1. .SIISITAH
J
::'
WAYAl{G PURWA
J{ -- MAWA GABITA
t-
r"*8',-
JII,ID I
*4
Dening
S. Padmosoekotjo
i Kang mbabar
CV ,,CITRA JAYA''
l'
Surabaya
Cap - capan kaping I- 19?g

2. ATUlil:l PI.]NI.II'RIT
Il4inanghani pamuntlhuting akeh, hang rumangsa hasengsem
,'silsilah l,iayang Purua n.rau)a carita" lzang kapacah sacara
maos
sesambungan hg kalawarti "Jayabaya", saihi ' sawise didandani
basane, di-ongodi apudene dibesut basane dening lzang ngarang, -
* wis klaleon dibabar dadi buku-
Isining buhu ing iilid ihi anggancarahe carita wiwit seiarahinE
para Dewa-dewa, caritane nagara ll4ahespati nganti tehan carita Lo-
kaF,ala hlawan urut lan jangheP.
perlu hita aturahe ing hene, ing buhu ihi isih durung kabeh
uhara-uharo hang mesthine perlu nganggo tandha pepet, bisa hita
weneii tandha-tandha haya ngono lhi ora liya ialarane, awit isih
ananing sewetara pepalang ing pangecapan'
Di sjab, yen ora ana pambeng sawiii apa - wetune iilid II, tu-
tuge carita iki, bisa tumuli sumusul-
Ing pamuii, ttsetune buku iki bisa gawe lipur lan mareme kang
kasdu maos.
Nuwun-
Penerbit.

3. ATUR PANGIRING.
Para nupiksa ingkang minulYa !
Kawuningana, serat-serat ingkang ngewrat caliyos ringgit,
isinipun serat satunggal kaliyan satunggalipun asring wonten be-
danipun, mandar bedanipi"rr punika tarkadhang ngantos kosok-
wangsul. Boten namung cariyos ingkang pinanggih ing serat-serat
kemawon ingkang asring beda, dalasan ingkar-rg kocap wonten ing
padhalangan, ing panggenan satunggal kaliyan satunggalipun inggih
asring wonten bedanipun. Trladhanipun :
L Beda ingkang pinanggih wonten ing serat'serat :
1. Manikmaya
a). Miturut serat Paramayoga : Manihmaya = Bathara
Guru. IsmaYa = Semar.
b). I{iturut serat Manikmaya '- Manihmayo plrlrika pa-
raga kaiih, inggrh punika : Manilz = Bathara Guru,
lanMaYa = Semar.
c). Miturut serat Kanda t Manihmoya punika paraga
satunggal, jinisipun iblis ingkang ugi kawastanan
Idaiil.
d). Serat Mahabharata : boten wonten paraga nama
ManihmaYalan IsmaYa.
2. Bathara K{a
a). . Miturut gerat Uttarahanda: Bathara Kala putrani-
pun Bathara Brahma.
b). Mitirut serat Ariunasasrabahu lsp.: Bathara Kala
putranipun Bathara Guru.
3. Lokapala.
a). Miturut serai ,Uttarahanda :
Lokapala punika se-
sebutanilun Dewa 4 ingkang satunggal-satunggal-
ipun nguwaosi satunggaling bab, inggih punika :
1 Bathara Indra, ngratoni para dewa. 2 Batharo
11

4. Yama nguwaosi nraka, 3 Bathara Barunq, nguwaosi
samodra saisinipun, 4 Bathara Kuwera (Waisra-
wana) dewaning kasugihan (rajabrana).
b). Miturut serat-setat pahem padhalangan : tokapala
namanipun nagari, ratunipun ajejuluk Prabu Wisra-
wana utawi Prabu Dhanaraja (Dhanapati), putrani-
pun Bagawan Wisrawa patutan kaliyan Dewi Lo-
kati. Prabu Wisrawana utawi Dhanaraja (Dhana-
pati) punika ingkang dipun-cariyosaken abala
b ac ingah, tegesipun wadyabala campuran (campur-
anipun wadyabala manungsa kaliyan raseksa).
4. Dewi Sita (Sinta).
a). I4iturut Ramayana abasa Sangsekerta karanganipun
Pujangga Walmiki, Dewi Sita sasarnpunipun kabo-
yong saking r,angka (Ngalengka) dhateng Ayodya,
boten antawis lami lajeng dipun-pegat dening Frabu
Ramawiiayo (dipun-singkiraken saking kadhaton).
.' Serat Uttarakanda ugi mrabelakaken makaten.
b). Miturut serat Ramayana abasa Jawi-kina, Dewi Sita
sasampunipun kaboyong saking Langka dhateng
Ayodya, tetep dados Prameswari-nipun Prabu Ra'
mawijaya, boten diPtm-Pegat.
Hanuman.
a). Miturut serat [Jttarakanda, sapunika Hanuman tak-
sih gesang, sabab miturut serat punika (Uttarakan-
da), salaminipun Prabu Rama taksih kocap wonten
ing mar-capada,_Hanuman boten i:adhe palas+,ra- Ing
jarnan sapunika Prabu, Rama taksih kocap wonten
ing marcapada, liripun-: tiyang-tiyang taksih sami
ngucapaten - asma lan keagunganipun Prabu Rama,
milanipun Flanuman ingglh taksih gesang. Cariyos
punika sampun terntu kemawon ingglh badhe pi-
nangph wonten ing salebetipun buku punika.
b). Miturut sertt Mayanghcra, Hanuman sampun pa-
last.a. Palastranipun Hanuman, miturut serat puni-
ka, ing jamanipun Prabu Jayabaya ing Kediri.
t2

5. 6. SedanipunPrabuKresnalanpandawa.
a). Miturut serat Kalirrtatayq sedanipun pandawa
. langkung rumiyin tinim[ang prabu Kresna. Inggih
.leres serat punika mratelakaken bilih .eaanip"un
Prabu Kresna kaliyan pandawa nunggil sadinten,
ing_
gi! punika samidene seda wonten ing salebetipu"n
Candhisekar, nanging manjingipun ing
Candhisekar
- _ lan sedanipun, pandawa langkung rumiltintinim-
bang Prabu Kresna.
b). ir'Iiturut Mahabharata, sedanipun habu Kresna
langkung rumiyin tinimbang iandnwa. S"d;;u;
Prabu Kresna kasebut wonten ing Mosalaparwa
(parwa ingkang kaping XVI ing serat Mahabharata);
dene sedanipun pandawa kasebut wonten ingpras_
thanikaparwa (parwa ingkang kaping XVII).
T. Beda inghang pinanggih wonten ing padhalangan.
1. Antareja.
Miturut padhala,rgan Sa/o, Antareja ugr apeparab An_
tasena. Dados, paraga satunggal daioe osma Aol1ft. Nanging
miturut padhaiangan Ngayoja, Antareja lan Antasen, p"iit i
wonten'wujudipun piyambak-piyambak, kalih_kalihipun sa-
midene putranipun Wrekudara, nangilg sanes ibu. Ibunipun
Antareja asma Nagagini, ibunipun Antasena asma Urangal,u.
2. plnrkawantrun satriya
Mrturut f,adhalangan Sala, panakawanipun satriya ca-
!fip* namung3;inggih punika: Semar., Garengtan p-efruf
Miturut padhalangan Ngayoja, panakawarripun sahiya won-
*1.n,, inggih punika : Semar, Gareng, petruk f* nugtrg. Irrg
padhalengan Banyrmas, Bagong diprrn wastani
Bawor.
Amargi saking beda-bedanipun isinipun serat_serat ing-
kang sami ngewrai cariyos ringgrt, swargi prof. Dr. poerbi_
tjaraha wonten ing serar Kapustakan Jawi kaca LB1 mrate-
iakaken makaten :
i3

6. - ..: ,.:,..;.,lii.li,r.|:::a:i-,:-. ,fii.. ,.
tui"g,r"g
,,Kadospundi anggenipun tiyang,.l"*iit. :nlti"
manawi maos serat-serat wau sarana katandhing-tandhing.
Kadospundi mantrftipun dene cariyos Jaryi dipun-c:rmpur
__ kaliyan cariyos Arab. Ingkang makaten punika saking ang-
genipun badhe ndekek para dewa wonten ing sangandhaping
pangageng Islam, para Nabi".
Alandhesan katrangan ing ngrnggrl punika, boten nama
aneh manawi andharanipun panitra ingkang kawrat ing serat
,,Sarasilah wayang purwa mawa carita" punika satunggal-
kalih saged ugi pinanggih wonten bedanipun kaliyan serat-
serat sanesipun ingkang sampun nate dipun-waos dening para
nupiksa.
Panutuping aturipun panitra dhateng para nupiksa :
,,Sugeng maos saha sugeng nyuraos dhateng isinipun serat
puniha".
Puiworejo, Oktober7979.
Panitra
S. Padmosoe_kctjo,
L4

7. PURWAKA.
rmbang. uripe manungsa.
Kang minangka baboning carita wayarlg purwa Indonesia iku
isine layang Ramayana lan Mahabharata, asale saka India.
Miturut katrangane wong-wong India, layang Ramayana lan
i4ahabharata iku kalebu buku sejarah, lire : carita kang kamot ing
layang loro iku biyen-biyene pancen kalakon temenan ana ing In-
dia. Mandar ana kang mratelakake mangkene :
1. Nagara Hastina ing jamane Prabu Bharata sinrlbut nagara pra-
tistana, dumunung ana ing sikile pagunungan Himalaya ing
sajrone lembah Madya-desa saurute bengawan Gangga lan
kali-kati kang nempuri, yaiku kali Jamuna lan Serayu.
2. Nagara Indr_aprastha (Ngamarta, Amarta, yaiku nagarane ha-
bu Yudhisthira) saiki karan Delhi.
3. Nagara Madra (Madraka, Mandraka, Mandaraka, yaiku nagara-
ne Frabu Salya) saiki karan Madras.
4. Nagara Langka (Ngalengka, yaiku nagarane Rawana) saiki
karan nagara Srilangka.
Miturut petrrngg sarjana India asma Rttmo PraSad, dumacline
Bharatayuddha (paprangane Pandawa lumawan Korawa) saprene
wis luwih saka 5.000 taun. sedane Bhisrna (Dewabrata) ing taui:
3137 sadurunge taun Saka, murcane para pandawa ing taun B17g
sadurunge taun Saka.
Sanilan carita wayang Ihdonesia- kang mina..gka babone la-
:yang R-mavana lan Mahabharata: nangrng ora kok banpa Indo-
rresia mung nedhak-sung.ging isine buku warna loro ikti. Ora m,ang-
kono. Isine buku tvama loro iku d i o I a h dening para winasis
Indonesia kang lebda ing babagan kagunan adiJuhung, nganti dadi
carita wayang kang luwih dening edi-peni sarta isi pralambang
uripe manungsa wiwit sadurunge lair. tumekane tinggal donya.
saka -wasise bangsa Indonesia n g o I a h isine buku warna loro iku,
wong-wong India dhewe nganti padha pangling, ora ngira babar_
pisan yen carita wayang Indonesia iku salugune g u b a h a n isine
layang Ramayana lan Mahabharata.
15

8. Lakon- carita wayang Indonesia iku ana pirang'pirang puluh
warna. Lakon siji karo sijine katone kaya bedq amarga bedapara-
ga-paraga kang kocap ing sajroning ca4ta; lan uga beda caritane'
Nanging sdlugune su'rasane padha bae, yaiku padhadene nggarrF
barake uriping manungsa wiwit sadurunge lair tumekane tinggal
donya. Awit saka iku, carita rvayang ing lakon siji karo sijine sok
dipepindhakake ,,Kaya ruruh lumatr lan kurebe, dinulu seje rupa-
ne, ginigit padha rasane".
Ora mung lakone wayang kang isi pralambang. Wong kang
nanggap wayani, dhalange, wayange lan kabeh ubarampene uga
padha isi pralambang. Mangkene :
1. Wong kang nanggap wayang, pepindhane Hyang Maha-
widdhi.
2. Dhalang = Trimurti.
3. Wayang = Para titeh.
4. Kelir = akasa (langit).
5. Debog = bantala (bumi).
6. Blencong = surya-candra lan lintang-lintang.
7. Gamelan = busananing urip, kabutuhaning manungsa
(Sandhang-pangan, kasenengan lsp.).
.
Tumrape manungsa :
1. Wong kang nanggap wayang' pepindhane Sang Hyang
Atma (Jiwamng manurr$sa)-
2. Dhalang -cipta-esir, ya cipta esiring manungsa.
3. Wayang = napsuning manungsa kang pecah dadi pan-
ca{riya-
' 4. Keli' = angen-angening marlungsa.
5. Debo-g = raganing manungsa.
6. Blencong =- ptu-*, (keketeging jantung kang dadi.
tqndhaning uriP).
7. Gamelan = kabutuhaning uripe manungsa (Sandhang-
FmBm, kasenengan lsP-).
$/ondene :
1. Kothak (wadhah utawa papan pasimpenan wayang) =
sangkan-paran (sangkane titah lan paraning titah sawise
16

9. tinggal donya).
2. Gunungan utawa kayon = nggambarake urip. (Kayon,
saka tembung : khayun = urip).
3. Cempala = nggambarake jantung.
4. Kepyak = lakuning getih.
Lakon kang dicaritakake dening dhalang ana ing pagelaran
wayang, emt'rrh lakon apa bae, urut-urutaning carita ajeg padha
bae, mangkene :
1. Jejer (pathet nenem) = nggambarake getering cipta.
2. Kadhatonan, Sang Prabu tetemon karo Sang Prameswari,
nggambara.l:e manunggale cipta karo rahsa dadi kars4 ya-
iku kaisa nedya nganakake turun.
3. Paseban jaba, nggambarake lairing jabang-bayi-
4- Bodholan (budhaling wadyabala), nggambarake polahe
bayi.
5. Jejer Sabrangan, nggambarake bayi wis mundhak gedhe
(dadi bocah) v,iwit darbe pepenglnan.
6. Perang gagal (perange wadyabala kang kasebut ing ang-
ka 1 lumawan wadyabala ing angka 5) durung ana pe'
pati, iku nggambarake bocah kang durung diwasa du-
rung bisa meper pepenginane ngendhaleni kamurkane.
Satebare perang gagal banjrrr gtrfti pathet sdnga.
7. Jejer pandhita dipurruakani gara-gara, bambang (satriya
nonoman) ngadhep pandhita, nggambarake bocah wis
gedhe, tinarbuka atine kapengin nggilut kawruh ngangsu
ngelmu, kanggo sanguning urip ing sabanjure.
8. Adegan ing madyanir,g alas : danawa 3 (lan Togog, 16a-
kadhang karo Saraiti;. Aias iku pmlambanging pepe-
tu$ (petengtng iti1, danawa 3 rrggambarerke watak ang-
kara-murka kang njalari petengrng ati. Sang Bambang
kepethuk danawa 3 iku, satemah dadi pancakara kang
diarani p€rang kembang, wasanane darrawa 3 iku mati
kabeh. Iku nggambarake nonoman (pemudha) kang wi-
wit bisa ngerrdhaleni kamttrkane, amarga wis nggilut
kawruh ngangsu ngelmu.
Salebare perang kembang banjtrr ganti pathet ma-
L1

