lumatuan Rama lan para wanaro, rah bi"balyr,n
,,suwe mij6t wohing ranti,'. lVilanipun, badhe dhatingipun Rama
lan para wanara bottn pralu dipun-prihatosakn, joi'punika sa-
nes mingwh inghang awrat sanggenipun. Gusti bot6n prolu tumut
nyalirani mangsah yuda, wadyabala paduka sami sogah lan ru-
maos hiconggah numpAs R ama sawady abalanip tm,,.
Sarampunging ature para ras6ksa, Wibhisana ng6ndika :
,,Heh
para pahlawan kabeh ! Sira iku padha ngawula marang Sang P:a-
bu. Aturira marang sang Prabu dhek mau ileu ntuh ban?r, iir sira
kabeh iku pancen digadhang-gadhang saguh nyirnakake mung-
suh, mand-ar samangsa prolu kudu rila ngurbanake jiua-raga hang-
go kasugdnganing gustinira lan kaslarntane nagaia. Naiging su-
murupa ! Manarua ora hliru panyurasaleu, mau sang prabu nda-
ngu ing babagan ,fl a y a,,, tig1se : cara utawa rekadaya kang
prayoga ditindakake. Hla sira wajib padha ngaturi pamrayoga.
Mttpakat lan orane marang pamrayoganim, nyumanggahake kar-
sane Sang Prabu. Hla rrtk aran aneh-nylendh, yen ptndangune
Sang Prabu dhek mnu ilzu sira tanggapi sarona nyoidhok senja_
taning ayuda lan s1sumbar maciya-ciya. pancen bn€r ng€ndikine
Sang Prabu, trnnawa Song Raghawa nganti prapta ing L?ngha,
m|sthi njalari rib€d lan ruwod hang tundone ogawe riasusahan lan
harusakan. salagine dutane bae saktine ngedab-edabi. Biyen, na-
lihq d.utcne hang rnung stji thil nggawe kobcre kutha-hrajan L6ng-
ka, sapa rasAhsa kang wani lumawan ?! para rasdhsa hang ngaku
sura-sudira sakti mandraguna padha huwirangan, ngilang habeh,
padha ndhAfik ora wani mobah-mosih".
150

26. Akeh lan warna-warna ng6ndikane Wibhisana sing surasane
isi panyeda marang para ras6ksa. Sawise mangkono, panj6n6ngane
banjur nggunggung kas6ktene Sang Raghawa kang tanpa timbang,
lan ngalJmbana k6kuwatane wadyabala wanara. Wasanane Wi-
bhisana ngelingake aja nganti kadange wr6dha m6mungsuhan
karo Sang Raghawa, mandrr ngaturi pamrayoga supaya kadange
wr6dha iku nungkul aris sarta ngaturake Dewi Sita marang panj6-
n6ngane.
Atur pamrayogane lllibhisana ora didhahar dening Sang
Ralvana, mandar njalari dukane. Saka .bang6ting dukane, Sang
Ravrana ola karsa paring wangsulan marang Vibhisana.
Bagawan Sumali, yaiku eyarrge Prabu Dasamuka, bar6ng
priksa pamrayogane Wibhisana ora dipraduli, saka bang6te sih-
tr6sna lan bang6ting pangemane marang ingkang wayah, panj6-
n6ngane ng6ndika mangkene : ,,Putuningsun Rawana ! Nggugua
parrtroyogane si Wibhisana, i€r cture arinira iku pancen bdn?r.
Aja tidha-titlha lan aja ewuh-pakewuh sira nganggo r|mbuge Wi-
bhisana, sanajan dheu'eke luwih nom tinimbang sira".
,,ll'ruhanirq, Rawana I Ranwdewa ihu asaniata langhap lan
jimporing sing ampuhe hagila-gila. Para raslhsa kang padha luma-
LL,on panjAn6ngane, yaileu Tathaka-Yirada-Kara-f)usana-Marica,
ntatine iya anrurga h?taman j|mparing. Panj|n)ngane iku rOsile
ntulus panggalihe, kabeh pangandiha lan tindak-tanduke sar-
roo nyata, dudu maya (dudu sulapan). Sumilanging panggalihing-
sun. tnanalt,a panjdn€ngane Sang Raghawa i/eu sranane para dewa;
nlanungsa sattti kinarya lantaron jalaraning brasthane para rasih-
siz; Bathara nganalzake kr)nah alus ora leasatmata, manungs:r
awadyabala rvanara kang kasAktene tanpa tandhing. ing iagat.
trIanawa panj|n)ngane prapta ing kene lan linawan ing pArang,
sira sau,adyabalanira msthi sirna-g€mpang. Mulane ngger, pu-
tuningsun Rawana ., Siro prayoga nungkula arjs, nydmbaha ma-
raig Sang Ragharuo, Dewi Sita aturna marang panj6n6ngane.
Wruhanira, panjn|ngane iku panjanmane Bathara Wisnu".
,,Akeh l1lakon aneh leang ana gigayutane karo Bathara
Wisnu, kang wis tau ingsun rungu.l[ungsuhe Bathara Indra kang
misuwur crcn Asura Wr6ta, iku dipraiaya sarana umpluk samo-
dra kang kOponjingan hasOktene Bathsra Wisnu. Ing sadurunge
ditamani umpluk samodra, dheweke dicoba dipraiaya sarana iln-
jata bajra: nanging nganti wola-uali binaira dening Bathara Indra,
151