10. - '.,,".:,'...
nyura. Tembtmg ,,manyura" ikri:-iiate saka temu-ung
, Jawa'kuna ,rma5rura", tegese : merak (araning manuk)'
-,. .' -Diarani paihet-,,ma5rura"' (merak), jalaran pathet iky
kanggone ing waYah ,,Perak'esuk"'
9. Adegan warna-warna, iku nggambarake ngaurip ngalami
lelakon maneka warna, kayata : bungah-susah' mujur-
ojur, begia-cilaka, asor-jaYa lsP'
Perang brubuh mawa gendhing sampak, Ratu kang
ka-
10.
sebut ing jejer sabrangan sawadyabalane teka ing nagara
kang kasebut ing jejer kawitan (ing angka 1)' satemah
dumadi perang amuk-amukan (perang brubuh)' Wa-
sanane wadyabala saka sabrang saratune pisan sirna
gempang tumpes-tapis. I4anawa ratune iku malihane sa-
triya utawa malihane putri, banjur badhar dadi rupane
kang sajati.
jamane
Kang mungkasi perang brubuh iku yen ing
jamane Pra-
Pandawa mesttriBhima (i'rrekudara) yen ing
bu Rama mesthi Hanuman' Bhima lan Hanuman iku
sinebut Bayusuta, tegese : anak angin, maksude : angln
cilik, yaiku : nap:6 (ambekan)' Tandange Bhima utawa
Hanuman sajrone perang brubuh nggambarake napas
kang ngukut sakabehe pancadriya nalikane manungsa
n galami sekarat (sakaratilmaut)'
1i. Kumpule para Ratu (sarta para rajaputra) kang kasebut
ing jejer kawitan (ing angka 1) ngendikakake lega lan
mareming panggalih dene ryis bisa mbrastha rubeda'
- satemah ing *barri,,," bisa ngalami tentrem-ayem' Iku
ngEambarake manulgsa tinggal donya kanthi tentrem-
(Indc,nesia : meninggal dunia dengan terrang|' arnarga
wis kalis lng sawarnaningrubeda'
Andharan ing dhuwur iku salaras karo kang ka-
seb.rt ing layang Wedapurwalac pupuh Dhandhanggula
lan l{ijil, mangkene unine i
Dhandhanggula.
(3) para
1. ,,Rasa dadi slireng Hyang" (1) hartati (2), wasitane
i8

11. hawiswara (4), salwir (5) kang kawuryan (6) habeh, jroning
kang buwanagung, hang humlendhang ingkang humrincing,
my.ang hutu walang-taga (7), gulma (8) lata (9) lung-lung
tarlen muhung rasaning Hyang, ya Hyang Suksma sumingit
ing rasa dadi, uriping tribawana.
2. Parandene pilih kang udani (10), nadyan inghang lumaksa
mangripta (11.1, tangeh wruh witing lzadaden, dening datan
dumunung, ngand6,l ing tyas yen Hyang Sulz'smadi, nartani
mring hang ngripta, dene wignyandulu (12), lan aiywora
ngganda myarsa, t6mah manghya kumawawa murweng ho-
wi, tan lyan sing purb.aning.Hyang (13).
, Lawan dahat kadOrAng marsudi, wit sidyaning wardata
supadya, dadya darsana (.14) in1 t€mbe, ring pra sewaya-sunu
(15), kang ngostawa (16) reh wasitadi, dimen saya widada,
tyas mnrdawa mardu (17), myang mangka pambirat (18)
ha"da (l9),kang supadya ayua andadra mawrddi (20) maweh
ruw1ding driya.
4. De hang pinet pindltaning pambudi, pralampim (21) traping
halbpasan (22), yasaning Sang pratameng (23) reh, kanang
(24) wus st.trurawung (25), maratani sanuswa Jawi, mangka
langdn winahya (26), pasamuwan agung, winastanan wayang
puru)a, hang rinipta sing carma (27) sato ingukir, inardng.
geng Prodangg'1 (28).
5. Wiwarahe pra.porameng hawi (29). wadining rat ye.ha kang
winddlur, dhinapur munggwing paramen, dimen tansah
dinulu, mring sanggyaning sewaya-siwi (30), marmanta ra-
.sakina,; wosing wasitayu (31), ywa kOtungkul anupihsa (32),
miweh herup (33) warnqning carrna cinawi- (34), molah neng
hOEdliran.
6. Sing karsane KangjOng Sunan Kali, kang mangipta rehing
wayang purua, ineka miring u)arnane, wit sahing sarak Ra-
sul, yen winangun methoh (35) sinirik, laranganing agama,
tinAt|,ph4n mAhruh padha lan sinip€n brahala (36), miu,oh
hadya nintbah arco mangran wcrni, tan dadi Islamira.
7. Nangtng emnn yen nora linuri (37), awit iku ydhti caritanyq
lbluhur hang ndrahahe, para Nata sadarum (38), satolatah ing
I9

12. Jawi, trah-tumrah prapteng manghya'(39), sin'g pur'
nusu)a
wa ing dangu, manyanta hddah ingandhar, nging ywa hongsi
andrah s arah in g. N ab i, d qdy a riniO t en_E c affn &
"
8. Mrih car*ma sagung- hang nupehsi (40), sing wasise Sunan
Kaliiaga, winor raEa panganggite, sinamar +nyang dhinapur,
wOwayangan tinrap ing h1lir, sinolahhen ing dhalang, ri-
ntngga pinangng, nawung lahone hawarna, suwadine iku
dadi wasitadi, woding hawruh kasiddhan (41)-
Purwa-madya --myang wasana titi, racutane (42) prapteng
sangkan-paran (43), turut'runtut nora cewet (44), lair-batin
hacahup, wus neng wayaig winarneng le|lir, marma ingaran
wayang, w€wayangan tuhu, ya wayanganing iiwangga (45),
nora siwah'sasolah saplhk nyeplisi (46), tuhu darsana tama'
10. Manghana ta wuryaning wcwardi (47), dhihin sahing ing ia'
gat gAhran, winijang siji'sijine, kang nanggap wayang ihu,
scjatine Hyang I{ahawiddhi, kAlir iku aka-sa, d6bog bantala-
gung, balenconge surya-candra, de hang daclf dli6dhalig iku
TYimurti, wayarlg sanggy aning titah.
11. Kapindhone tumraping sujanmi, kang ananggap wayang
Sang Hyang Ahna, k6kelir ang6n'angdne' raga g6d6bogipun,
dh6dhalange ihu cipta'sir, balenconge pramana, wayangira
napst!, pOncar dadi pancadriya, hang pradangga mangl?a
busananing dltri, marmcnt a S ang Hy ang Atma
12. Kang ananggap duk durung ana sir, mosik liana budi pan-
culriyo, kang ana mung atma tlhewe, hang ananggap mung
minggu (48), tan naruwe tan amahoni, praptane bangun
*iiig, wayang pirang- brubuh, $haning ihiar bubarln,
kang ananggcp -ani*tg har i anampani, pamitane Ki dha'
lang.
13. De:nirarsa umantuk mring panti, pan mangkana purbaning
Hyrsng Atma, dennya misik mr:ng ciptane, muhung sapiscn
rampung, harcanira wus hasrah maring, Sang llyang rasa'
saharsane Sang Hyang Cipta,
-ata-iyu mosihing tyas tuhu;
pangraso,
Hyang Atma mung nguningani, prapteng wehasing
gCsang-
20

13. 14'. Kang waspada pandulzing dumndi, y?ihti lzadi lahune Ki
dhalang, duh arsa mulyeng wismane, iya lzudu kapangguh,
mqing hang nanggap inglzang njaluhi, lalakon sorenira, dad.i
bisa jumbuh, mulih hadya wiwitanya, lah rosakna sagung
analz-putu ntarni, rarase kang sabdarja.
Katranganing tembung-tembung kang dikurung : 1
Sangkalan taun 1846. 2 Gula, legi, sasmitane ternbang
Dhandiranggula. 3 Pitutur, rvewarah. 4 Katon. b Sakabehe. 6
Katon. 7 Sakeh kewan gegremetan lan rumangka:rg. B The-
thui.,qlan. 9 Wit rambat. 10 Ora angger wong sumurup. 11
Kang tumindak ngarang. 12 Bisa ndeleng. 18 panguwasaning
"14
Pangeran. Tuladha. 15 Sewaya (siwaya) = anak. Sunu =
anak. 16 Ngaji-aji ? 17 Alus ngresepake. 18 Kanggo ngrlang-
ake. 19 Pangangsa-angsa, kamurkan. 20 Mundhak-mundhak.
21 halambang. 22 Uwal sakzt bebandaning donya. 28 Kang
pinunjul (linuwih). 24 Kang (sing). 2b Wis gambuh, wis ku-
lina. 26 Diwedharake, dibabar. 27 Lulang.28 Gamelan. 29
Wong kang pinunjul ing babagan ngzuang, pujangga. B0 Se_
waya (siwaya) = anak. Siwi = anak. 31 pitutur (wewarah)
becik. 32 Ndeleng. 33 Milu katut. 84 Walutang disungging
(dipulas). 35 Raine katon kabeh, madhep mzrngzuep, kosok-
baline : (ra.ine) miring. 35 Reca lsp. kang sinembah-sembah.
37 Linuhrrrake, dimulyakake, dilestarekake kanthi pangaji-
aji. 38 Kabeh. 39 Turun-tumuiarn tekan saiki. 40 Ndulu. 4l
Kalepasan. 42 Ringkesane. 43 Sangkane titah lan parane titah
sawise mati. 44 Ora ana'kekurangane, ora gothang. 4E Jiwa
lan angga, rokhani lan jasmani. 46 Padha trep. 47. Tegese,
Miiil.,
1. Kaping telu kang winarneng hawi, rarosing l6lakon, wit Ki
dhalang arsa nglahokahe, rehing wayang winarno, ing k6lir,
keng ananggap mangsit, numrih lahcnipun.
2. Kahi dhalang dupi uus nangpi, amur:weng l6lakon, d,yan
anata saupahartine (1), tan antara habeh wus mirant pra_
dangga rinahit, wayange pinanggung (2).
2L

14. 3. Minggwirtg hAfir finrap kanan-hering, gAgunungan manggon'
'""ii
irayaning kllir ngegla dhewe, ya ingaran kayon hha'
i}i i*iiyrn" Ki dhabte linggih, sior balencong mung*uh
(3).
Balenconge wus murub dum1ling (4), mubyar
padha
4. ^ibyor'-
oiotoni @ nanOu, sunare, katon c6tha saananing hdlir' Ki
dhalang tutmuli, mining amanunghu (6)'
Ngesthi lahon hang arca dnghit, ing saratri kono'
samantara
5.
fil ius hacahup nibeh, datan hewran mring solahing ringgit'
sigra amiwiti, prodangga tinalry 6}
6. Bar€ng lawan hdkayon pinusthi (9), linolos lon-alon'
nulya
ya ing Suranadi
iij6, ipo lillahone, upamane lakon Mintaragi,
(10), kang kocaP rumuhun (11)'
ya
Sang Hyang Indra inghang minangha wit, addging l€lahon'
-prapto-ng
*aigkino sabaniure, kadhatonan myang pweban
jawi, sabrangan tanapi' aprang gagal laiu'
8. Pandhitanan prang h€mbang tumuli, sampah tanc4p hayon'
bali ana ing Kairuiran moneh, aran pajar-ulihan iyeki, lahon
kang amulih, lawan jdidriPun-
Tan antara kinuhut kang inggit, myang salwir Dirantos, wus
dha'
tinata den ulihhn habeh, hali marang asalira nguni, baki
leng pwnit, mulYeng wismaniPun'
10. Pulin kari kcng anunggap ringgtt,lir kang kucariyos, ya rnang'
kana ihu suwadine, kang dhinapur lhkon sawdngi, addging
ngauip, wiwiting tumuwuh.
11. Ya iniaran purwa'madya tiwin, wusaneng l6lahin, l€lahone
patt, mgnghene hang
ironirg urip kiye, wiwit lair-turnCizantng
wardt, aiwit i6i6riPun.
12. Pathil nOn1m rasaning dumadi, sahing sakarongrory lo:
dhatonan yciku t}gpse, rahsa kumpul neng gwagarba wibi'
gya'poseban iawi, iku t€g€siPun.
13. Jabang-bayi wus leir neng iaui, Sabrangan kacriyos, bayi uwis
tumaighir kcrsane, darbe mosih sabarang lzapengin, prang
gagal k ang arti, tumanghaing napsu.
14. Myang mimangun biraining budi, barang kang haraos, ironing
22

15. tyase tan kalawan sareh, isthaning reh bambang.angulati, sa-
esthining kapti, tan h€na sinayut (12).
15. Prapteng margi kQpOthuh rasihsi, mangrangsang hrura ngrok,
angalangi Sang Bambang harsane, nging Sang Arya mOksa
dring mbk pati, rasiksa ingungsir, ring prang sirna larut.
16. Nanging ileu tan ana pdpati, lire lzang manghono, lag5ta m4m-
p€ng habeh kar€pane, pancadriya durung ana gempil, pama
puspa lagi, med€m nawung rum-rum (13).
17. I$babar ganda mamrih maratani, lumaruneng ron-ron, sa-
bubare prang gagal pathOte, salin sanga prapteng t€ngah
w*ngi, hayon malih nlijil, sahddhap dhinaut (14).
18. Gya pandhitan wayah tingah wdngi, lire yuswaniig wong,
ya wis tdtgah tuwuh ing wancine, ya ing kono barang hang
hinapti, rarase wus salin, san.a awas-emut.
19. Dyan prang hembang u)us ana p4pati, tdg1se lamun wong,
wus huwawa nayuti napsune, pan wis wiwit bangkit amateni,
pancadriya hang mrih, durlaksaneng halbu-
20. Dupi prapteng wanci lingsir ddngi, rarose ginantos, ingaranan
pathit ffnnyurane, lah ing hono upamane.janmi, wus anon-
dhang sakit, apCrah ing lampus.
21. Dyan prang sampak fthaning ra"sflhsi, saktng sabrang angroh
(15), angrdrayah ngrabaseng prajane, kang wus litmrah 16-
I ah o n in g r inggit, W rd ii o d ara d adi, p a mu king prang-p up pth.
22. Riwut ngrampAk marwoseng rosiksi (16), wuru'prang rirm-
pon (17), tan antara buta sirna habeh, tanpa sesa dening
23. Wanciiira'wui prapteng byar Cnjing bubar tanceb hayoq iya
ihu kulup uparane, wong- wus'krasa san1it hang s€sah:it,
prapteng sakaratil, hat€rak rtndhu (1g).
.
24. Gora-godha mrih sosarin1 pati (20), ngmyah angyhroyoh, yen
halepyan tan tOkeng hajaten, Brataena hang mungkasi jurit,
ya Sung Bayusiwi, tdg€se punihu.
25. Bayusiwi iku anlin cilik:, nungguh angining uong, iya napas
wuwus pradikane (21), ya-ing hono jroning saharati!, napas
kang mungkasi, mtntng ttmah lampus (22)"
23

16. 26. Dene path6t pathohaning gdndhing, rarasing ldlagon, haping-
tllu siratri saline, sore pathdt nnlem han lumaris (23), prap'
teng tngah wdngi, pathdt sanga hulup- -: . - :
27, Manyurane wus meh gagat enjing, iku mungguhing wong, ing
sajroning urip hita kiye, iya uga pinerang dadi tri, anom
atanapi, ing satengah tuwuh.
28. Nulya tuwa ngardpahe pati, ingkang wus hatongton, sayek'
tine ya sdlin rarose, pra nungkara (24) -s_aydkti wus nampi,
larasing hang wardi, manghya Lflng winuwus.
29. Kayon ingkang winangsulan malih, sajatining batos, ya ba'
boning hang dumadi kabeh, marmanira sadurunge ringgit,
m|tu aneng hdlir, hayon kang rumuhun (25)-
30. Ing sawOngi winLtoklzdn ping tri, wit harya pasAmon, yen
lakone ing dumadi hiye, iya nganggo purwa-madya tuwin,
uasana hang wardi, miitu urip lampus.
31. Kang murwani rniwah lzang mungkasi, ya mung hhayun kc'
yon, gaj|g uwis ana bbosane, hakang mbarip adhine wuragil,
iyta iku urip, neng ngarsa myang pungkur.
Katranganing tembung-tembung kang dikurung : 1 Pasadhi-
yan (rerenggan, prabot-prabot lsp). 2 Ditata jejer-jejer kiwa tengen
ana ing kelir. 3 Pantes banget. 4 Gilap, sumorot, gumebyar. 5 Su-
morot, sumdnar. 6 Melengalie cipta, mangesthi kala-wan puja sa-
raadi. ? Durnadakan banjur. 8 Ditabuh uyon-uyon ngarepake jejer.
9 Dicekel l0 Suralaya. 11. Dhisik. 12 Dipenggak, dipekak. 13 Gan-
da wangi. 14 Dijabut, dicabut. 15 Nempuh- 16 Milara buta. 17 Pe-
rang remuk-rinemuk, per_alg amuk-amukan. 18 Njoged karo mla-
ku. 19 Ketaman panggodha. 20 Ganggu-gawe ambek-sawenang-
wenang suF,aya patine kesasar. 21 Tegese, malmane. 22 Mati- 23
Tumindak. 24 Pxanupiksa: 25 Dhihin, dhisik-
Penget.
1. Wayangan (nanggap wayaug) kudune ditindakake ing wayah
bengi, wiwit jam 21.00 bekan jam 06.00 esuk (wayah byar).
Jam 21.00 - jam 24.00 gendhinge pathet nenem' jam 24.00 '
jam 03.00 pathet sanga, iam 03.00 - jam 06.00 pathet manyu-
ra.
24

17. 2. Wong-wong kang.padha nonton wayang kudune rnapane ana
ing saburine kelir, alep-arepan karo dhalang, dadi kang kadu-
lu dening.wong-wong kang nonton ayang-ayangang rrayang.
3. Manarva caritane wis rampung,- sadurunge tancep kayon,
dhalang ngetokake golek, dijogedake. Iku maksude, dhalang
prentah alus'marang wong-wong nonton : ,rG o I e k a n a
surasane carita kang mentas diandharake".
25

18. BAB I. PARA DEWA.
LayangJayang kang ngemot sarasilahe para dewa, katrangane
layang siji karo sijine ora mesthi padha' Tuladhane :
I. Layang Kanda.
Adam peputra Sli lan sapanunggalane, Sis peputra Anwas
lan Anwar (Nurcahya). Anwas nurunake para manungsa, para
Ratu lan para Nabi. Anwar peputra Nurasa, Nurrasa peputra
Wenang Lan TtnggaL Wenang peputra Sambu kang uga sinebut
Bathara Guru. Lan sabanjure-
Manihmaya dipratelakake jinising iblis kang uga sinebut
Idaiil.
II. LaYangPurwakarida.
Adam pep.tra Sis lsp., Sis peputra Anwas lan Anroor (Nur-
calrya). Anwar peputra Nurrasa, Nurrasa peputra Wenang, Wenang
p"plto Tunggal. Tturggal peputra papat, yaiku : Puguh (Togog)'
-f
inggu, g ( Semar), lLanan (Narada), S amb a (Bathara Guru)'
II[. Layang Arjunasasrabahu.
Adam pepuira Srs lsp., Sis peputra Anwas lan Anuror (Nur-
.
cahya), Anwar pepuha Nurrasa, iriurrasa peputra Darmajaka lan
Wenang kang uga apeparab Wening dening weninging cahyane'
Wenang (Wening) peputra Tunggal, Tunggal peputra Bathara
Maya (Semar) lanBathara Manik (Ba*raraGuru)- . '
IV. Mahabharata
: I Marici, 2 Angguas. 3 Atri, 4
Bathqra Brahma peputra
Datri, 5 Widatri, 6 Manu, 7 Dharma, 8 Pulastya, 9 Pulaha, 10
Kratu, 11 Stanu, 12 Dahsl,13 Bhregu lsp.
Hyang Marici peputra Maharsi Kasyapa (Mahami ng haswar-
gan). Hyang Daksa peputra akeh, putrane puhi 50. Putri 50 iku
sing 10 kagarwa Bathara Dharma, 27 kagarwa Bathara Candra,
13 kagarwa Maharsi liasYaPa.
26

19. Putri 13 garwane Maharsi Kasyapa. yaiku : 1 Aditi, 2 Diti,
3 Danu, 4 Kala, 5 Dana5ru, 6 Sinhika, 7 Krodha, 8 Prada, 9 Wiswa,
1O Kadru, 11 Kapila, 12 Muni, 13 Winata.
Nanging miturut Adiparwa abasa Jawa-kuna, garwane Maharsi
Kasyapa ar.a 14, yaiku : 1 Aditi, 2 Diti,S Danu, 4 Aristi, 5 Ana-
yusa, 6 Kasa, 7 Surabi, 8 Winata, 9 Kadru, 10 Ira, 11 Tamra, 12
Mregi, 13 Krodhawad,a, L4 Parwa.
Adiparwa abasa Jawa-kuna nyebutake : 1 Dewi Aditi peputra
aditya rolas. 2 Dewi Diti peputra ditya (jinise raseksa). 3 Dewi Da-
nu peputra danawa utawa danuja, uga jinise raseksa (Danuja = lair
saka Dewi Danu. Ja = lair). 4 Dewi Aristi peputra widyadara, jinise
dewa. 5 Dewi Anayusa pepufua asura, jinise raseksa. (A = ora, du-
du. Sura = dewa. Asura = dudu dewa, yaiku jinise raseksa). 6 Dewi
Kasa peputra raseksa. 7 Dewi Surabi peputra Rudra sawelas lan
lembu. 8 Dewi Winata peputra ratuning manuk kang karan Aruna
lan Garudha. 9 Dewi Kadru peputra naga (kayata : Naga Sesa,
Naga Basuki, Naga Taksaka lso). 10 Dewi Ira ora kascbut putrane.
11 Dewi Tamra peputra tetuwuhan (wit-witan). 12 Dewi Mregi
peputra : pisaca, gana, bhuta, kumbhanda lan putana (kalebu jinise
gandarwa, raseksa). 13 Dewi Krodhawasa peputra kenya sapuluh,
ana kang a^sma Sarama ditrimakake marang Pulaha (iki sing nurun-
ake asu, kayata *, i*g karan Sarameya = tegese ; turune Sara-
ma). 14 Dewi Parwa pepuha gandharwa (furu ngidung ing Kain-
clran, daCi dudu jinise gendniwo utawa jinise memedi kang awujud
raseksa).
Kang sinebu',, Ailitya rolas putrarie Dewi Aditi, yaiku :1 Da-
tri, 2-Miha, 3 Ariyanarnan, 4 Indra uta*a Sa}ca, 5 Baruna, 6 Ang-
sa, ? Waga, 8 Wiwaswat -urawa Surya, 9 Pusa, i0- Sawiti, 11
Twa.stri.l2 Wisnu.
Sarasilatre para dewa kang kasebut ing buku-buku padhalaing-
an, sirrg akeh-akeh mirib karo kang kasebut ing layang Parama-
yc[a. yaiku mangkene :
27

20. SILSILAH I :;
PARA DEWA MITURUT LAYANG PARAMAYOGA.
Kabil lep.
Aawe (Nurc.hya)
Pruemi'e
Pama
Winata
Keakaput s Yati Adi
Pritajala AnMt6naga Karpa
D€wi Tiksna{a6
Anetabogs lsp. Xowe
Cabrryma
Cahrrbuis 3il ea Ludm
Dewi Sdggui Dam6tuti
D*i Ssti Dewmjali
Heruaya
Devi Saci
Dewi Gsgga
Dewi wimci
Hyag Bana
Dewi SFoy Rmapawa
DewiSwati Ruayadi
6opu Anggaja.li
Dewi Rmati
Aji Sakr
Ismaya ($8il Mmiknaya (Batie Guru)
Dewi
S@bu
Dewi S.ilatsEit
B&i Satya Broa
Wtohspati Indn
Dewi Sri S.tyawma
Bryu
Surya
Wi!au
CedE Kqls
KureF t=-
r@hNoJf LQ-Mahaaer:
X-";o" ! Aloqi
S.kn
28

21. 1. NABI ADAM.
Nabi Adam garwane asma Dewi Kawa, peputra 82, kakung
41 lan putri 41. Putra 82 iku kang B0 miyose loro-loro dhampit
(kakung-putri). Sing miyose ora dhampit mung loro, yaiku Sl's Ian
Hunun.
Sis iku ora miyos saka guwagarbane Dewi Kawa. Rab duma-
dine Sis dipratelakake ana ing buri.
Ing ngsor iki urut-urutaning miyose para puh.ane Nabi
Adam. Sing saangka (sanomer) ana asma loro, ateges miyose dham-
pft (kakung-putri); asma kang ngarep kakung, asma kang buri pu-
tri-
1. Kabil (Kain) - Alimah.
2. $abil (Abil) - Daminah
3. Israil (Abduilah) - Sarirah.
4. Israwan (Abdurrahman) - Onah.
5. Basradiwan (Abcirrlkaris) - Dayunah.
6. SrS.
7. Yasis - Ngawis.
8. Sesan - Ngais.
9. Yasmiyan - Ramsah.
10. Yanmiyan - Yarusah-
11. Suryan - Siriyat.
12. Amman - Mahas.
13. Kayumarat (Kayumuf,rr) - Indunmaras.
14. Akjuja - Makjuja.
15. Lata - Ujya.
16. Harat - llaruti.
L7. Danhab (Kawakil) - Danhabah (Khawokhiyah).
18. Bantas (Asmakil) -:: Slntisati (Asmakiyah).
19. Sus (Asmail) - Susiyah
20. Jamrud ( Mdkhail - Jamrudah (Malkiyah).
2L. Ajurut (Tamkail) - Ajmdah (Tamkiyah).
22. Adna (Yahnail ) - Adinah (Yainah).
23. Harna (Harnail) - Harniyah).
24. Salnal - Samiyah.
25. Ngawar! - Ngawiyah.
29

22. 26. Astail - AstiYatr. 35. Mrihkrail --'MrihkriYhh.
36. Ardabbil
jArdiyah.
27. Nurail - NuriYah.
28. Nuhkail - NuhkiYah.: 3?-. Sannail - PaniYah.- .
29. Nukail - NukiYah. 38. Sujail - PujiYah.
30. Sarkail - SarkiYah. 39. Salsail - SalsiYah.
31. Karail - Kariyah. 40. Sahnail - SahniYah.
32. Dujail - Jujiyah. 4L. SITI HUNUN.
33. Katail - Katiyah. 42. Sahalnail - SahalniYah.
34. Arkail - Arkiyah.
Para puhane Nabi Ad-am kang padha miyos dhampit iku
kahanane yen kakunge rupane bagus, putri dhampitane ayu
rupane; manawa kakunge ala rupane, putri dhampitane iya arupa
ala.
2. SIS.
.-r,o wis peputra kaping lima kang saben-t ;aben
Bareng Dewi Kawa .rric nonrrtir kan
miyosdhampit,dadigunggungingputranekabehwisanal0,ka-
kunE, 5 lan putri 5, Nabi Adam tuwuh ancasing parrggalih nedya
njodhokake putra-putrane. Karsane, putra kakung kang bagus ru-
pane nedya dijodhokake karo putra putri kang arupa ala; dene
putra kakung kang ala rupane nedya didhaupake karo putra kang
endah ing wama. Kanthi cara marr$kono, ora !ral'.al a;ra putra ka-
kung kang jejcchoan karo putra putri barengane lair (dhampitane).
Nanging karsane Nabi Adam njodhokake kanthi care mangkono
iku ora disamjuki dening Dewi Kawa. Karsane Dewi Kawa, putra
sing bagus dijodhokake karo putri sing ayu, putra,kang ala dijo-
dhokake karo putri kang kuciwa rng wama, supaya bisa satimbang
kahananq.
Amarga benceng karsa, Nabi Adam karo Dewi Kaw-a banjup
padha regejegan. Wasanane Dewi tsawa.ngandika : ,,Late-lare
punika sami lair saking guwa-garba kula, milanipun ing babagan
p*upu kemawon ingkang gegayutan kaliyan lare-lare punika,
jengan-
iu"',u"rr"rrg kula langkung ageng tinimba'g wewenang
dika".
Nabi Adam ,,Sanajan bocah,bocah iku padha lair saka
:
guwa-galbamu, nanging salugune. kabeh iku anakku; dene kowe
3U