27. Asura Wr6ta ora gigrig wulune salamba. GOgaman liya-liyane kang
ditibakake ing salirane rimuk kabeh, ora ano kang agau,e bu-
siking kulite. Dening Bathara Indra, irtg wa-tah sandyakala dhe-
wehe dibujuk dijak siram ing santodra. Ya ing u'6htu iku patine
Asura lVr?ta k€taman umpluk samodra".
,,Kang luwih nggumunake patine Danawaraja Hiranl'a-
kasipu. Ing jagat t|t|lu ora ana lzang nyundhul lzas?lztene Dona-
waraja Hiranyakasipu. Ka#ktene Song Danarcaraja ihu solea nrt-
grahane Bathara Siwah, kang njalari dheweke ors bisa mati de-
ning dewa, danawa, rasAhsa, yaksa, pisaca, manungsa lan dening
kewan apa bae. BarAng darbe tzasAkten kang ngedob-edabi, Da-
nawaraja Hiranyakasipu bang)t adigung-gum|ndhung, soya g€-
dhe angkara-murhane, saya siya-kaniyayo watake. Ora ngr4gani
marang para rlsi kaswargan lan para dewa, luwih-luwih mamng
para manungsa bang7t olehe ngina. Awit saka iku para rAsi hn
para dewa padha nyuwun pangayomon marang Bathara Wisnu,
amarga panjAningane iku hang minanglza pangal'omaning Triba-
wana. PanjAn?ngane ora kasamaran yen Sang Danawaraja ora bi-
sa palastra dening dewa, danawa, ras|ksa, yahsa, pisaca, manung-
sa lan sato-kewan. Awit saha iku Bathara Wisnu baniur mancala
warna Narasinga. Dudu dewa, dudu manungsa, dudtt keuan,
dudu danawa, dudu rasAksa, dudu yaksa lan dudu pisacq nanging
sat6ngah manungs:r lan sat6ngah kewan. (Nara : manung*, Luong.
Singa : jinising kewqn galak) Narasinga iku galahe kagila-gila, lon'
dhAping kukune kaya baira. Vasanane Danawaraia Hiranyaka'
sipu palastra binAhh dhadhqne dening Narasinga".
,,Mangkono l1lahon aneh-nybneh nggumunake hang uis
tau ingsun rungu, kang gdgayutan haro Bathara Wisnu".
,,Ngger, putuningsun Rawqna ! Kahancnira sarwt kontit
yen katandhing karo Sang Raghau,a. Sira kalah wAweka, haloh
wicahsana karo panj|nrrgone. Kang sira esthi nrung rnOmungsuhan
lan pOp|rangan. Sadguna (Walanda . zesuoudige stontskunsl -
Indonesia : ilmu kenegaraan enam mac.ain) sira liru'akake, ora
sira 6cahake. Sira ora ngelingi kaagungane sih-tr6sna marang li-
yan (marartg bibrayan agung utawa masyarahat); uripira ora
nulad tut a-ccrcning u rip e p ara sarj ar. a-suja na. tind ch ira gr usa-gri$u
hdr|p kliru izang njalari asoring kahananira. Sang Raghawa ihu
luhur ing budi, pant)s dihawulani lan pinundhi-pundhi, mulane
pmyoga srra nungkul ayjrs marang panidnAngane. Nggugu-mituhua
152

28. marang r)mbuge Wibhisana, awit pancen mung pamrayoganc
kadanlgira taruia ihu ddalane sira nAmu -rahayu"' Mangkono
ng6naltunu ingkang eyang Bagawan Sumali marang Prabu Da-
samuka.
Sajrone Bagawan Sumali m6dhar sabda, Kumbakarna nglilir
pananghiian'
saka nendra, Ian banjur enggal-enggal manjing ing
Sarampunging pangandikane Bagawan Sumali, Kumbakarna
nyambungi : ,,Kalea Prabu Dasawadana ! Tanpa gma padha ngrdm-
Oug ,,rekidaya" ltcnggo rumOhsa'rchayune praia Lingka,
manawa
sii ie;mohi r;mbug b1cik, pamrayogane wong wicaksana kang stt-
gih plngqlaman. pinas" tr;ng"ngo bisa datli adh€rtt,. sorote rOm-
iii" king anyds bisa dadi panos, nanging panggalihira kangkaku
"bab*on"
kaya alu, ora luntur dening pihrtur lan oraFasah ing w0-
**rh, babar-pisan ora k6na di-ar6p-ar€p bisa tinotbuka kang nia-
lari banjur karsa nampa'rAmbug b^cik. wibhisana sanajan kadang
taruna,'nanging wicaksana, sugih pangalaman lan mumpuni isine
hitab iuci, iulane r)mbuge me^ntds lan pantqs digatekake. Nanging
niio proiu ing simu wdgah nggugu-mituhu r&nbug rahayu' Hla
mangka sing uwis-uwis, sab€n ana bot-repot utawa rubedane praia,
b;sie nonggulongi sarana migunahake pamrayoga utawa iguh'pra'
dhAb Wibhbana. Nanging saiingko, ora ryung rdmbuge Wibhiiana
"ir"i
iAi*i
,t*- ii.,ni, w1warihe kangi;ng eyang Sumali iya ora
sira 6nggo, paribaxne, ,,ml6bu kuping kiwa, mGtu kuping t6-
ng6n".
,,Kaka Prabu ndhustha Dewi Sita, garwane Sang Raghawa,
ihu laku nbtha. Pasrahna sang Dewi marang Raghawa. Manawa
,sira tAtip kapengin m;ngku Dewi Sita, sawise sira balehake lan
wis ditampa dening Raghawa, dak-r|bute Sang Dewi sarana laku
tttama, yaiku sarana kaPrawiran".
Sawise kandha mangkono, Kumbakarna banjur oncat saka
panangkilan, nuli mapan nendra maneh. Bagawan sumali, sawise
prit *- watak-wantune Rawana ora bisa luntur dening pitutur,
uga banjur kondur m6nyang padhepokane.
Ing sapungkure Bagawan Sumali lan Kumbakarna, Wibhi-
sana ngaturi pamrayoga maneh marang sang Rawana. Ya atur
pamrayogaBe kang kapindhone iki kang njalari bangat dukane
Ru*a.r". Kagawa saka bang6ting muntabe panggalihe, Rawana
nganti mantala nandhang lan nundhung Wibhisana. (Mriksanana
bab 69 : Wibhisana).
153