23. mung minangka dadi wadhahe ".
Dewi Kawa ora pracaya marang ngendikane Nabi Adam
mangkono iku- Awit saka iku.sakarone banjur padha ngetokake
Asrar (rahsa), diwadhahi ing cupu-manik dhewe-dhewe, nuli
padha bebarengan nenuwun marang Gusti Allah. Sawise sawa-
tara lawase, cupu loro iku padha dibukak bebarengan, dipriksani
isine. Rahsa kang dumunung ana ing cupune Nabi Adam agatra
bayi, nanging mung awujud ragangan bae; dene rahsa kang dumu-
nung ing cupune Dewi Kawa isih ajeg awujud getih. Jalaran saka
iku, Dewi Kawa banjur manut-miturut marang karsane Nabi Adam
olehe nedya njodhokake para putra.
Kocap gatra bayi kang dumunung ing cupune Nabi Adam
dumadakan ketiban kudrat iradating Allah, satemah banjur ga-
nep saranduning awqke. Kulit-daging, getih, sungsum, bayu lsp.
sempurna tanpa kuciwa, tumuli cahya nurbuwah kang dumu-
nqng ing larapane Nabi Adam pindhah marang Jabang-bayi iku.
Bebarengan karo pirrdhahe cahya nurbuwah iku Nabi Adem an-
tuk sasmitf,ning Allah supaya jabang-bayi iku dip&ingi asma
S I S. Ing layang Jitapsara, S I S sinebut Sang Hyang Sita.
Ora antara suwe dumadakan ana prahara gedhe. CuprrmpiL
kabuncang ing prahara, tibane ditampani dcning Malaekat Nga-
jajil.
SIS, pqtrane Nabi Adam kang angka 6 iku, bareng wis di-
wasa, pinaringan jodho widadari dening Gusti Allah, asma Dewi
Mulat.
Kacarita I{alae-kat Ngajajil wis ngreti yen tedhak Adart ki-
nasihrin deriing Allair, inulane ilheweke darbe pangengkatt iuun-
turune bisaa manunggal karo tedhake-Nabi-Adam, supaya bisa
nuranake para ratune manuugsa; Awit saka iku anake wadon
kang aran Dlajah digawa'menyang padunungane Sis ing Kusni'
yanialebari. Safukane ing padunungane Sis, sarana kaseiiene,
Ngajajil bisa malihake rupane fiU;atr padha karo Dewi Mulat.
Garwane Sis kang salugune, yaiku Dewi Mulat dialing-afingi
dening Ngajajil sarana aji-aji kang diarani pangabaran; dene
Dlajah kang rupane wis padha karo Dewi Mulat dikaf,onake.
31

24. Sis, nalika priksa Dewi Mulat pindhan, kinira garwane dhe-
we, mulane tumuli sinanggama, satemah nutpah tumurun lan
manjing ng talanahane OGan kang apindha 'warna Dewi Mulat'--
Bareng Ngajajii sumurup yen nutpah wis tumurun, Dlajah tu-
muli digawa mulih menyang kah5'angane, dene Dewi Mulat iya
banjur dikatonake maneh.
LetsawatarasasiDewiMulatnggarbini.Barengwistekan
leke, marengi wayah julungkembang (bareng karo pletheking
srengenge), jabang-bayi mbabar hembar, sing siji awujud boyi
sampurna, kakung, sijine awujud cahya. Ing dina iku uga mbe-
neri wayah julungcaplok (bareng karo suruping srengenge), anake
Ngajajil kang aran Dlajah iya nglairake, nanging ora awujud jabang-
bayi, mung awujud asrar (rahsa) wamane sumorot' Asrar iku
dijupuk dening Ngajajil digawa menyang Kusniyamalebari, kapan-
jingake ing, putrane Dewi Mutat kang awujud cahya. Pamore asrar
karo cahya iku banjur dadi bayi kakung, nanging isih kalimputan
ing cahya kang ora kena ginrayang. Bayi loro iku padha diparingi
asma dening ingkang eyang Nabi Adam. Bayi kang laire sampuna
pinaringan asma ANWAS, dene kang laire ing sakawit awujud
cahya pinaringan asma ANIVAR.
3. KABIL.
Kabit i<ang uga apeparab Kain, ptrtrane kakung Nabi Adam
kang tuwa dhewe, tindake balget mursal' Ing sakawit Kabil
mbangun-turut marang karsane ingkang ralna, gelem dijodhok-
ake karg.Daminah kang lair.e barcng karo Abil (Habil). Putri kang
miycse bareng karo Kabil yaiku Alimah. hang banget sulistya-ing
warna,.wis dijodhokake dening'Nabi' AduT karo Abil (Habil)'
Amarga darbe melik marang Alimah kang ayu rt-rpane, Kabil
mentata mrajaya Abil. sawise Abil pala.stra, Kabil tumuli jejodho-
an karo Alimah, dene Daminah banjur dipegat.
Miturut layang Kando, sawise mrajaya Abil (Habil) lan ngalap
Alimah, Kabil banjur dadi murice /b,ls kang ngau Gusti Allah lan
ajejuluk Manikmaya. Kabil dikon menyang Bumihaca dening Ma-
nikmaya. Ana ing Bumikaca Kabil darbe anak loro, sing siji wacion
arun Daliyalz, sijine lanang ** Dabil. Miturut buku iku, Nabi
32

25. Adam darbe putra a-sma Kalleah wis seda, tilar putra putri siji ape-
parab Hapiyah. Pamburine Daliyah kagarwa Nurcahya, dene Ha-
piyah dadi sisihane Dabil.
4.
ANWAR (NURCAHYA).
Layang Paramayoga mratelakake : bareng wis diwasa, Anwas
karem ulah ngelmu rasaning agama, dene Anwor sengsem ulah
tapa-brata.
Anwar prasasat ora kendhat tapa-brata ana ing papan-pang-
gonan kang sepi sarnun, kayata ana ing alas, ing gunung utawa ing
guwa. Kajaba karem ulah tapa, Arrwar uga seneng alelana njajah
jagat. Nalika alelana tekan ing alas Ngambalah (ing Jitapsara sine-
but alas Keling ing tanah Indu), Anwar: ketemu karo Malaekat
Ngajajil kang memba warra pandh_ita. Anwar puruhita marang
Ngajajil, winulang sawamane kasantikan kang njalari ora bisa
geseng dening dahana, ora bisa teles dening tirta, bisa mancala
putra mancala putri sarta bisa manjing ajur-ajer, bisa mahawan
gegana lan bisa ambles ing-bantala. KajaQ-a saka iku Anwar uga wi-
nulang sawamaning pangabaran kang kena dienggo nggawa ca-
baring kasektening mungsuh. Sawise putus ing iawamane piwu-
langrng Ngajajil, Anwar banjur kondur menyang Kusniyamalebari.
Kocap Nabi Adam, bareng wis yuswa 990 taun, pa.rrjenengane
seda. Adam iku kajaba jumeiieng Nabi uga jumeneng Nata ing
Kusniyamalebari. Sasedane Nabi Adam, kang g.rmanti kaprabone
yaiku putra kang angka 13, ajejuluk Sultan Kayumutu; dene kang
nggenteni kanabeane putra kang angka g: yaiku S1,S.
Sedane Nabi Adam agav{e sekeling panggalihe Anwar, ga-
gasnne 4angkene : ,,Kangjeng eyang isih bisa-ketaman gerah lan
seda, sedane lagi Jmswa 990 warsa. Manawa aku tetrip ugangfio
agamane kangieng eymg, aku ia n:esthi isih ketaman i-ng lara lan
pati, kaya salumrahing uripe manungsa ana ing donya: Aku kape-
ngin kalis ing lara lan luput ing pati".
Sawise nggagas mangkono, Anwar banlur lolos saka rng praja,
sumedya ngupaya srana bisane kalis ing lara-pati. Bareng tindake
tekan :ng sajabaning kikise nagara, Anwar ditemoni dening Ngajajil
dijak menyang tanah Lulmat, ing layang Jitapsara diarani tanah
33

26. Awinda, ing basa Jawa diarani tanah Siluman, kahanane luwih de-
ning adhem lan peteng, ora ajeg kesorotan srengenge. Ing tanah
Lulmat iku panggonane maolkayat, -1ng layang Jitapsar4 sineput
Tirtamarh kamandhanu, tegese banyu panguripan kang metu
saka musthikane mendhun g.
Satekane ing tanah Lulmat, Ngajajil lan Anwar padha ne-
nuwun marang Gusti kang Maha Luhur murih kaleksananing
kajate. Ora antara suwe ana mendhung angendhanu kang mijil saka
banyune sagara rahmat lan banjur dadi tirramarta kamandhanu'
Saki pakone Ngajajil, Anwar ngunjuk lan siram tirtamarta kaman-
dhanu. Salebare ngunjuk lan siram, Anwar nedya mundhut tirta-
marta kamandhanu, nanging banget kaweken ing panggalih, amar-
ga ora darbe wadhah. Anwar tumuli dilungi cupumanik dening
Ngajajil, yaiku cupumanik kagungane Nabi Adam lan Dewi Kawa
kang ing ngarep dicaritakake kabuncang ing prahara, tibar^e di-
tampani dening Nga;ejil. Ing layang 'sesotya cupu iku diarani
Jitapsara
cupumanik asthagina, tegese : cupu srng nduweni guna
utawa sawab lyaffia wolu. Barang kang diisekake ing cupumanik
iku ora bisa entek. Sawise cupumanik diiseni tirtamarta kaman-
dhanu sakebake dening Anwar, Ngajajil banjur musna' dene An-
war tumuli mbanjurake tindake kanthi sangu cupumanik kang wis
isi tirtamarta kamandhanu.
Tindake Anwar durung sapiraa dohe, dumaciakan priksa wit
tanpa godhong (godhonge brindhil). DumaCakan Anwar tampa
sasmitaning Allah kang mratelakake yen wit iku aran REWAN,
oyode dadi panguripane jagat. Isine jagat kang mati.ing sajabaning
pa.sthi, manawa diunglculi oyode wit rewan' nresthi banjtir urip
maneh. Anwar trimuli muntihut oyode wit rewan, yen irrg layang
Jitapsara diarani LATA MAOSADHI. Dadi ing wektu iku Anwar
wis darbe pusaka wzuna telu, yaiku : cupumanik asthagina, tir-
tamarta kamandhanu lan lata maosadhi.
Barerrg wis kagungan pusaka wama telu iku Anwar nedya
kondrrr men]'ang prajane rngkang rama ing Kusniyamalebari. l'Ia-
nging Arwar bingung, ora priksa dalane kang anjog irrg Kusniya-
malebari, satemah banjur kelunta-lunta tindake tekan ing gunung-
gunung lan alas ing ngendi-endi. Ngant: tekan ing jamane Nabi
34

27. Idris, Anwar isil"r ngalaYa jagat.
Ing sawijining dina Anwar ketemu karo Malaekat aran Ngijan
lan Ngijaya kang padha tampa bebenduning Allah lan ganti' aran
Hamta lan Maruta. Anwar puruhita marang Haruta lan l{aruta, di-
r.l'ulang ing babagan kang njalari mangreti marang basane salial'ehe
makluk lsp. Bareng wis putus marang sawamaning piwulange
Haruta lan Mamta, Anwar mratelakake kapengin priksa wujude su-
warga. Haruta lan Maruta njlomprongake Anwar sarana mratelak-
ake yen dununge suwarga iku ana ing tuke (sirahe) kali Nil. Anwar
tumuli tindak nedya ngupaya sirahe kali Nil.
Kacarita putrane Nabi Adam kang angka 15, yaiku kang ape-
parab Lata - Walujya mratapa ana ing sacedhake kali Nil. Anwar
puruhita marang Lata - Walujya, diwulang ngelmu kawaspadan
kang njalari bisa priksa ing sadurunge'winarah, lire : bisa ngreti
marang samubarang kang bakal klakon. Sawise putus ing ngelmu
iku, Anwar nerusake tindake tekan ing tuke kali Nil- Dur-adakan
Anwar mi.rhanget suwara sing surasane nguwuh marang panjeng-
ane. Mungguh kang nguwuh iku salugune Ngajajil memba wama
kaki-kaki dumunung ing sajrone geni ing pucaking ardi.
,,Sinten inghang ng::wuh nama hula .?" Mangkono pan-
dangune Anwar.
V.Iatrgsulane kang nguwuh : ,,Ingsun ihi Gusti hang murbeng
buni. W-ruhanira, ya ingan ihi hang hcgungan suaarga lan nraha"-
Bareng midhanget wangsulan kaya mangkono, Anwar enggal-
enggal mesat tekan ing puncake gunung, banjur sujud lan matur
ngrerepa mangkene; ,,Dhuh Pangeran inghang- murblt, - wisesa ja-
git toittnipun' ! Mugi wonter.a kapareng paduha harsa ngrentah'
shen hamirahai' dhateng kawula, titth paduka fnghan{stklaw-
hung kadereng adtbngkapengin sumerep wujudipun suwarga mha
Ngajajil nenuwun rnarang Allah pinarengna hisa nganakake
pepindhaning suwarga lan nraka. Panuwun Ngajajil jinurungan
dening Allah, satemah bisa nganakake sesotya kang isi gegam-
baraning suwarga lan nraka, dituduhake marang Anwar. Saka pa-
kone Ngajajil, Anwar manjing ing sajroning sesotya. Sawise mrik-
sani edi-penining isen-isene suwarga lan wis nguningani kahananing
35

28. nraka, Anwar'miyos saka sesotya, banjur lenggatr makidhuiruh ana,
ing ngarepe Ngajajil kang memba warna kaki-kaki.
Ngajajil : ,,Heh Anwar, wruhanira ! Ora ana-wuiuding Pa-
ngergn, hajaba panienenganingsun. Awit saha sih-hamurahaning-
sun marang sira, ingsun nedya manunggal halawan sira,lan ingsun
maringahe sesotya slng rsi suwarga - naraha ihi marang sira. Sareh'
ne ingsun mcnunggal lawan sira, dadi wuiuding Pangeran ya wus
ana sira".
Kanthi suka-renaning panggalih Anwar nampani sesotya saka
Ngajajil. Yen ing'Jitapsara sesotya iku sinebut Retna Dumilah,
sawabe : kang cinipta ana, kang sinedya teka, sarta ndayani ora
bisa krasa arip lan ngelih.
Saka pamrayogane Ngajajil, Anwar tumuli tindak menyang
pulo Dewa. Sapraptane ing pulo Dewa, Anwar mbanjurake olehe
mratapa, dumunung ing puncake gunung. Olehe mratapa anut
lakuning srengenge, lire : manawa srcngenge ana ing sisih -wetan,
tapane Anwar madhep mangetan, yen srengenge hbeneri wayah
tengange, tapane Anwar tumenga ing akasa, dene manawa sreng€-
nge wiwit lingsir kulon, tapane Anwar madhep mangulon. Won-
dene ing wayah bengi, Anwar kungkum ing banyu. Bareng olehe
mratapa wis 7 warsa, Anwar sirna salirane manurgsa, ganti abadan
rokhani (baCarr alus) lan salin alan ngadam - makdum, ing'Jitap-
sara sinebuL jagat Sunyaruri, tegese alam awang-awung, yaiku
alaming jin. Bumi-langit ora katcn, padhatig tanpa rahina, peteng
tanpa bengi. Tanpa srengenge, tanpa rernbulan lan lintang-lintang,
tanpa keblat, kang ana mung ilapat cahyaning Pangeran kang Ma-
hasuci katon murub awama kuning, +bang, ireng, putih, ijo,,serrtt
biru. -Naiika sarnana Anwar mar^jing ing alarf, Akhadiyat ngaku-
kang murbeng alarn. Sawise 1.0C0 warsa Anwar nyipta Tanqiuliar'
ki, tegese unggah:twune tumuwuh, mbabarake wiji. Saciptane An'
Kacarita ratunlng jin kang akayangan ing pulo Dewa. ajejuluk
Prabu Nurradi pinuju nganglang iagat, dumadakan priksa cahya
kang dudu cahyaning surya lan dudu cahyaning rembulan u+,awa
Iintang. Cahya dicedhaki dening Prabu Nurradi kanthi banget gu-
mun ngunguning panggalih. Bareng wis cedirak, cahya iku nedya
36

29. ginrayang dening Sang Prabu, ananging ora kena. Cahya bisa tata-
jalma, ngaku kang murbeng alam. Prabu Nurradi banjur regejegan
karo.,Anwar,. arebut kqwasa, satemah dadi pancakara.' Wasanane
Prabu Nurradi kasoran. Dening Prabu Nurradi, Anwar diaturi ju-
meneng Ratu ing pulo Dewa ajejiiluk Prabu Nurcahya.lan nggar-
wa putrane putri Prabu Nurradi kang asesilih Dewi R i n i, Sawise
sawatara lawase jumeneng Ratu ana ing pulo De..a, Prabu Nur-
aahya kagungan putra kakung miyos saka Dewi Rini, diparingi
asma Nurrasa.
Miturut layang Kanda, garwane Anwar (Nurcahya) apeparab
Daliyah, putrane putri Sang Kabil, dhaupe ana ing Bunikaca. Yen
miturut layang Arjunasasrabahu garwane Nurcahya a.sma Dewi
Nurrini, putrane putri ratuning jin Prabu Nurradi Ratu ing pulo
Dewani.
Salehning ana gegayutane karo carita ing sabanjure, sarasilahe
para jin prayoga dipratelakake dhisik. IIiturut layang Arjunasasra-
bahu, sorasf/ahe para jin kaya kang kacetha ing ngisor iki.
37

30. ai"_
SILSILAH II.Y .
SILSTLAHE.PARA JIN CAMPURE KARO PAEA DEII'A
I{ITURUT LAYANG ARJUNASASRABAHU.
JinMuiju
Jin Jm
Eji.
Prb Andajaii (Sri Demta)
Prb Wenus (Prb Andalan)
P6 Patda
Mmis
Prb Numdi Rahr ing Devui
Prb Ati Ranl ing KGling DwNwini kagmNurcahya
Dw Saoti kagwa H.
H. Tunggsl
Jin Da amjud RGkatIa (yuyu)
Pri, i,awmgin RahI P. Dewata
Dw Rarati kagmaNuru Jin f,lenak amjud R6katha
H,W6neg
H. Jin Minegkm amfud R€katha
u.ozmua (
H. Triy8Fa
Jin Yulrotana amjud R€katha
H- Canltke.ka
H-i.Imda
Prb ll-6kathatama nbloe Jin yulro Sdodm
Dw Dt&nui kagama H.
Dr Rtkerhgwati k8gwa I{. Tmggal
Bh Msya (SaEu)
BhMuik(BtrGm)
8tr Bongtok& '-al H-Smto
- H.Taoburu H. Bma
H- Kuwen
H.IndE
H.Mghyati
lI. Bayu
H. Si?ab
H. Wisnu
H. Surya
H- Kala
H.Cudn
H- Mghedewa
H. Yuadipati
H. Asmea
H. Kmajaya
Dw Dmmasuti H- Salca
38

31. 5. NURRASA_.
Miturut layang Pagagray,oga, sawise diyr,asa, Sang.Hyang Nur-
rasa diunjuki banyu panguripan dening Sang Hyang Nurcahya,
diwulang guna kasantikan nganti putus, dipasrahi cupumanik
asthagina isi tirtamarta kamandhanu (banyu panguripan), Retna
Dumilah kang isi gambare suwarga lan nraka, Lata mahosadhi kang
bisa nguripake makhluk mati ing s:jaban pasthi sarta Pustaka-
darya. Mungguh Pustakadarya iku tegese layang kang kinancing
ing budi, amantra tanpa sur,ara, asuwara tanpa sastra, dadi mung
sarana cipta'sasmita bae. Pustakadarya iku yasane Sang Hyang
Nurcahya, isi pemut lelakone Sang Hyang Nurcahya kang wis
kepungkur. Kajaba saka iku Sang Hyang Nurcahya uga masrahake
nagara Dewani rnarang Sang Hyang Nurrasa. Sawise masrahake iku
kabeh, Sang Hyang Nurcahya banjur manunggal karo Sang Hyang
Nurasa.'D.adi, anane Sang Hyang Nurrasa iya anane Sang Hyang
Nurcahya.'
Ora beda karo ingkang rama, Sang Hyang Nurrasa ugd seng-
sem ulah tapa'brata ana ing papan-panggonan kang sepi-sarnun,
kayata ana ing madyaning alas, ing puncaking gunung, ing sa-
jroning gurya, ing samodra lan ing sadhuwure mega.
Miturut layang Paramayoga garwane Sang Hyang Nurrasa
apeparab Dewi Sarwati, putrane putri Prabu Rawangin Ratu ing
pulo Darma. peputra 3, yaiku :
1. Sang,Supr, tegese : Wening, ajejuluk Sang Hyang Dirmajaka.
2. SangJaji, tegese : Wenang.
3. - Ahyan kakung pinaringan-asma- Sang tlyang Taya, ajejuluk
S&r g Hyan g Prarnn nau'isesa.
Tembung,,Ahyan" iku tegese : urip asiiat iajatining jin.
Yen miturut layang Kanda, garwane Sang Hyang Nu:nasa iku
putrane pufui Sang Dabil utawa wayahe Sang.Kabil. Sang Dabil
iku patihe Sang Hyang Nurcatrya (habu }Iu-r.cahya) nalika Sang
Hyang Nurcahya jumeneng Ratu ana ing Bunikaca. Sang Dabil
nggarwa Dewi Hampiyah, peputra dhampit (ioro kakung-putri),
kakunge asnn. Bilik, putrine ora kocap asmane, yarku kang ka-
garwa Sang Hyang Nurrasa. Nanging yen miturut layang Arjuna-
39

32. sasrabahu, garwane Sang Hyang Nurrasa asma Dewi Rawati, pu-
trane putri ratuning jin habu Rawanging ing pulo Dewata, qpepu'
tra loro, yaiku :
1. Sang Hyang Darmajaka.
2. Sang Hyang Wenang, apeparab Sang HyangWening amarga
saka bangeting weninge cahyane.
Layang Arjunasasrabahu jilid I kaca L2 - 13 tembang As-
maradana pada angka 1 - 3 mratelakake mangkene :
1. Mangkana Dewi Rawati, cinarita sampun wawrdt, dupi prapta
ing mangsane, mbabar jalu putranira, pdhik hadya hang rama,
cahyane w€n€s sumunu, nama Sang Hyang Darmajaka
2. Diwasanira nglanghungi, subrata amatirago, datan winarna
lamine, ingho.ng ibu nralih lDatDrat, prapteng mangsane mba-
bar, mijil priyaputranipun, pdhik cahyane gumawang:
3. Ramebu sulea tan sipi, sinung nama Sang Hyung Wenang,
Sang Hyang Wening peparabe, dene wAninge hang cakya, lu-
wih saking kang raha, diwasa sru tapanipun, pan wus pirang-
pirang u)arsa.
6. DARMAJAKA.
Mlturut carita padhalang4n, Sang i{yang Wening iku dudu
peparabe Sang Hyang Vv'€ndIlS, nanging peparabe Sang Hyang Do;'-
majaha. Dadi Sang Hyang Wening iku iya Sang Hyang Darmajaha.
Sang Hyang {ening utawa Sang Hyang Darmajaka, kahyang-
ane ing Imamayq garw-4ne asma Dewi Sikantii, putrane putri Prabu
Silzanda Ratu ing nagara Selakandi. Dewi Sikandi peputra kakung
4 lan putri 1, yaiku :-I- DewiDremani (Darmairi), 2 Hyaig Dre-
mana (Darmana), 3 Hyang Tiiyatra;- 4 Hvarig Catutkanaka, 5
Hyang Pancaresi.
Dewr Dremani kagar,'/a Sang Hyang Tunggal (mriksanana
angka 8), peputra Sang Hyang LuCra (Rudra), Sang Hi:ang Dar-
mastuti lan Sang Hyang Dewanjali.
Sang Hyang Caturkanaka apepuira lima, yalku : 1 Sang
Hyang Kanekaputra (Narada), 2 Sang Hyang Pritanjala, 3 Dewi
Tiksnawati, 4 Sang Hyang Caturwarna, 5 Sang Hyang Caturbuja.
40

33. 7. SANG HYANG WENANG.
Lay-ang Paramayoga mratelakake, ,baleng Sang Hyang Qarma-
jaka, Sang Hyang Wenang lan Sang Hyang Pramanawiseso wis di-
wasa, kabeh padha winulang guna-kasantikan dening ingkang rama
Sang Hyang Nurrasa nganti putus, banjur padha diunjuki Tirtamar-
ta kamandhanu. Sawise mangkono, Sang Hyang Nurrasa banjur
masrahake karaton lan kabeh panguwasane marang Sang Hyang
Wenang, sarta banjur rurrrunggal dadi siji karo Sang Hyang We-
nang. Dadi, anane Sang Hyang Wenang iya anane Sang Hyang
Nurrasa.
Sawise nampani pasrahe ingkang rama, Sang Hyang Wenang
banjur manggalih surznane Pustakadarya, njalari kepencut marang.
lelakone ingkang eyang Sang Hyang Nulcahya, satemah banjur
sengsem ulah tapa-b;ata. Awit saka iku, Sang Hyang Wenang ban-
jur loloi saka praja, ngalaya jagat, saenggon-enggon tarak brata
matiraga, ora beda karo ingkang eyang Sang Hyang Nurcahya.
W?"anane Sang Hyang Wenang akahyangan ing puncake ardiTung-
gal ng pulo Dewa, nyipta kaswargan kang luwih dening endah.
Bareng olehe akahyangan ana ing puncake ardi Trnggal wis 300
taun lawase, pila ratuning jin sakawulane akeh kang padha ngi-.
dhep marang Sang Hyang Wenang, nganggep yen Sang Hyang We-
nang iku kang murbeng alarn-
Kacarita Prcbu Ari Ratu ing Keling, rnidhanget warta yen ing
ardi Tunggal ana kang neneka lan nyipta kahyangan kaswargan,
ajejuluk Sang HyangWenang sarta ngaku kang murbeng alam. Sang
Prabu banget bendu, enggal-enggal rawuh ing pg4cakg ardi Tung-
gal ketemu karo Sang-Hyang Wenang. Sulayaning rembug njalari
pancakara. Ngantr sawatara suwerie Prabu Ari ngadu gtrna-kasan-
tikan lumawan SAng Hyang Wenang, nanging wasanane Sang Prabu
kasoran, banjur nungkul sarta ngidhep marang Sang Hyang We-
nang. Pufoane putri Prabu Ari kang asesilih Dewi Saoti kagarwa
Sang Hyang Wenang, apeputra telu, yaiku : 1 Sang l{yang Thnggal,
2 Sang Hyang Ening, 3 Dewi Yati (Suyati).
Ing jamane Sang Hyang Wenang, sing ngratorri sawarnaning
makhluk (kalebu r,.ga para jin) yaiku Nabi Suleman. Akeh rahrning
jin ing pulo Dewa lan sakiwa-tengene kang padha mtutat ing
47

34. agurma,'amarga padha ngidhep marang Sang Hyang Wenang. Awit
saka iku,'Nabi Suleman dhawuh marang para wadyabala jin ndi-
kakake nglurugi para Ratu kang padha murtat iku. Budhale para
Wadyabala jin ditindhihi dening senapati Sakar, hgener pulo Dewa.
Sapraptane ing pulo Dewa, senapati Sakar sawadyabalane campuh
perang lumawan para ratuning jin kang padha murtat ing agama'
Wasanane para ratuning jin padha kasoran.
Bareng priksa asoring yudane para ratuning jin, Sang Hyang
Wenang enggal-enggal matek aji kamayan, tegese kasekten panga-
baran kang bisa njalari sirnaning kasektene mungiuh- Amarga ke-
taman aji kamayan, senapati Sakar sawadyabalane banjur nglum-
pruk tanpa daya, kepeksa padha nungkul marang Sang Hyang We-
nang. Panungkule senapati Sakar sawadyabalane ditampa Lrecik
dening Sang Hyang Wenang. Senapatr Sakar tumuli di'vulang sa-
wamaning guna-kasantikan dening $ang Hyang Wenang nganti pu-
tus
Sang Hyang Wenang ndangu marang senapati Sakar, apa
sababe Nabi Suleman kqk nganti bisa ngratoni jin-setan lan
sawamaning kutu-kutu walang atage. Ature senapati Sakar,
jalaran Nabi Suleman kagungan singsim maklukatghaib. Sawise
midhanget ature senapati Sakar, Sang Hyang Wenang banjur
dhawrrh marang senepati iku ndikakake ndhustha singsim mak-
lukatghaib kagungane Nabi Suleman. Sarana memba wama Nabi
Suleman, Sakar bisa kaleksanan nd-hrlstha singsim maklukatghaib
nedya dicaosake marang Saiig Hyang Wgnang- Lakune Sakar ma-
hawan gggana. Nalika Sakar ngliwati sadhuwure samodra, Cuma-
daJ<an singsim maklukatghaib tiba lan banjur kumelem ing samo'
dra. Kanthi ngienthung lar. ati keduwung, Sakar mbanjurak-e abu-re
sorvan ma{lng Sang Hyang Wenang. Sapraptarre ing ngiusane Sang
Hyang Wenang, Sakq ngaturake sak-rehing dinuta saka wi'inita-'l
nganti tekan wekasan ora ara kang kliwatan' Sawhe midhangetake
palapurane Sakar, Sang Hyang Wenang lgudarasa manawa pancen
ora pinesthi blsa ndarbeni singsim maklukatghaib.
Kocap Nabi Suleman, bareng koncatan singsim maklukat-
ghaib sugenge :rgalami ptpa sangsara. Ananging jalaran saka ba-
ngeting panuwune marang Pangeran, ora antara lawas singsim
42