29. Wibhisana pamitan lan ny6mbah marang Rawana, banjur
miyos saka panangkilan, tindak mangalor didherekake para wa-
dyabala kang padha s6tya-bakti marang panj6n6ngane. Tindake
Wibhisana qg6n6r wukir A.fahendra, n6dya suu"ita marang Sang
Raghawa.
Praptane ing wukir Mahendra, Wibhisana dip6thukake Ha;
nurnan. Kanthi dilarapake dening Hanuman, pasuwitane wibhi-
sana ditampa b6cik dening Sang Raghuttama.
88. RAMA DHA$TUH WADYABALA WANARA
NAMBAK SAMODRA.
Kocap Sang rajaputra Rama sarta para wan;ua ana ing pasi
siring samodra, padha ndulu mangidul . maspadakake kadhaton
Ldngka kang katon lamat-lamat. Sang raiaputra bang6t judh6g-
putOg panggalihe, rurnaos durung antuk w6wdngan, kapriye bisa_
ne t6kan L6ngka (Ngal6ngka) ngliwati samodra. R,_,*urrg*r,",.r-
modra kang dadi p6palang, samodra kang ngalang_alangi tindake,
samodrq kang njalari. kandhoging laku. B6n6r ng6ndikane sang
minulya pandhita wr6dha kang rnratelakake yen rasa on6ng lan
sih-tresna gampang nuwuhake pamuring-muring utawa a6auta.
Sang Raghuputra oneng manggalih k6kasih, duka marang snmo-
dra, amarga diangg6p nggawe singsara, njalari ora bisa mbanjurake
tindake. Ttrwuhe ddduka kanthi dadakan nglimputi panggalihe,
mahanani rasa panas pindha panasing sorote srdngenge se-wu ca-
cahe. G6ndhewane tansah ing6mbat€mbat, lOmpaiinge diinc6rg-
inc6ngake. Dumadakan gGndhevrane pin6nthang sakal'ange, katon
sumorot murub bedhoring j6mparinge.
,,Samocira iki nAdya ingsun tibcni j€mparing,;. I{angkono
ng6ndikane Sang Raghawa, kagawa saka put6t<-mfat6king pang_
galihe, ora bisa n6mu akal carane nyabrangi samo.lra.
Sajrone Sang Raghawa m6nthang gandhewa, tuwuh gara-
gara gora reh kagiri-giri. Bumi gonjang-ganjing, samodra kocak
alembakJembak pindha kin0bur, gunung moyag-mayig, isine
rasatala padha giris-miris nguwatirake t0kane w6ktu kiyamat.
(Rasatala = Walanda : onderwereld = Jawa : dhasaring Lumi).
1,54

30. Barang jamparing lumapas saka g6ndhewa, cumlorot tiba ing
,u*odtu, sanalika banyune samodra banjur panas pindha umob
mawalikan, ora karuwan kehe isine samodra kan& mati. Iwak'
iwak paus lan baya-baya padha klabakan nglangi mrana-mrene,
ngupaya papan-panggonan kang any6s banyune. Ana.iwak lum'
Ua-lurnba mancolot-mancolot lumayu, ana iwak bunt6k kap6t6k
ing wal6d ora bisa m6tu. Ewon, l6ksan, k6then, yutan lan mawur-.
da-wurda kehe iwak kang mati, bangkene padha kurnambang,
njalari r6g6aing sarrlodra. ing kabeh keblat, lor-kidul-wetan-kulon
padha ngganda bacin kaya gandane sarnarabhumi kang k6bak
bangkene prajurit sing padha mati, bang6t njijiki lan ng6n6k-
6n6ti ati. (Samarabhumi = Waianda : slag.reld = Lrdonesia : me-
dan perang).
J6mparing kang dildpasake dening Sang Raghawa bablas t0-
kan ing rasatala, ng6nani para naga' sat6mah akeh naga kang pa-
lastra. (Rasatala = Walanda : onderwereld = Jawa : dhasaring bu-
mi). Saya suwe kahanane jdmparing iku saya sumorot ak6lap-
k6iap ngedabedabi, naga-naga kang ora mati padha bingung pating
biluiung-. Naga Basuki kang dumunung ing indh6ning bumi (Indo-
"po.ot
nesia : bumi), kang ingalambana kuwat ny6k6l jagat, amarga
kddayan bangating panase j6mparing, katon gum6t6r wel-welan
,*uk". Jalaran para Nagendra padha lumayu kagegeran, samodra
kaya kinocak, alune alembaklembak, bumi o169, puncaking wukir
katon manggut-manggut, gumuruh ngg6girisi suwarane mega ing
langit, titat-ttrattrit maliw6ran pindha soroting Kala (Indonesia :
bagaikan sinar dewa Maut). samodra ngalami karusakan, swarane
puti.rg gi6g6r rame dening polahe para naga kang pating tlosor
ir,*"y,r-*t a padunungut ", u**ga giris-miris sumurup j6mparing
sumorot k6lap -k6lap n gedab-edabi -
Kocap Sang Hyang Baruna kang nalika samana mb6n6ri lagi
l6nggah ing singhasana s6sotya ana ing madyaning samodra, bang6t
kaget kagarvokan, amarga palGnggahane tansah obah agonjang-
ganjing. Priksa para naga padha ribut pating brubut nlosor saparan-
i**, pu"ggalihe Bathara Baruna bangtt was-sum6lang.
kan-
,,Apa iagat ardp kiyamat ?!" Mangkono pangudasmarane
ttri panggaiilr, g6t6r. Dumadakan panj6n6ngane priksa j6mparing
clorot-clorot sumorot madhangi nitala ing dhasaring bumi, gu-
mabyaring sorote bangat mbal6rengi, ngluwihi soroting sr6ngenge
155