35. maidukatghaib bisa kadarbe dening Nabi Suleman maneh, lan
wiwit ing wektu iku sugenge Nabi
Suleman ora kurang siji apa lan
kalis ing samLrekala.
Nabi Suleman tampa sasmitaning dewa, manawa kang ndhus-
tha singsim maklukatghaib iku senapati Sakar kang banjur ngidhep
marang Sang Hyang lVenang. Nabi Suleman banget panuwune
marang Pangeran bisaa kalakon ngukum marang Sakar-sakancane.
Panuwune Nabi Suleman jinurungan dening Pangeran. Amarga
tampa sasmita-dhawuhing Pangeran, Nabi Suleman yasa tumbal
awujud rajah pangapesaning jin. Salvise tumbal dadi, Nabi Sulenean
dhawuh uiadyabala ndikakake masang tumbal iku ing pulo Dewa
sarta ing samodra sacedhake. Sawise tumbal dipasang, let 7 dina
banjur keprungu suwara gumleger nggegirisi" samodra kocak
mangombak-ombak pindha kinebur. Sawamaning jin padha nan-
dhang lara kabeh, pulo Dewa ngalami karusakan gedhe, jalaran
banjur pecah dadi pulo cilik+ilik kang cacahe maewu-ewu. Sa.rg
Hyang Wenang rumangsa ora kuwawa nanggulangi mukjijate Nabi
Suleman, mnlane banjur enggal-enggal jengkar saka kahyangan ing
pulo Dewa sakulawargane, ngungsi menyang dhasaring bumi.
Let sawatara taun lawase, bareng Nabi Suleman wis seda,
Sang Hyang Wenang sakulawargane nedya kondur menyang pulo
Dewa, nangrng wurung, marga p':lo iku wis banget rusake. Wa-
sanane Sang Hyang Wenang sakulawargane banjur akahyangan ana
ing puncake ardi TenWru (Himalaya).
Miturut layang Kandq tsang $VanS Wenang darbe kadang
tuwa asma Sang Hyang Tfunggal, rupane ala. Dadi Sang Hyang
Tunggal iku uga putrane Sang Hyang Nurrasa: Amarga rupane ala-
Sang Hyang TunggEI tadhawuhan denihg ingkang rarna supal'a
dadi batufe Sang-Hyang Wenang, apeparab Semar. Miturut buku
iku: . .
1. Sang Hyang:We3ang jume4eng Ratii ana. ing gunung Ajrm,
uripe wong-wong ing kono campu{ karo jim - seran.
2. Gar,nane Sang llyang Wenang putrane |utri Sang Bilik, wa-
yahe Sang Dabil utawa buyute Sang Kabil, nangtng asmane
ora kasebut.
3. Putrane Sang
43

36. ruparle ala. 2 Sumb:a (Sambu), atangan papit. ,3 Dewi Sifi
yen eara Jawa Dewi Sinta. 4 Dewi Ladi, yen cara Jawa sine-
Sang Hyang Wenang olehe kagungan putra atangan papat ya-
iku Sang Sumba 'utawa Sambu, amarga kuwalat Sang Hyang
Tunggal, jalaran ndhisiki krama.
Miturut carita padhalangan, kahyangane Sang Hyarrg Wenang
ing Ondarzndirbawana, garwane asma Dewi Saoti, putrane Prabu
Ari Ratu ing nagara Keling. Sang Dewi apeputra telu, yaiku : 1
Sang Hyang Tunggal, 2 Sang Hyang Ening, 3 Dewi Suyati (Yati).
, 8. SANG HYANG NARADA.
Sang Hyan g Narada kavo Bathara Guru, miturut layang Pa-
ramayoga, sadulur misan utawa tunggal buyut, yaiku padhidene
huyute Sang Nurrasa. Na::ging awune luwih tuwa Sang Hyang
Narada, mulane panyebute Bathara Gu.ru rnarang Sang Hyang
Narada,,hakang Narada".
Miturut layang Purwakanda, Sang [Iyang Narada karo Ba-
thara Guru iku kadang nunggal rarna-ibu, nanglng luwih tuwa
.Sang Hyang Narada, mulane Bathara Guru nyebut ,,kakang Nara-
Ca". Dliturut buku iku, Sang Hyang Tunggal apeprrtra papat, yaillu:
1 Sang Hyang Pugrh (Togog), 2 Sang Hyang Punggung (Semar), 3
Sang Hyang Manan (Narada), 4 Sang Hyang Samba (Bathara Gu-
ru).
i{iturut layangl{ahabharata, Sang Hyang Narada putrane Mc-
harsi KflsyWa miyos saka garwane Sang Maharsf kang angh .12,
yaiku kang asesilih De-wi Muni. Wondene Bathara Guru, inglayang
Mahabhar-atao:a ana.
Layang Pararnayoga mratelakake, Sang Hyang Cdturkanaka
ganvane asma - Dewi Laksmi. Sawise apeputra telu yaiku : Sang
Hyalg Narada (Kanekaputra), Sang Hyang Pritanjala iiin Dewi
Tiksnawati, Dewi Laksmi banjur kapundhut dening Sang Hyang
Jagadnata (Bathara Guru) minangka lelirune Dewi Uma- (Mrik-
sanana caritane Bathara Guru angka 12).
44

37. Amarga ganvane yaiku Dewi Laksmi kapundhut dening
Sang Hyang Jagadnata, Sang Hyang Caturkanaka banget nawung
prihatin. Sang Dewi kang tuhu musthikaning parl 1vlnudya, tansah
katon gawang-gawangan ana ing padoning netra, gumnntung tun-
tunging wardaya. Ing sakawit Sang Hyang Caturkanaka ora bisa
ngampah wiyoganing panggalih, rumangsa ketaman sewu lara sewu
sedhih. Nanging lawas-Iawas banjur mupus, panggalihe bisa sume-
leh, sumendhe ing pepesthen. Sang Hyang Caturkanaka wasanane
karsa krama maneh, apeputra loro, yaiku Sang Hyang Caturwarna
lan Caturbuja. Dadi Sang Hyang Narada kagungan kadang tunggal
rama-ibu lo:o (Sang Hyang Pritanjala lan Dewi Tiksnawati), lan
kadang tunggal rama seje ibu uga loro (Sang Hyang Caturwama lan
Caturbuja).
Sang Hyang Kanekaputra (Narada) rnumpuni ing guna-kasan-
tikan sarta jaya kawijayan, sengsem mratapa ing samodra, ora bisa
teles dening tirta larr ora bisa kumelem ing samodra. Amarga saka
genturing tapa-bratane, tejane sumunar katon saka ing Jonggring-
slaka, kawuningan dening Sang Hy4ng Jagadnata. Awit saka iku
Sang Hyang Jagadnata dhawuh miuang.para dewa, ndikakake niti-
priksa samodra barang apa kang mawa teja angujwala kawistara
saka ing Jonggringsalaka. Satekane ing samodra, para dewa priksa
ana maharsi mbeneri lagi manungku puja samadi. Tanpa ganggu-
gawe marang kang lagi tarak brata manungku puja, para dewa
enggal-enggal mbalek menyang Suralaya. ngaturi priksa marang
Sang Hyang Jagadnata yen ana maharsimratapa ing samodra-
,,Heh para dewa habeh ! Maharci kang lagi mratapa ana ing
samodra tumuli timbolgna, herida ing salaizunird v<ira ingsun
paringl purba-uwse-sa; manawa maharsi ihu lenggana hena sira
'roda
joiso,-yen 'bingga rampungaru I" Mangkono dhawuhe Sang
HyahgJagadnata. :
. Paru dewa matur sendika, banjur padhir budhal'maneh me'
nyang samodra.
,,Heh maharci tapa, uruhanira ! Para dewa habeh iki ngem'
ban timbalane Sang Hyang Jagadnata, ndihakahe nimbali sira.
Sira kadhawuhan sowan Sang Hyang Jagadnata ing Jonggringslaka
saiki uga, bebarengan haro lohune para dewa". Mangkono ngen-
45

38. dikane para dewa marang sang'taPa
Sang Hyang Narada kang nalika sarnana lagi muja samadi
nutupi iabatran -hawa sesanga, noleh bae ora marang para dewa;
terus pitekur bae. Nganti wola-wali para dewa anggone ndhawuh-
ake timbalane Sang Hyang Jaiadnata, nanging babar-pisan ora an-
tuk wangsulan saka sang tapa. Suwe-suwe para dewa entek sabare,
satemah banjur tumindak kanthi roda-paripaksa. Para dewa padha
tumandang bebarengan njunjung sang tapa, nedya digotong bino-
loiig menyang ngarsane Sang Hyang Jagadnata. Nanging para dewa
ora kuwat ngangkat, mandar salirane sang tapa obah bae ora. Para .
dewa padha kaku panggalihe, banjur padha bebarengan ngrubut
sang tapa kanthi gegaman maneka warna. Nanging, sanajan dilao-
cok sanjata dening para dewa, sang tapa katon ayem bae, nertrsake
pitekure. Bareng wis kesel olehe mrawasa marang sa-ng ta'pa' para
dewa banjur mbalek menyang Jcnggringslaka sowan ing ngarsane
Sang Hyang Jagadnata, ngaturake sak'rehing dinuta. Sawise mi
'dhangetake ature para dewa. sang Hyang Jagadnata tumuli t€dhak
piyambak ing samodra kanthi nawung duka-
,,Heh maharsi tapa ! Apa hang dadi gegayuhaniro" dene sira
hepati tapa-brata ?! Apa sira hapengin mumpuni ing sawarnaning
guna-kasantihan lan hawicaksanan ngangkuli para dewa habeh ?!"
Mangkono ngendikane Sang Hyang Jagadnata.
Amarga kang lagi mratapa isih meneng bae, tanpa mangsuli
'ngendika
sakecap, Sang Hyan g Jagadnata banjur maneh : ,,Heh
maharsi tapa, wruhaniraL Nadyan sira ora mblakakake.sedyanira,
ingsitn ora'hesamarg., iorong gegayuh.aniro. Srro ihu banget adi-
gufg.humlunghuttg darbe .Cipta QupAngin pima1rgeran lng iagatl. -
Sedyanira insngkono .ihu tangeh lqtnu.n bisaa hasemo/4r, qmafgq
ya ingsun iki hang binathara ing jagad QnRa sisihan. lVc dyan"sira
mratapa nganti 1.000 tlarsa, ingsun tunpg mytaoi sadinq'tangeh
lamun sira hka madhani ingsun, ier ingiun it t w* pin:asthi hudu
mbawani bawana. Sira kalah tuwa-haro ingsun; dene kang luwih
tuwa tinimbang ingsun bumi lan langit sarta cahya kang nglimputi
bawana. l'londene fuang tuwa dhewe ora liya mung anane Sang
Hycng Wisess".
46

39. Saparipurnaning pangandikane Sang Hyang Jagadnata, s&g
tapa tumuli mudhar tapa, mak gregah banjur ngendika karo gu-
muyu latah : ,,Wruhanira ! Ingsun ihi hang apeparab Sang Hyang
Narada, iya Sang Hyang Kanekaputra. Sadurunge sira ngbnilikb,
ingsun wus sumurup manawa sira ihu Sang Hyang Jagadnata hang
mbawani bawana lan pinangeran ing jagat, ratuning paro dewa ha-
beh. Nanging manawa kawruhira mung haya kang sira andharake
dheh mau, durung hena ingaranan etuhing kawruh bcb sampur-
naning urip, Ion durung waspada marang Jatining tunggal, arnarga
anane Hynng Wisesa sira anggep hang sepuh dhewe. Mangka nalika
anane Hyang Wkesa wus miyarsa swara kadi gentha hekeleng du-
meling. Mulane kasinungan pangrungu, ihu dadi tandha yebti yen
wis ana kang amengku. Hla hang amengku ihu sapa ?! Lan maneh
nalihane isih awang-uwung. bumi-langit durung ana,'apa hang ana
ciingi4 lan sapa lt,ang ngamltahe ? ! Yen sira durung sumurup bal
bare itangcndihaningsun ihi, duruny den sinebut putus ing budi"-
Bareng midhanget pangandikane Sang Hyang Nara& mang-
kono iku, Sang Hyang Jagadnata njentung banget panggalihe,
amarga ban-iur rumangsa kurang putus ing kawruh, wauna banjur
ngendika kanthi basa mardu-mardawa : ,,Kakang Kanekapuha !
Samangke kula saweg rumaos, bilih kula punika salugunipun de-
reng putus ing kawruh. Awit saking punika, kakang tetepa dados
sepuh, asui:ga seserepan dhateng kula, kadospundi terangipun ing-
kang jengandika nge.rdii<akaken kala wau punika, supados adamel
padhanging manah kula. Kakang karsaa minggah dhateng kahyang-
an, kula pasrahi wewenang ngereh para dewa saha para Ratu ing-
kang sampun sami kula wengku, sampun ngantos wonten ingkang
m-oangkang dhaten g prentahipun kakang".
Rareng midhanget pangandikane Sang llyang Jagadnata
miangkono iku, Sang Hyang Kanekapuha banjur mahr kanthi
patr-ap kang banget susila inor-raga ; ,,Dhuh SanE Hyong Jagad-
nata inghang tuhu mbawani saha binatha,ra ing iagad ! Sahlang-
hung atur panuwun suha pamundhi hawula dhateng mdaya dha-
wuh-pongandiha paduha. Pun hahang se:ndiha nindahahen dhawuh-
timbalan paduka, boten pisan-pisan nedya suwala ing karca pa-
duka".
47