31. satus. Sang Bathara saya was-sum6lang panggalihe, mulane pan-
j6n6ngane tumuli j6ngkar saka dhampar pal6nggahane, banjur
miyos ing sajaban banyu. (Nitala = Walanda : naam van een hel =
Indonesia : arahing sawijine nraka). Bardng mriksani pasisir lan
wukir Mahendra, Bathara Baruna kaget wuninga wanara mal,uta-
yuta. Warna-warna solah-bawane wanara, ana sing lagi g6guyon
karo kancane, ana sing lagi r6butan wowohan, ana sing lagi m6-
thangkrong ing wit-witan, ana maneh sing lagi ngad& ana ing
pdsisir ndulu iwak kang padha sumaput klabak-klabak.
Kajaba priksa para wanara, Bathara Baruna uga priksa Sang
Raghawa kang nalika samana isih ngasta gdndhewa, jum6n6ng ing
sat6pining samodra.
,,We hla ! Dadi Sang Raghowa sing nj€ntparing santodro".
Mangkoho pangudasmarane Bathara Baruna karo ny6dhaki Sang
Raghawa kang nalika samana lagi n6dh6ng-n6dh6nge nrurub
panggalihe, kaya diubqbi d ukane.
Bathara'Baruna jengleeng (Indonesia : berlutut) ana ing lu-
mahing banyu samodra, salirane s6mu ngrungkuk mbungkuk,
4ydrnbah marang Sang Raghawa, banjur matur : ,,Sinuwun, ka-
wilnlngona ! Karsa padulza ng1sat samodra sarona jdntparing paclu-
ka, tdmtu wg€d kaliltsanan. Nanging sasantpunipun santodra pu-
niha asat, punapa laj|iq kenging dipun-atnbah pora Luanara rni-
nangha marginipun dhatAng lingha ? Bot|n sinruuurt, bot4n. Ja-
laran sahing lzathahipun wal6d ingkang sahlanghung tdbdt saha
sahing hathahipun. barang-barang inghang sahlangltung mbAba-
yani, wadya.bala wanara botdn badhe sag€d ngambah dhasaring
samodra. Kawuningana. Sinuwun ! Iitg samodra puniha kathah
nwhhluhipun agdng-agdng inghang ngdd nguntal bumi, kathah
harangipun ingkang ag6ng-ag0ng saha inggit-inggil tur lunyu, ma-
nawi dipun-ambah sagOd njalari clharuuh. Kajawi ltunika sinuwun,
mugi paduka kagunganona panggalih w6las dhat)ng para mahhluh
isiniputt samodra, sampu,t ngcntos nilaj?ng sami p/jah kddas,6n I
b dntering jiirn$ aring pcduka".
i
,,Jagat saisinipun puniha paCuha imgharrg ngwontdnahin,
paduka ingkang kagungan, paduka ingkang rumAksa saha padukd
inglzang nguwaosi. Puncpu inghang njalari li:utuuring panggclih
paduha, ngantos paduka lajng kados k6kilapan dhotAr-g cncasing
panjanma paduka inghang salzlanghung luhur-mw'lya ?! 'Padutea
botdn ngrumaosi bilih panjanmaning Bathara Wisfiu, rnanjanma
156

32. padul?a ing marcapadu kanthi ancas nddya mAmayu ayuning ba'
wana, rumOksa hawiluiinganipun para suci wha mbrastha para
murln-candhala ingleang adamil r)tuning iagat".
,,Sinuwun, nuwun sewu ! Manawi ruontin kapardng paduha
horsa ndhahar otur lzawula, prcyoginipun para Luanara sami lzadha'
uuhana ntindhh r€di nyatunggal sarta ngusungi sela ingkang
agOng-agArry hangge NAMBAK SAIIODRA punika. Manawi padu-
ka dhawuh!, para Luanara tinttu sagd nambalt samodra sarana 16-
di saha sela ag)ng-agAng, jalaran para wanara punika sami kAse'
renan kas€hten pacuha. Bumi badhe mumbul (dhasaring sarnodra
daclos mggil), ialaran dipun-urug r?di saha sela d.ening pcra wana'
ra. Itlet-aui ngengOti hathahipun uta,Tyubalo Lucnara, samodra pu-
niha pOpindhanipun kados lepen ingkang namung sakilan wi-
yaripun, t|nttu botin badhe ngantos dangu para Luanara anggeni-
purz-nambak santodra punika. Padulea tdnttu sagAd dumugi L|nS'
-ka
saha wasananipun ngalami jaya, rndngsah paduka sirna. J€m-
paring padulta ingkang ampuhiltun p|pindhanipun kados'Kala-
mr6tyu (Walanda : cte god des Doods = Jawa : dewaning pati),
baclhe mbrastha paro rasAksa angkara-murha; para wadyabala
uanara p|ltindhanipun hados kulauarganipun Sang Kalantaka
(Watonda : de god uan de dood : Indonesia : dewa Maut) sami
twnut nf irnakalt0n nt6ngsah paduka".
I,langkono ng6ndikane Sang Hyang Baruna. Amarga carane
ngaturi pamrayoga Sang Hyang Baruna kanthi ngaji-aji, Sang Ra-
ghawa bangOt kar6nan ing panggalih, lan dukane tumuli lilih. Pan-
j6n6ngane banjur nglOpasake j6mparing panulak, kanggo nggawe
adl'r6me j6mparing dahana kang sumusup ing t6l6nging samodra
lan rasatala (dhasaring bumi). Sasir6pe j6mparing dahana, para
naga-bumi padha s6n6ng, para makhluk samodra padha g6mbira;
kabeh kang mati dening Saragni padha waluya-jati kaya wingi-
nguni. (Saragni = Walanda : pijlvuur =.Jawa : j6mparing dahana).
Sang rajaputra Ramadewa banjur ndhawuhi para wadyabala
tvanara, ndikakake ngusung gunung lan watu g6dhe-g6dhe kanggo
nambak samodra. Kanthi gambiraning ati para wanara paqha
mangkat pating b16b6r, lakune ng6n6r gunung. Ana sing manga-
lor, mangulon utawa mangetan, suwarane luwih -dening rarne'
amarga parzr wanara olehe tumandang ing gawe karo mdre-m6re,
njalari giris-mirise kewan-kewan alasan. Singa-singa kang padha
ndhElik ing guwa akeh kang m6tu, padha lumayu. Kewan-kewan
L57