40. Sawise matur mangkono, Sang Hyang Kanekapritia baniur
ndherekake Sang Hyang Jagadnata kondur menyang Jonggnng-
salaka. Sapraptan=e i"! kat vrrtgan, Sang Hyang KanekaPutra
baniur
asung sesuluh ing babigan kawruh kang'durung kacakup dening
Sang gyang Jagadnata- Ing sabaniure Sang Hyang Kanekaputra
tetep dadi pinituwane para dewa lan uga minangka pepatihe Sang
Hyang Jagadnata.
Miturut carita padhalangan, Sang Hyang Narada akahyangan
ing Sidiudaludal, garwane ora tau kocap'
KapiAnila,pepatihePrabuSugriwaingGuwakiskendha'pu-
trane Sang Hyang Kanekaputra ora lair saka Yu'gu ina' Ujaring
kandha, Anila dumadi saka godhong ,,nila" kan! ditemplekake de-
ning Bathara Guru ing pengkerane Sang Hyang Narada kanthi di-
mantrarri, supaya dadi wanara- Saka mandining mantrane Bathara
Guru, godh.ongnila mak jenggeleg dadi wanara, terus ngethapel ing
p-engkerane Sang Hyang Narada sarta ngrangkul lungayane' o:1
getem-getem uvrsl Geleme uwal lan banjur mudhun saka pengker-
pu- -
a.re sang Hyang Narada, bareng sang Narada wis karsa ngaket,
tra marang tranara iku. Dening Sang Hyane Narada, wanara iku
pinaringan aran ,,Anila", amarga dumadi saka godhong nila' Na-
jinise
nging carita mangkono iku mesthi bae mung kalebu "pango-
Gt-atfr* mathuk,' bae, ora adhedhasar ilmiah, sabab tembung
,,.4.ni1a" iku salugune ateges ,,angin"'
9. SANG HYANG TUNGGATI.
Sang Hyang Tunfgal iku putrane Sang liyang Wenang' miyos
saka Dewi Sasti. Sawise diwa.sa, ora b-eda karo ingkang rama,
Sang
Hyang Tunggal uga sendng ngalaya jagad, sengsem tarak brata ma- '
puncaking aldaka
tiraga ing papan-panggonan kang angker-we''rt, ing
kang kaliwat sonya, utawa ing guwa kang sepi'samun'
Miturut layang Parzunayoga, Sang Hyang Tunggal jumeneng
Ratu ing nagaxa Keling, ngratoni para jin' Garwane kaprenah sadu-
hrr nakdulur dhewe. yaiku kang apeparab Dewi Dremani (Dar-
mani), putrane puhi Sang Hyang Darmajaka utawa Sang Hyang'
Wening. Sang lrewi apepufoa telu, yaiku : 1 Sang Hyang Darma-
48

41. dewa (Sang Hyang Budra), 2 Sang Hyang'Dannastuti, 3 Sang
Hyang Dewanjali.
Bareng wis kagungan putra tebr, Sang Hyang Tunggal nggalih
surasane Pustakadarya, satemah banjur priksa yen ingkang eyang
Sang Hyang Nurcahya salugune ing sakawit manungsa sajati aba-
dan jasmani, lan priksa manawa putra-wayahe Nabi Adam padha
dadi kekasihe Gusti rrllah ngratoni ngalam-donya. Sang Hyang
Tunggal runrangsa isih kuciwa yen putra-wayahe ora bisa ngratoni
ngalam donya. Awit saka iku, Sang Hyarrg Tunggal tuwuh pren-
tuling panggalih kapengin bisa apeputra kang abadan jasmani kaya
saltrmrahe manungsa ing marcapada, nanging uga kang kawasa
abadan rokhani, tegese sing bisa ngilang ora kasatmata ing liyan,
supaya bisa ngratom Triloka, ngratoni jagad tetelu, yaiku : jagad
ndhuwul, jagad tengah lan jagad ngisor. Kangdiarani jagad'tengah
iku marcapada, parameane bangsa kang abadan jasmani; dene ja-
gad ndhuwur lan jagad ngisor iku alam Ngadam-makdum, yen
layang Jitapsara ngarani jagad Sunyaruri, yaiku alaming jin, para-
r{l€rn€ bangsa kang abadan rokhani kabeh.
Sawise manggalih mangkono, Sang Hyang Tunggal banjur se-
leh kaprabon marang ingkang putra pambayun yaiku Sang Hyang
Darmadewa kang uga apeparab Sang Hyang Rudra, tumuli lolos
saka praja ateteki ing papan sepi-sonya, nenu-wun marang Hyang
Maha Agung murih kaleksananing sedyane. Bareng olehe mratapa
wis sawahra rva.rsa lalrzse, Sang Hyang Turrggal antuk parmaning
Allah; ratuning Jin kang ajejuluk Sang Hyang Yuyut sowan ing
nganiane Sang Hyang Ttrnggal ngaturake pu'r"rane putri kang asesi-
lih Dev,'i Rakti. Sang Hyang Trnggat karsa namfiani Dewi Rakti
12nthi srrka-renanurg panggalih.'
Sawrie- kagarwa Sari! Hyang Tunggal sawatani lawase, Dewi
Rakti apeputra ora awujud jabang-bayi, nanging awujud kay3
sesotya gedhene sa-airtiga'(sa.endhog), cahyang sumorot mbale'
rengi. Bareng nedya diasta dening Sang Hyang Ttnggal, kang
apindha sesotya sa-antiga musna padha sanalika. Amarga mmang-
sa kacuwan, Sang Hyang Trnggal banget sekel panggalihe, rnulane
L.anjur manungku puja maneges karsane Ingkang Maha Kawasa-
Durung sapiraa suwene olehe rrianungku puja, Sang Hyang Tung-
,t9

42. gd ke;uruhan ingkang rama Sang Hyang [enang, pdring pilvu-
lalS ing babagan guna-kasantikan. Bareng Su"g ffvLg irnggA
.wiq lebda ing sarrtlarnaning gqra-kasantikan, Sang Hyanl Wenang
bariiqr maringake sakabbhing pusakane dewa, yaikr, . i"t ru ou-
milah, Lata Mahosadhi lsp. sawise kabeh pusakaning dewa di-
tampani dening Sang Hyang Tunggal, Sang Hyang Wenang ban.
jur manunggal karo Sang Hyang Tunggal. Ora antara suwe ing
alasa katon ana sorot cumlorot ngener dununge Sang Hyang
Tunggal. Sorot ditarnpani dening Sang Hyang Tunggal, nuli pinuja
dadi manungsa priya loro, padha abadan jasmani kaya salumrahe
manungsa ing marcapada- Priya sing siji acahya ireng, sijine acah-
ya putih. Sawise mangkono Sang Hyang Tunggal banjur musna.
Kacarita bareng priya loro iku wis padha diwasa, banget ke_
wran ing panggalih, amarga padha ora wuninga asaling salirane,
lan ora mangreti sapa kang apeputra. Sajrone priya loro iku lagi
padha kodheng mikir asal-usure, dumadakan padha miyarsa su-
wara tanpa rupa, mangkene : ,,Heh priya saharone, wruhanira !
Ingsun ora kasamaran marang'kodhenging pikirira, mulane ingsun
nedya ngendihani marang sira".
Nalika midhanget suwara tanpa rupa mangkono iku, priya
loro mau banget kagawokan, ngira manavra suwara iku pangan_
dikane kang murbeng jagad. Awit saka iku, priya loro mau eng-
gal-enggal padha sujud, banjur padha matur ;
,,Dhuh ingkang
murba anises.a ! Kawula kchatih pranyata nzanawi tiiah paduha,,.
Swara tanpa rupa : ,,Wruhanirq ingsun iki Sang Hyang Tung-
gaL.Iya bener sira saharone titahingsun, nanging toiugin" sira iku
ugc putraningsun- Sira hang acahya ireng, putraningsun kang tu-
wc, ingsun petedhani jeneng Bathara Ismaya; dene kang ocahya
putih putraningsun kang enom, ingsun parin:gt aran BatbaraManik.
maya".
,,Heh putraningsun haro pisan ! pidha neksenana, manau(.
panienenganingsun iki kahananiro, lan sira saharone
sayehti ka
hananingsun. Ananging panembahira, tlumunung maraig panje
nenganingsur.. Ing ngendi idhepira, cadi hahananingsun iabeh
Wondene ingsun ihi bih ana kang menghu. Kang iengku ma
rtng ingsun iya hawengku dening ingsun,,.
50

43. Sawise midhanget pangandika mangkono iku, Bathara Isma-
ya lan Bathara Manikmaya ba.njur padha sujud madhep prasasat
ing kabeh keblat, nanging Bathara Ismaya karo Bathara Manik-
maya rada beda adheping k'eblate. Bathara Ismaya madhep ing
keblat sapuluh, yaiku : 1 Purwa (wetan), 2 Nurwitri (lor-kulon),
3 Untara (lor), 4 Narasunya (lor-wetan), b pracima (kulon), 6
Byabya (kidul-wetan), 7 Raksira (kidul),.8 Kaneya (kidut_kulon),
9 Gegaua, (ing dhuwur), 10 Patala (ing ngisor).
Bathara Manikmaya mung madhep ing keblat sanga, yaiku :
1 purwa, 2 nurwitri, 3 Untar4 4 narasunya, E pracima,6 byabya,
7 raksira, 8 kaneya, 9 m a d y a (ing tengah, tumuju ing panggon_
ane dhewe).
Amarga beda adheping keblate, Bathara Ismaya mundhut
priksa marang Bathara $anikmaya, sababe ora tumenga ing akasa
lan ora tumungkul ing bantala. Bathara Manikmaya mratelakake,
manawa rong warna rku (ing ngisor lan ing dhuwur) wis kawengku
ana ing madya (tengah).*)
Amarga adheping keblat ora padha, Bathara Ismaya karo
Bathara Manikmaya banjur padha regejegan rebut bener. Duma-
dakan keprungu pangandikane Sang Hyang Tunggal mangkene :
,,Heh pusysningsun saitarone, padha menengo, aja padh,a rege_
jegcn. Wnilmnirc, salugane sira saharcne padha ber:ere, panga_
dhepira marang heblat kang mentas sira tindahahe iku dorli tandhu-
sosmita. Irq tembe si Isnmya bakal darbe anak 10, amargt dhe_
wehe madhep ing heblat 10. Si Manikmaya pinesthi mung darbe
anah sanga. amarga dhewehe madhep ing heblat g't-
*). Katranganingpangimpun
Iayang olehe mratelakake jenenge keblat wama
-Paramayoga
8- kanthi Kau'i (Jawa-kuna) kurang bener.'Miturirt oudjavaansch-
-temburrg
Nederlsadsch woordenlijsi doot Dr H.H. Juyabol, ienenge kebiat warna
8 ing tembung Jawa-kuna mangkene : 1 purwa (w6tan), i Aisanya utawa
Aisani (lor'wetan), 3 uttara 4 Bayabya uta^wa wayawya (lor-kulon),
_(lo1),
! fasciml (kulon), 6 Nairiti (kidut-kulon), ? Datsina lnaut), g Agneya (ki-
dul-wetan).
51

44. ' Putra sakarone tumuli padha sujud. Bathara Jsmaya bdnjur
,mah{ 2 ,,Dhuh inghang murba crnbesa ! Paduha amasthi hawula
ing tdmbe bsdhe darbe anah 70, mangka haaryla boten gadhah si-
sihan. Pawestri pnndi inghang badhe sudi dhateng jasad hawula,
jalaran anggen paduha nitahahen dhateng kawula kanthi rupi--
awon tur acahya cemeng. Benten sanget kaliyan pun Manikmaya,
warninipun b'agaE tur cahyanipun gumilang, saestu bodhe enggal
pihantuh jodho",
Sang Hyang Tunggal i ,,rJ, p;ffafiiigsun Ismaya ! Aia pisan-
pisan sira darbe pangira manaua ora balzal ana wanita kang gelem
dadi sisihanira. Wruhanira, kin@ iagad ihi padha mawi tetimbang-
an, kayata : adhem karo panos, ala karo becih,lanang karo wadon
lsp. Lan maneh. aja sira nawung sunghawa hang amarga dening ku-
ciwaning rupanira, jer ihu harcane hang murbeng.pasthi. Wruhani-
ra, cahyanira ireng ihu minangha pratandha manauia ananira ihu
I an ggeng in g salaw os-lawosel'.
Midhanget pangandika mangkono iku, Bathara Ismaya ban-
jur lan mratobat nyuwun pangaksama, amar-
enggal-enggal sujud
ga ngrumangsani ing kaluputane. Sang Hyang Tunggal tumuli nge-
tokake Retna Dumilah diusapake ing embun-embunane Bathara
Ismayq sanalika sima cahyane ireng Bathara Ismaya, ganti
acahya tumeja angenguwung.
,;E; pitraningsun Ismaya ! Samengho cahyanira mancur pin-
dha sunaing suryaaandra. fularu ndu'lua ing sajroning kaca paesart
(pangilon) iki !" Mangkono ngenoikane Sang Hyang Tunggal, karo
ngulungake kaca paesan ditrmpanidening Bathara Ismaya.
pathara Ismayi enggal-enggal ndulu iraca paesan, kaget piik-
Sa cahyane dhewe ma-ncur pindha errnari4g surya - candrl.
,,Dhuh ingkang murba wnisesa ! Kaparenga kawula nyuu)un
priksa, sinten inghang nyantuni cahya kawula dados kados ma-
haten panikc ?J" Mangkono ahrre Bathara Ismaya.
Sang Hyang Tunggal : ,,,Heh putmningsun Ismalta ! Aturira
iku dadi tandha yehti manawa mlugane sira banget hascmaran ma-
rang h.awasaningsun. Matga saha iku sira ora ingsun wenangake
ngratoni pora manungsa W marcapadq mung ingsun wenangahe
52

45. ngratoni 7'cgad Sunyarui bae. Manawa sira ngaton ana ing mar-
capada mung ingsun wenangahe dodi tuwanEgaw, momong turase
arinira si Manihmaya".
Bathara Ismaya sujud marambah-rambah, mustakane pra-
sasat nganti konjem ing bantala, saka bangeting wedine aynarga
kadukan, banjur matur ngrerepa mangk6ne : ,/dhuh Gusti ing-
kang murba amisesa jagad ! Samangke kawula sagah ngestokaken
kanthi tumemening manah, bilih paduka punika pranyata ingkang
Mahahawasa. Panuwun kawula, mugi wontena kaparemg paduka
karsa paring pangahsama dhateng sahathahing kalepatan kawuh"-
Sang Hyang Tunggal : ,,8, putraningsun Ismaya ! Junju4gen
sirahira, tumengaa, sayehti ingsun wus osung pangapura marang si-
ra".
, Bathara Ismaya ndengengek tumengd, salirane siniram tirta-
rnarta kamandhanu denlng Sang Hyang Tunggal karo ngendika :
,,Heh putraningsun Ismaya ! Aja sira prihatin, amarga ing salugane
oJcm Sunyaruri iku ora beda karo ngalam donya (marcapada), apa
maneh ingsun bakal njurun*i W sabarang panyuwunira. Lha ing
samengho sira ingsun patedhani pepqrab warna-wanur, yaiku :
Bathara Ismaya, Bathara Tejamaya, Bathara Ismaro. Batha;a Sa-
ttara iya Bathara Semar, Bathara Jagadwungku, Sang Hyang Jati-
wisesa iyc Sang Hyang Suryakantha".
Bathari Ism4ya sujud maneh sa$a ngaturake gunging panu-
wun mawantu-wantu.
Sanise mangkono, Sang Hyang Tunggal tumuli nimbali pa-
westri'jodhone Sang Hyang Ismaya sarqna pinelepg inlcipta--Lct
-sakedhep netrq mak i!eg.! Ana wanudya sulistya ing warna ape-
parab bewi Sengguri, prapta -rng ngarsane Sang Hy4ng Tungal
k*g nalika.samanawis mangejan-antah jumeneng ana ing ngarsme
Bathara Ismaya lan Bathara Manikm:,ya. Dewi Senggani iku ka-
prenah wayahe Sang'Hyang-I[enang, utawa putrane putri Sing
Hyang Ening (Miil.sanana sarasil-atr lr. Dadi yen karo Bathara Is-
maya kaprena! nakdulur.
,,8, Senggani ! A,,ja nddehabe keioting panggdlihiro, dene
jeneng sira ingsun timbali. Wruhtnira, saha kartaningsu4 aira
ryedya ingsun iodhohake karo nak-dulurira dhewe, .yaiku Batlwru
53