33. kang kurang tr6sna nurang anake kang lagi nusu padha lumayu
ngg6ndring sipat kuping, nusup-nusup ing puncaking gunung
I'Ianimaya (Walanda : uit juwelen of }.oistallen gevormd = [ndo-
nesia : terdiri dari intan dan hablur): Gajah-gajah iung lagi adus
ana ing tlaga, bar6ng ngmngu swarane wanara masinghanada, eng-
gal-enggal padha m6ntas ing dharatan, banjur lumayu asalang-tr.in-
jang. Jalaran kuwatir k6tunjang gajah, celeng-celeng padha ndhi-
siki m6tu saka suclhunge, nuli lumayu m6nyang puncaking gu-
nung.
Sajrone kewan-kewan padha ribut pating brubut lumayu ngu-
paya pangayolruln, para wanara padha b6bar6ngan ndhungkari
gunung, p6pindhane kaya singa sewu paripaksa ngrabasa gajen'
dra (ratuning gajah), n6dya diprajaya.
Ana pahlawan wanara kang epek-epeke bangGt atossantosa
pindha bajra, iku minangka sanjata dijojoh-jojohake ing lambung
gunung, sadhela bae gunung iku wis tug6l kaya cinakra. Tug6lan
gunung iku banjur digawa mabur, katone ana ing akasa kaya ma-
nuk alap-alap nggondhol ni6mangsan jarahan (oleh-olehane ngr6
but saka alap-alap liya). Tugdlan gunung iku katone entheng bae
digawa dening wanara, sinangga ing epek-epeke, kaya kapuk
pGpindhane.
Ana pahlawan wanara kang kasdktene kagila-gila, lambening
guwa-gunung dikawil sarana epek-epeke. Amarga saka g6dhening
k6kuwatane, gunung iku j6bol k6b6dhol nganti t6kan ing perangan
kang dumunung ing sajroning bumi. Tilas dununge gunung iku
awujud luwangan kang j6rone ngedabedabi, manawa diungak
katon p6t6ng ngg6girisi, ing ngisor katon ana barang kang luwih
dening aneh-nyl6neh sumunar mbal6r6ngi, iku culane Sang Hyang
Anantaboga (naga kang nyangga bumi).
Ana wanara kang n6ndhang watu g6dhe. fatu iku p6cah,
lan m6tu gdnine, suwarane k6pr.rngu nganti sayoiana dohe, sdru
kaya g6lap ngampar, njalari akeh margasatwa kang tiba kapidhara-
Ana g6mpalaning watu leter ambane sewu dh6pa, iku disa-
watake dening pahlawair rvanara m6nyang g6gana t6kan ing sr6-
ngenge, sat6mah para dewa padha ribut kagegeran.
,,Apa kang haton irdng kaya Asura Rahu hoe ?" I{ang}<ono
ng6ndikane para dewa priksa watu kang disawatake tnau, kato
padha samdkta n6dya pindhah m6nyang planit liya. Para wadya-
158

34. Lala wanara padha ngusung gunung loro-loro, t6lu-t6lu, papat-pa-
pat, lima-lima utawa n6n6m-n6n6m b6bar6ngan, katone kaya
Garudha nglayang nggawa mabur Bathara Purusottama. (Bathara
Wisnu).
Ing antarane para pahlawan wanara ana sing uncal-uncalan
gunung anakan. Wanara sing ana rng ngisor mb6dhol gunung
anakan, banjur diuncalake mandhuwu: kaya bal, cra r6kasa.
lVanara kang ana ing g6gana nampani gunung analian iku, katon
prig3l Ian patitis. Pangangg6pe, gunung anakan iku g6dhene mung
padha karo wiji sawi bae.
Ana wanara kang d6d6g-piad6ge g6clhe-dhuvrur tur gaiake
kagila-gila, watake bang6t angkulr-sum6ngguh, ora g6lBm ditu-
lungi dening wanara liya. Dheweke n6mpuh lambung gunung 96-
dhe, wit-witane pinupuh padha rubuh kabarubuh, watu-watune
padha b6lah-p6cah pating glasah. Sawise mangkono, gunung iku
banjur dirangkul, tindake sarwa k6susu agrusa-grusu, kaya patrape
priya nonoman kang ora bisa atindak sareh - pakoleh. Gunung p6-
pindhane k6nya (gadis), kaya nangis amarga rinodapaksa (Indo-
nesia : diperkosa). Tlaga-tlaga ing gunung iku banyune kocak alem-
baklembak, iku p6pindhaning 6luhe k6nya kang rinodapaksa.
Angin bant6r kumrusuk lum6bu ing guwa j6ro, iku pGpindhaning
napase gunung kang rinangkul dening wanara. Ittega ing lambung
gunung kabur katiyup ing samirana, iku p6pindhaning pangang-
gone k6nya kang mlotrok, satdmah k6nya iku banjur ngl6g6na
(wuda).
Sawise para wanara padha ngusung gunung. ditumpuk diun-
dhung-undhung karo watu-watu kang g6dhene prasasat sagunung-
gunung }{eru, Sang misuwur wanara N a I a, atmajane Bathara
I4'iswakarma kang mumpuni ing babagan bangunan iirg kalang-
ane para wanara, banjur wiwit ngrakit gunung-gunung lan watu-
watu iku diGnggo nambak samodra. Dhisike gunung-gunung kang
g€dhe ditibikake ing samodra, dadi gunung-gunung kang g6dhe
iku dumunung ana ing ngisor. Sawise mangkono, binjur gunung-
gunung anakan ditata ana ing sadhuwure gunung sing g6dhe-g6dhe,
nuli watu-watu ditata aldlarikan lan sap-sapan. Iku banjur diurug
l6mah nganti rata, nuli diurug w6dhi. Sawise kabeh iku krak6t-
k6ket, tambak iku k6na diarani wis dadi. Tambak iku katon l6n-
c6ng, lumahe tambak (permukaan tambak) rata-, bdcik lan r6sik;
watu-watu kang tumemplek ing sauruting pinggiie,'tumempleke
159

35. kukuh bakuh, warnane gilap kaya watu manila (marmdr), pasire
kang awarna irdng sumorot akil6ng-kil6ng. Tambak iku wis sa-
m6kta dadi dalan kang b6cik, d6dalane kam6nangan lan kamulyan
kang bakal kagayuh. Ukurane, diukur miturut ukuran ,,yojana',,
dawane mangidule (dohe) ana satus yojana. (L yojana = Bahusas-
tra J.F.C. Gericke - T. Roorda : 16.000 elo, sau'6neh ana sing
ngarani 32.000 elo. Sab6n 1 elo = kurang.luwih ? dm). Kahanane
tambak iku ora ana kang pr6lu dikuwatirake; sanva tOguh-santosa,
babar-pisan ora gonjing. Wah ! Nyata pant6s ingaldmbana kurvasis-
ane Sang NaIa ing babagan bangunan, bisa nambak samodra.
Sawise Setubandha (Walanda : dambouw = Indonesia : ba-
ngunan pengempang) paripuma, pawarta ,,Rama nambak samo-
dra" kapiyarsa dening Sang Dasamuka. Panj6ndngane bang6t gu-
mun-ngungune, ingatase samodra amba lan j6rone ngg€girisi,
kok k6na binudidaya tinambak dening wadyabalane Sang Ragha-
wa.
Sang Raghuttama, Laksmana lan Kapindra Sugriwa bang6t
kar6nan lan kagawokan mriksani. kahanane Setubandha, padha
mangal6mbana marang kaluwihane Sang Nala. Sang Kapindra tu-
muli nimbali kabeh wanara, ndikakake padha kumpul lan tata-
tata, n6dya budhal mGnyang L6ngka. Sawise sam6kta, wadyabala
wanira budhal diirid Sang Raghuttama. Laksmana lan Kapindra
Sugriwa, kang minangka cucuking baris Sang Anilatmaja. Saka
akehe wadyabala wanara, Setubanrlha kang dawane satus yojana
kebdkan wanara nganti jdjdl-riy6l tanpa s6la, lran kang isih kari,
lagi mangkat saka pasisir tansah ndlidir bae. Kagawa saka g6m-
biraning atine meh t6kan ing IGngka, pil& wanara padha ma-
singhanada, mdre-m6re luwih dening rame, padha ngajap tumuli
campuh yuda. Bar6ng wis t6kan ing pasisire samodra laladan l€ng-
ka, Sang Raghawa sawadyabalane padha munggah ing dharatan.
Saka ing pasisir, Sang Raghuttama n6rusake tindake didherekake
sagung wadyabala wanara t6kan ing g'.rnung STIWELA (Suwelagri.),
durnunung ing saBlore kadhaton Gngka. Ya ana ing gunung Su-
wela iku Sarrg Raghaua lan para wadyabala wanara olehe masang-
grahan.
Suwelagiri iku gunung kang bang6t asri anglam-lami, alase ba-
ng6t n6ngs6make, kahanane kaya patarnanune Bqtha;-a Indra. Vta-
tu-watune awujud s6sotya-manik lan jum6rut, lambunge gunung
(ereng-erenge) slaka gilap, puncake 6mas, kang minangka w6dhine
160

36. manik-mutyara, sdsotyane matumpuk-tumpuk kaya ing ardi Me_
ru. Kang padha ad6dunung ing ardi Suwela para dewa, para
gandharwa fiuru ngidung ing kahyangane Bathara Indra), carana
(uga juru ngidung ing kahyangan), para apsari (widadari) lan para
kinnara-kinnari (Indonesia : makhluk ajaib), padha nyuling, ngi-
dung, ngunekake k6capi utawa cl6gnpung. Wah I asrine gunung Su-
wela prasasat madhani sLlwarga.
Guwa-guvrane gunung Suwela amba-arr.ba, ing j6rone jdmbar
ka.ya alun-alune Bathara Indra, ian padhang-sumunar, amaiga ing
kono akeh suryahanta (walanda : soort van edergesteente = Indo-
nesia : jinising s6sotya), manili-sphar,ika-candrakanta. (Sphatika =
wala-nda : bergkristal = Indonesia : mestika gunung. candrakanta
= V'alanda : fabelachtige steen, die in cle maneschijn glanst en
smelt = Indonesia : permata dalam dongeng (hanya khayal) yang
bersinar dan meleleh dibawah sinar bulan). Ing guwa_guwa iku
dadi padunungane para dewata; ana sing lagi nabuh gam6lan sang_
gani, ana kang lagi ngarang kidung, ana kang lagi suka_suka pari_
suka, ana sing lagi p6pasihan karo k6kasihe (Indonesia : sedang
bercumbu-cumbuan), saw6neh ana kang lagi cangkrama.
.Suwelagiri p6pindhane kaya Amarawati tumurun ing marca-
pada (Amarawati = kutha-krajane Kaindran). Utawa k6na dip6_
pindhakake samodra lan Himawan, ialaran akeh s6sotyane maneka
warna, ora beda karo Alakawati (kutha-krajaning kahyangane Ba_
thara Kuwera. Pm). Apa.bae kang dipengini dening m"r.,.rgsa,
ing Suwelagiri ana, dadi p6pindhane kaya Cintamani (Walanda :
edelgesteente dat alles geeft wat men wenscht = Indonesia : s6-
sotya kang bisa minangkani sawarnaning panjaluke manungsa).
Kahanane suwelacala (gunung suwela) o^ra kalah endah karo
kahyangane Bathara Kama.
Tindake Sang Raghawa saya mandhuwur saya kar6nan ing
panggalih, amarga kahanane ardi Suwela saya asri anglam_lami.
Wit-witane endah-endah, gilap, wohe mbiy6t bang6t, mat6ng_
mat6rig. Ana uga kang lagi nyadham lan kang isih awujud p6ntil,
mandar k6mbang-k6mbange kang n6dh6ng m6krok mbabar gan_
da iya akeh.
f it mandara k6mbang-k6mbange katon pating plolok n6-
a!6"g m6krok, pdpindhane kaya wanurlya kang wis ngadi busana
m6thukake rarvuhe sang B.aghuttama. wit rtewandaru fiinise wit
pinus, wujude kaya c6mara) asri ngganda wangi, kagawa saka ba-
161

37. ng6ting tuwane, rungkad ng6bruki suryakanta kang katone kaya
tansah kumukus pindha asung pasugatan marang kang lagi prapta
(Sang Raghawa): Wit hapurborus ngganda s6dh6p, saka klikaning
wite 5n6tu tlutuhe putih tumetes ing suryakanta, satdmah kukuse
suryakanta ngganda kaya dupa, p6pindhane kaya mangayubarya
nurang rawuhe Sang Raghawa. Ing sapinggire dalan kang diliwati
Sang rajaputra akeh wit cdngkeh kang mbGneri k6mbang, p6pin-
dhane kaya wis padha sam6lrba n6dya nyaosi ganda s6dhtp-arum
tumrap tutuk (nyaosi mut-mutan kang njalari tutuk ngganda s&
dh6p-arum).'
Ttaga la ng dumunung ing lambung gunung katon amba lan
r6sik, banyune katon bdning nyamng kinclong-kinclong, pdpin-
dhane kaya ngar6Par6p rawuhe rajaputra Raghuttama, n6dya
diaturi siram lan ngunjuk. Kudhuping k6mbang trate kang n6dh6ng
med6m, iku pOpindhane tangane tlaga (nguncupake asta) n6dya
mangab6kti (ny6mbah) marang Sang raja-putra. Ing sapinggire
tlaga akeh wit tal g6dhe-g6dhe katon tumata jejer-jeje-r k6r6p, wohe
padha tiba, iku p6pindhane wit-wit tal iku padha n6psu nyawati
gajah-gajah.kang-padha adus ing tlaga kang agawe rusaking k6m-
bang trate.
Saya manduwur tindake R,ajaputra Raghawa, saya akeh wit-
witan asri ing Suwelagiri kang diwuningani.
,,Mung sapixn iki lzowe dirawuhi dening kang minulya Sang
Raghuttamo". N/tangkono kandhane wit-witan marang kanca-kan-
cane. Kabeh wit-witan iku nalika samana lagi padha mangsane
k6mbang, kayata wit punaga, fijuna, k6mbang sr6ngenge, eam-
paka, angsana, k6mbang bakung basantatilaka (Walanda : tilaka-
bloem in de lente = Indonesia : bunga tilaka pada musim bunga),
lan liya-liyane. Sing ndulu k6mbang maneka warna iku ing s6mu
kasinungan ras, w)di i.ng gOni, g€ni asmara kang murub makantar-
kantar, nganti agewe kobaring atine wong kang lagi pisah karo
k6kasih. Wo, asmara-furc (Indonesia : asmara-cinta) bisa nggawe
sangmraning jagat, l6bda m6nthang langkap kanggo nglEpasake
panah (panaf, asmara) kang agarve giris-mtrise wong i<ang lagi pi'
sah karo k6kasih.
Banyu kang m6tu saka watu katon b6ning ar6sik, rasane
(tumamane ing awak) s0g6r lan any6s. Nanging tumrap wong
kang n6dh6ng nandhang ondng marang k6kasih, banyu mangkono
iku saya amimbuhi panasing ati. Sawarnaning pambudidaya
ora ana sing bisa nyirip (Indonesia : yang dapat memadamkan)
162