46. ngratoni 1'cgad Sunyanti bae. Manawa sira ngaton ana ing mar-
capada mung ingsun wenangake dadi tuwanggaru, momong turase
arinira si Manihmaya".
Bathara Ismaya sujud marambah-rambah, mustakane pra-
sasat nganti konjem ing bantala, saka bangeting wedine aynarga
kadukan, banjur matur ngrerepa mangk6ne : ,/dhuh Gusti ing-
kang murba amisesa jagod ! Samanghe hawula sagah ngestokaken
kanthi tumemening manah, bilih paduha puniha pranyata ingkang
Mahahawasa. Panuwun hawula, mugi wontena kapareng paduha
karsa paring pangahsama dhateng sahathahing kalepatan kawula".
Sang Hyang Tunggal : ,,E, putraningsun Ismaya ! Junjungen
sirahira, tumengaa, sayehti ingsun wus asung pangapura marang si-
ra".
-Bathara Ismaya ndengengek tumeng6, salirane sinirem tirta-
rnarta kamandhanu denlng Sang Hyang Tunggal karo ngendika :
,,Heh putraningsun Ismaya ! Aia sira prihatin, amarga ing salugune
c/am Sunyanni iku ora beda haro ngalam donya (marcapada), apa
maneh ingsun bakal njurun1: tng sabarang panyuwunira. Lha ing
samengho sira ingsun patedhani pepqrab warna-warr7o, yaihu :
Bathara Ismnya, Bathara Tejamaya, Bathara Ismaro, Batha;a Sa-
mara iya Bathara Semar, Bathara Jagadwungku, Sang Hyang Jati-
uisesa iyc Sang Hyang Suryahantha".
Bathara Ismaya sujud maneh sarta ngaturake gur.ging panu-
wun mawantu-wantu.
. Sawise mangkono, Sang Hyang Tunggal tumuli nimbali pa-
wastri'jodhone Sang Hyang Ismaya sarana pineleng ing cipta--Lct
salicdhep netla mak ileg ! Ana wanudya sr:listya lng warna'ape-
parab 1)ewi Sengguriz pmpta ing ngarsane Sang Hyang Tungal
kang natika-samanawiS mangejan-antah jumeneng ana ing ngarslne
Bathara Ismaya lan Bathara Manilmaya. Dewi Senggani iku ka.
prenah wayahe Sang'Hyang lVenang, utawa putrane puhi Sing
Hyang Ening (Miiksanana sarasilatr 11. Dadi yen karo Bathara Is-
maya kaprenafr nakdulur.
,,8, Senggani ! A,ja ndadekabe keioting panggdlihirl, dene'
jeneng sira ingsun timbali. Wruhanira, saha karsaningsu4 ;ira
ryedya ingsun iodhohake karo nak-dulurira dhewe, .yaiku Batlwm
53

47. Alure Dewi Senggani z ,,Kawula namung sumamh ing har'
sa'paduha", -. --'-- . i '.
Sang Hyang Tunggal banjur ngendika marang Bathara Is'
maya : ,,Kulup, putraningsun Ismaya ! Wruhanira, si Senggani
iki ingsun patedhahahe marang sira, dadia jodhonira, lan sira
tetepa ngratoni jagad Sunyaruri".
Miturut padhalangan garwane Ismaya D-ewi Kana-stren.
Sawise dingendikani mangkono, Bathara Ismaya banjur
diwulang guna-kasantikan dening Sang Hyang Tunggal, nuli di-
dhawuhi mangkat mcnyang Sunyaruri anganthi Dewi Senggani.
Bathara Ismaya matur sendika, banjur enggal-enggal budhal karo
garwane.
Ing sapungkure Sang Hyang Jagadwungku (Ismaya),'Bathara
Manikmaya matur marang Sang Hyang Ttrnggal : ,,Dhilh inghang
murbeng jagad-raya ! Pranyata paduha punika inghang kawasa
nitahaken mahhluk sadcya- Kawula wuninga, bilih uonten kawula
punika saking pangawasa paduka. Ananging sabab punapa paCuka
nitahaken hawula langkung sahing bagus acahya gumilang, nanging
boten kaparingan kalangkungan; mangka sih-hamirahan paduka
inghang rumentah dhateng hakang Ismaya agengipun tanpa tim:
bang".
Sang Hyang Ttriiggal : ,,8, putraningsun Manikma3ta ! Aia
pisan-pisan darbe pangira yen anggoningsun apeputra ing sira
bahal ingsun titahahe bodho. Sira sumurup mannwa ingsun hawosa
nganakike hang ora ana sarta-nyirnahake hang wis ana. Lan aia
da|rbe panyana mcruwa sih'humurahcningsun kang wus ingsun
paringake ftiarang hakangira iku tanpa timbang geiihenq amaiga
salugurie ora ana kang nimbangi gedhening sih-hamurahaningsun
hani bukat ingsun paingake marmtg sirc. Kahangira mung hawasa
ng*torri jagait Sunyamri bae, balik sira bakal kawosa ngrctoniTi'
loka. Lah mara ndulua haca paesan iki, apa kang haton ing sira"'
Battrara Manikmaya tumuli mriksani kaca paesan, ing kono
saisine jagd kabeh bisa dinulu dening panjenengane.
"8, putraningsun Manikmsya ! Apa kang haton ing sira ?!"
54

48. Mangkono pandangune Sang Hyang Tunggal.
Ature Bathara Manikmaya : ,,Puhutlun,
'katingal saisining iagad pu-
nilea sadaya. hanya_ta sih-kamirahan paduha inghang
rumentah dhateng hawula tanpa timbang agengipun.' Nanging
punapa sababipun lz.awula boten saged sumerep wujud paduha,
mangha isinipun jagad saged hawula sumerepi sadaya ?!"
Sang Hyang Tunggal 1 ,,Mau wus ingsun ngendihahahe, ma-
nawa hahananingsun ihi iya hahananira, lan kahananira iya ha-
hananingsun. Dadi manaua sira wus sumurup wujudira ana ing
haca paesan, iya wus weruh marang wujudingsun".
Bathara Manikmaya : ,,Pukulun, pranyata anggen paduha
nitahaken kawula saklangkung pinunjul, boten wonten titah sanes-
ipun ingkang nyundhul kalongkungan kawula. Kapara nyata sih-ka-
mirahari paduha dhateng hawulq tanpa timbang agengipun, amargi
boten wonten cacad kawula."
Sang Hyang Tunggal : ,,8, putraningsun Manihmaya ! Amar-
ga darbe rumangsa tanpa ceda, sira kesihu Sang Murbcng bawcna.
Wruhanira, ing tembe sira bakal hasinufigan cacad 4 prakara. Kang
dhihin sihilira kang kiwa apus, hapindhone tenggakiru aciri putih
(benere aciri belang biru ? Pm), katelune darbe siyung haya dona-
wo" haping papate tanganira siwoh dadi papat cacahe".
Bareng midharrget pangandikane Sang Hyang Tirnggal mang-
kono iku, Bathara Manikmaya banget nawrJng sungkawa, mulills
banjur sujud marambah-rambah karo matur ngrerepa nJruwun
pangaksama
Sang Hyang Turrggal z ,,Putraningsun Manihmaya ! .$a sira
prihatin, d-ene siralahal darbe cacul 4-pfakara. Vlrulutniro, ihu dti-
di pratandha manau,a aruinira asipat- hawula,:-ianging Eefltipan
fuasesaningsun. Manawa sira halis W cedo, daCi oro rut ongx,
yen jeneng.hawula, jei haaula ihu hudu kaxndhangan 4 prakam
yathu.' lali, apes, murka lan rusak".
,,8, putraningsun Manikamaya ! Sira riarinrca mo,rdng kanane
hang murbeng pasthi hang wus ora hena ingowthan maneh. Mana-
wa sira bisa narima ing pepasthen kalawan iklas,' iartamtr'bahal
antuh nugraha, minangka pangtiiJuring prihatinira. Wujuding nu-
55

49. graha, hang dhihin kadibyan, yaihu sarupane haluwihan, kawicah'
ionon sanilining sam,ubarang, weruh marang ingering iagad, etung
'lahuning surya<andra sapepadhanq wgruh sad.urunge winara!
lnq .
reh kang durung kalahon, sarta sumurup maran! basane mahhtuh
kabeh, ira hasamaran marang sarupane hikmat sawiii-wiii, Kapin'
dhone karnayan, yaihu sarupane kasehten, hasantihan, hawidigdan,
kailigdayan, hanui,ragan lan iaya-hawiiayan, kateguhan lan katim'
bulan, tawa ing wisa, ora geseng dening geni lan ora teles.dening
banyu, bisa mancala putra mancala putri, bisa maniing aiur-aier, -'
bisi ambles ing bantala ian bisa mahawan ing gegano, bisa ngilang
lan ngaton, bisa manuksma ing agal-alus, saulah hridhaning rat ha'
beh iawengku, ngatonake hangsarwa ghaib, nyedhahahe hang sar-
wa adoh, lan ora hewran marang pambabaring pangabaran lan
hedhaping pangidhepan, pasanging pangosihan sarta tanpa ewuh
pakeiuh- malih sipaiing samubarang ngowahahe hahanan, ngalih-
ahe panggonan, nganakahe kang tan-ana ltin nyirnahake hang wus
ana. Katelulze kahuwuszt, yaiku sampurnaning sdrupane hasunya-
tan, pamenghune iagad, pamore hawula'gtsti, paniing-suruping
-
p atii, p angulahin g hasuhsn t an, p anitisan lan p any akra-m anggiling-
an".
Bathara Manikmaya banget karenan midhanget pangandikane
SangHyangTrnggalmangkonoiku,mulanesujudmarambah-
rambah karo matur mangkene _: ,,Dhuh ingkang binathara ing ia-
ga,l ! Samangke kawulu mituhu ing sa.dhawuh-pangandlka paduha
iaha kawula ta,sah badhe narimah ing sahaparengipun inghang
mi.trbeng posthi"-
Sang Hyang Xrnggal '- ,,Manaua sira lair-batin narima marang
tibaninl pepesthen, tartamtu ing tembq bahal untuk nugraha ge-
dhe".
Sawise mangkono, Bathara Marrikmaya sinirqq tirtamarti
karnandhanu dening sang Hyarig Tunggal, banjur wintilang ka-
wignyan 3 prakara kasebut ing dhuwur (kadibyan, kamayan lan
katruwusan). sawise putus ing kawignyan 3 prakara iku, tsathara
Manikmaya banjur matur mangkene : ,,Puhulur sarehning pa'
duha sampun amasthi hawula badhe darbe anah 9, ing manghe
*tugi wontena kapareng paduka karsa matQ,dhani iodho dhateng
56

50. hawula".
Sang Hyang Tunggal : ,,Tekane iodhonira, samengho du-
rang mangsa. Sarehne sira ingsun karxakake mencarake wijine
para ratuning manungsa, iya bahal ingsun patedhani iodho ma-
nungsa. Ing tembe sira bahal antuk iodho wantdya saka tanah
Parasu (Pcrsi ? Pm), tedhafte Bagendha Salatr kang citrane luwih
dening endah".
Sawise ngendika mangkono, Sang Hyang Tunggal banjur
masrahake karatone sarta panguwasane kabeh. Mangkono uga
Cupurnanik asthagina, Retna Dumilah, Lata Mahosadhi lan l,trs-
takadarya (isi pangeling+ling lelakone Sang Hyang Nurcahya te-
kan Sang Hyang Tunggal) uga dipasrahake. Sawise kabeh iku
ditampani dening Bathara Manikmaya, Sang Hyang. Tunggal
ngandika : ,,Heh putraniigsun Manikmaya ! Samengko sim wus
netepi dadi kanyataningsun. Ingsun procaya ing siro. barang sa-
ciptanira mesthi dadi, sasedyanira atw,'sakarsorlira teho. Sira
ingsun wenangahe ngratoni Ttiloka, mangreh manungq sato
kewan lan para jiry w-iwit ing tanah Parasu sapangetan tutug
watesing bumi bang wetan".
,,E, putraningsun Manikmaya, wruhanira ! Para leluhurira
wiwit saha sang Hyang Nurcahya, Sang Hyang Nurrasa, Sang
Hyang Wenang lan ingsun, apadene sim padha kalis W pati. Na-
nging para turasira ing tembe-bui bahal pdha kena kg paii
kayadene p'epodhane para manun1sa W inarcap,adq lan wus ora
hadunungan haunsa kaya ingsun lon sira, apadcru ora bisa haya
lelahone para dewa, amdrga wus ora atu manungsa kang hawas
tapa Dadi bali kaya mula-bukane ing ngarep, kayo eWngbp Na-
bi Aclam lan Sang iiyong Sifa fsrs/ padhe kena ing palastm srta
oia kalilan ytga,toyake pangaurasani'ky46 luwih sakc manungso';.
Bathara Manikiohya : ,,Dhuh ingh,ang osipa,t Ctwteng
^i*
para titah ! Mugi paduia kapdrenga F&vtltaheke.n'sih*awelcan
dhateiig so.daya turun kawula, ing salami-lirminipun sageila ka-
wasa kados para dewa saha sampun ngantos boien angfuihep dh*
teng pwluha."
Sang Hyang Tunggal : ,,Putraningsun Manihmayo, w,rutwtte!
Kang ingsun ngendikakake iku mau wus pinasthi karcane lung
57