38. sadhih-kingkining atine wong kang kataman j6mparing asmara
-kagila-gila.
tang h"ai6pe Glara kang amarga k6taman panah
or*iro iku madal tamba, ora ana usada sing bisa marasake. Tr-
mrap wong kang lagi nawung gandrung-wuyung nah6n kung, ka-
wicaksanan ora ndayani apa-apa, sawamaning kagunan tanpa
guna, ora. ana karrg bisa ngilarrgi rasalara'asmara kang wis manjing
I"g tata"ging atlsanubari. Iku kang njalari Sang Raghuputra ba-
,rg-6t ttu*rt g sungkawa, panggalihb tansair kuwur, nganti sur[e
ora
ngdndika marang Laksmana.
pa-
,,suuelagiri iki bang€t'asri, rneh kabeh papan'panggonan
aha i€ngsO*inn. I'langing ernane kok saiak tunpa rasa isin-wirang
tumurune asmara ana ing kene, ny,bar wiii hang nialari wong kang
lagi pisah haro hahasih kat,tangi on€nging ofi". Itrangkono pangu-
dadmarane Sang Raghawa
Katrongan.
pr6lu diwuningani, t6mbang g6'dhe ing Kakawin Ramayana
(Ramayana abasa Jawa-kuna) kang nyandra kaha+ane gunung
ir*eti ana 1 padeswara (1 bait utawa 1 couplet) kangpurwa' k6r6p
k6prungu dilagokake dhalang ana ing pagdtaran wlyang
t<anggo-'sulukan path6t *oiyuro iigag utawa di6nggo path6t
*".r]rr* wantah, yaiku kang kas6but ing R'antayana Bab XVI ka-
ca tl1 sloka angka 31, j6n6nge t6mbang Bh ramarawilasifc (t6g6se :
kombang ora t6ntr6m), unine mangkene :
t.:tr::.x:T:'N##fiW'.
'#A-:e@iiffi
ct&- sz 4J2 youqueexr?2
&v"grurw^s /- -- 4.,J
d
3^-^(--n,A.tSrEDl ,2 tu7G"e.tDV7
l,.eb l*-
*-,1-r*
nila,
TW
V w?Ydv'

39. Sloka-sloka ing sabanjure (sawise sloka angka 81 iku) isih
akeh kang nyaritakake kahanane gunung Suu,ela. mangkene -:
K6mbang Surabhi kang n6dh6ng m6kar, gandane ndul6g
bang6t. Amarga katiyup manttamanda (angin sumilir alon, Indo-
nesia : angin sepoi-sepoi basa) k6mbang iku tansah obah-obah.
Akeh kombang kang marani k6mbang surabhi padha mencok
lan n6s6p madune. Ndulu kombang-kombang mangkono iku, saya
kat6tangi ondnging panggalihe Sang Raghawa marang kGkasihe
(Dewi Sita).
Gadhung kang k6mbange n6dhGng m6kar mbabar ngganda
wangi, katon rumambat nggub6d-mul6d ing wit padhali (padhan-
ten), p6pindhane kaya wanita kang ngrangkul sikile guru-lakine,
kagawa saka bang6ting sih-trdsnane. Ana wite k€mba ng manguning
kang uga nggub6d-mu16d'ing wit padhali, akeh k6mbange klng ti-
ba ing bantala, iku pGpindhaning wanita kang nolak pangajahing
guru-Iakine kang moyuh rnarang dheweke.
K6mbang m)nur uga n6dh6ng m6kar mbabar ganda, br6mara-
br6mara padha katon ora t|nffAm m6ncok lan s6n6ng-s6nGng n6-
sdp rnadune kdmbang iku. Ndulu kahanane kombang-kombang
kaya mangkono iku, Sang Raghuttama saya bangdt onEnging pang-
galihe marang Sang 'taithili.
Sanajan olehe mid6r-mid6r ana ing gunung Suwela nganti
suwe, Sang Ramadewa sawadyabalane durung rumangsa kdsGl,
k6slimur ing sdsawangan endah maneka warna. Bar6ng lakune td
kan ing c6dhak puncak, akeh bang6t wit-witan kang nddh6ng mbi-
y6t lan mat6ng-mat6ng wohe, nganti 6pang6pange padha manti-
yung-tumdlung kangsrah ing l6mah dening kabotan woh. Sumurup
wowohan maneka warna kang wis mat6ng-mat0ng, para waru[a
padha ribut pating brubut mlayoni karo m0re-m6re, suwarane
gumuruh kaya giudtrug in-g nmngsa kasanga, agalve giris-girise
kewan-kewan alasan. IVTanuk-manuk padha mabur pating bld-
b6.r, kewan g&ihe-g6dhe padha m6tu saka pandh6likane, padha
lrrrnayu asalang-tunjang m0 nyan g pun cak gunun g.
. tdg6sipun s?kar Bhramaraw.lasita (pethikan saking s6rat Ramayana Jawi-kina).
Toyanipun (tlaga ing r6di Suwela) baning, (jimbaripun) tlaga (ngilak-itak) kados
tangit; bulusipun kumambang, (bundaring badanipun bulus punika) papindhanipun ka-
dos bunddring rGmbulan (ingkang^ngl6r6si purnamasidi), Lintang-liniani lingkang an;ratr
ing langit) pSpindhanipun kados s?kar sari-saiinipun s6'tr" (t"iorJJ ,'t"p,rrg-
sarinya) sumdbar kados mega, "r-"*.r,
L64

40. Kagawa saka bang6te k6s6l lan ng6lak-ng6lih, para wanara
Kang
bangOt tritr'rt ot"tte padha r6butan lan mangan wowohan'
ora milu r6butan pangan, pGpindhane para sujanma kang darbe
gaguy"t u" sotya-k6ncana, yaiku g6gayuhan luhur' apamb6gan
puruirit" (walanda : het welzijn van anderen beharbigend = Jawa :
nggatekake kaslam6taning liyan)'
89. DEWI SINTA INGAPUSKRAI4A RAWANA
SARANA AJI KPJ4AYAN.
Saduruhge nganrlharake apuskramane Rawana sarana aji ka'
mayan, prayoga dipratelaltake dhisik silsilahe Dewi Sinta'
iViturut layang Kanda, Dewi Sinta iku putrane Prabu Dasa'
muka Ratu Ngal6nlka, miyos saka.,garwa Prameswari (Dewi Ka'
nung. Pm). iabang-bayi winadh"ll! kandhaga, banjur dilabuh
"narmada,
ing *arana.,e dit6mu kawula l/tantili dicaosake marang
x)'
fr"aUu Janaka. (l{riksanana bab 71 : Indrajit)'
Miturut Kakawin F,amayana lan layang-layang liya-liyane'
Dewi sinta iku pancen putrane Prabu Janaka Ratu ing }{ithila'
mulane Sang Dewi uga apOparab Janaki (t6g6se : putrane Prabu
Janaka) tan-ltaitfrm itag6se : putri Mithila). Iku salaras karo De'
wi Kr6sna kang uga sin6but Dropadi (t6g6se : putrane Prabu
Drupada) lan Phncali (t0g6se : putri Pancala)'
lVondene asal-usule Dewi sinta kaya kang kapratelakake ing
ngisor iki :
*) Carita padhalangan Yogyakarta kang adh8dhasar layang Kanda'
165

41. SILSILAH XI DEWI SI}.ITA
(Mitumt layang Arjunasasrabahu)
Batharadi Wdja
Batharadi Wfia
Dewi Sukesi kegarwa
Wisrawa
a Ratu Man.
tili
Dewi trniungbinr
t4erre Risi Winru- Dewi Marawa kagarwa
crndn Banapati Ratu Alodya
Bagawan
Ravthea Banapuha Ratu Ayodya
p6[q Jrneke Ratu
Mantili
Dewi Raghu (Sukasalya)
kagarwa Prabu Dasarats
Kusa (habu Kusiya)
Iava (Ranra Batlawa)
166

42. kapirangu
?rabu Dasamuka kang bang6t gandrung-gandrung
ora liya. mung tansah
marang newi-Sinta, p6l6nging panggalihe guman-
tumuju *"*;;-d;;; bewi.-Mung Dewi sinta kang tansah
rudah-ng grdsah -
tun g ing t" r;;"";;; p* ggdin".
F anggalihe bangot
gorJh-Jng"t-"tI ti* tcntiem' kagawa saka bang6te na$'ung asma'
ra-turida.Hki:ekuwur,orakarsadhahar,prasasatorataubisa
pin6l6ng ing cipta'
sar.e.Ora tryu *t"tg Dewi Sinta kang tansah
Wo!asmara.t..*1"1.,ao',esia:asrnara-cirrta)bangGtagawelara,
p€pindhanekayawisakangorak6natinulaksaranaginawefawa
tawar)'
lindonesia : dengan dibuat
Dewi
Kanthi maksud supaya salirane agawe kayungyune
Sinta,FrabuO"tu-"ft"ngadibusanasaranaab6borehan'akam-
puh endah il"I; ;anurrf 6nlur, marya kalpika (ali-ali) amripat
s€sotya sumorot, lan mawa roronggan
liyaliyane kang pating 916-
Prabu Da-
byar sunare. Sawise mangkono' t*uttu aji kamayane'
- Laksmana Mang-
sarruka nganakake p6p6than mustakane Fama
kono pa"i'6t'-6"g""e nandukake apus-krama (Lrdonesja
"r*n"
tipu-muslih"il -*"*g {"*i.Si*u' supaya bisa
kapadhan rng sih'
Mulunging ;G;it# Dewi Sinta kang sin6dva' amarga saka
bang6te t<anatrutran brangta marang Sang
Dewi'
n6moni De-
Sapraptane ing taman Asoka' Prabu Dasamuka
mustakane R'ama - Laksmana' pangandika-
wi Sinta f.aro
""aufrake
ne:
sirah loro iki ! Ihi rak
,,Yayi Dewi Janahi, mara waspadahna
simhe si Rama karo Laksmana' ta ? ! Sakarone
wis padha tumOha
jaluhi pi-
ing pati. sapi sa*i sing isih sira ar6p.-ar€p bakal sira ma-
tulungan uio*o pongoyo^on ?! Sira bangdt mangal€mbana
rang"kas,kt"nn ,i Raghawa, ora ana sing madhani'
J,bul nyatane'
dheweke ,i oro siig madhani jirihe lan asoring watake, tandha'
-f"taian
y A h tine,,t-p" ing p6rang' nalika ingsun-tigas janggane"'
hay a bu'
Rama-Laksina' tanpa k ,kiwatan, aw ake humur-kumur hulite si
bur. Isih triii *rioa godhong lumbu.tinimbang karosi Rama'
g7tuni patine
Rama-Lahsmarur. Mulaie yayi, aia sira
j6r dheweki tnu om madhani kahananingsun. sira kelangan
anyahra-
si Rama, "risiii banjur antuk l€liru ingsun' Ratu agunggiris-miris
para Ratu sura-whti padha
wati kasusraiiiiosoit oya.
padha nungkul harananing
marang naszptJn'iissun, st^mah banjur
aris.Dala,g,n"tnu'ulrndtabangOtolehengluhurahemaranging.
sun. Nangiig, p'nggolihingsun durung
mar|m' rnanawa sira du-
L61