1. Visie op negen sectoren
in het Nederlandse bedrijfsleven
Sectorupdate | november 2008

2. Voorwoord 3
Samenvatting sectorvisies 4
Macro-economische visie 6
Het ontstaan van de kredietcrisis 10
Inhoudsopgave
Industrie 14
Inclusief: “De opdrachten komen ons aanwaaien”
Bouw 18
Inclusief: “Innovatie is onze basis voor blijvend succes”
Groothandel 22
Inclusief: “Het is gewoon een kwestie van gunnen”
Detailhandel food 26
Inclusief: “De klant heeft altijd gelijk”
Detailhandel non-food 30
Inclusief: “Stilstaan is achteruitgaan”
Horeca en recreatie 34
Inclusief: ‘’Doen, dat is ons credo”
Transport 38
Inclusief: Taxibranche vrij ongevoelig voor conjuncturele schommelingen
Dienstverlening 42
Inclusief: Volwassen branche maakt inspirerende keuzes
Gezondheidszorg 46
Inclusief: “Met innovaties maken we de zorg interessanter”
Column Berry Reijnen 50
Colofon en bronnenlijst 51

3. RABOBANK CIJFERS & TRENDS SECTORUPDATE NOVEMBER 2008 3
Voorwoord
U hoeft in deze tijd de krant maar open te slaan of de economische & Trends Sectorupdate te maken. Op het moment dat de kopij bij de dan niet om gebruik te maken van onze kennis. Laat u inspireren
turbulentie vliegt u om te oren: kredietcrisis, conjuncturele neergang drukker ligt, is zij immers al gedateerd. Om dezelfde reden hebben we in door deze uitgave. En weet dat uw Rabobank op elk moment met
en dalend consumentenvertrouwen. De wereldwijde economische deze uitgave de cijfermatige sectorprognoses achterwege gelaten. u wil sparren hoe u kunt omgaan met de turbulentie op uw markt.
vertraging, mede als gevolg van de financiële crisis, gaat niet aan ons Domweg omdat het te vroeg is om deze voorspellingen te doen. Want dat zijn we aan onze stand verplicht. En bovendien doen we
voorbij. In het tweede kwartaal van 2008 is onze economische groei Desondanks vindt u in onze nieuwe uitgave uitgebreide visies op de het graag. Want kredietcrisis of niet, de kern van ons coöperatieve
bijna tot stilstand gekomen. Verschillende factoren zijn hier debet aan: bewegingen in onze economie en ons bedrijfsleven. Die willen we u bestaan: u als klant staat bovenaan. Veel leesplezier.
matige exportgroei, dalend consumentenvertrouwen met lagere niet onthouden.
consumptieve bestedingen tot gevolg en terugvallende investeringen.
De relatief snel oplopende arbeidskosten en de dure euro hebben Hoe denkt het bedrijfsleven te gaan anticiperen op de huidige eco-
geresulteerd in een verslechtering van de prijsconcurrentie van de nomische ontwikkelingen? We vroegen het de ondernemers zelf. In
Nederlandse uitvoer. negen interviews vertellen zij over hun visie en strategie voor de
aankomende periode. Uiteraard waren zij ook bereid om tips te Joop Wijn
Nieuws veroudert snel. Dat is nooit anders geweest. Maar het tempo geven aan hun branchegenoten. Directeur MKB
waarin dat in het huidige tijdsgewricht gebeurt, is niet van alle tijden. Rabobank Nederland
Juist omdat de economische ontwikkelingen nu zo rap gaan, hebben Wellicht zoekt u zelf nog naar een manier om in deze tijd van con-
we besloten deze keer geen papieren versie van de Rabobank Cijfers juncturele omslag een aangepaste strategie te formuleren. Schroom

4. Visie op negen sectoren
in het Nederlandse bedrijfsleven
Slechtere De effecten van de kredietcrisis raken ook onze reële economie.
In de ons omringende landen wordt dit inmiddels pijnlijk zichtbaar.
impulsen van grote infrastructurele of megaprojecten te verwachten.
Op middellange termijn winnen de projecten Ruimte voor de Rivier
omstandigheden De vooruitzichten voor het Nederlandse bedrijfsleven zijn eveneens
verslechterd. Gelet op de grote turbulentie in de markt kan een
prognose van vandaag morgen al weer veranderd zijn. Vandaar dat
en Mainport Rotterdam aan belang.
Groothandel: pas op de plaats
tarten onder- wij ervoor hebben gekozen u op hoofdlijnen te informeren over de
belangrijkste ontwikkelingen in de negen sectoren. In onze internet-
versie van Rabobank Cijfers & Trends zullen wij u blijven voorzien van
De groothandel heeft fors te lijden onder de ongunstige internatio-
nale economische ontwikkelingen. Dit jaar zal de omzetgroei flink
dalen. In 2009 vlakt de groei nog verder af. De afgevlakte groei wordt
nemers de meest actuele informatie. Zie: www.rabobank.nl/cijfersentrends
Industrie: efficiency en onderscheidend vermogen cruciaal
gedragen door de verkoop van meer aantallen bij een ongeveer
gelijkblijvende prijs per stuk. De groeidip zal door elke groothandel
anders worden beleefd, afhankelijk van de keten waarin het bedrijf
Na twee prima jaren voor de Nederlandse industrie zal de omzet- opereert. Nu even een pas op de plaats maken is voor veel groot-
Het Nederlandse bedrijfsleven ervaart groei afnemen. Het oordeel van ondernemers over hun orderpositie handelsbedrijven nuttig. Er is tijd om kritisch naar de bedrijfsopzet
en verwachte productie is behoorlijk verslechterd. Al verschilt het te kijken en de organisatie eventueel aan te passen of een andere
momenteel de gevolgen van de ongunstige
beeld per branche. Dit jaar zal de omzetgroei lager uitkomen dan strategische koers te gaan varen.
economische ontwikkelingen. Naast in 2007. Voor 2009 verwachten we een geringe omzetgroei. Naar
de effecten van de kredietcrisis en een verwachting zullen producenten de staalprijzen in 2009 op niveau Detailhandel food noteert omzetgroei met afvlakkende
conjuncturele neergang heeft het te maken houden. Een extra factor zijn de stijgende loonkosten. Naast kosten- resultaten
beheersing en productiviteit is investeren in onderscheidend ver- De sterk gestegen voedselprijzen hebben afvlakkende resultaten tot
met sterk fluctuerende grondstoffen- en mogen essentieel. gevolg, want deze prijsstijgingen zijn slechts voor een gedeelte door-
energieprijzen en stijgende loonkosten. berekend aan de consument. Naar verwachting zal de detailhandel
Bouw: ‘afkoeling’ bedrijvigheid in 2009 en 2010 food in 2008 nog een omzetgroei neerzetten. Daarbij nemen wel
Behoorlijke uitdagingen, die iedere sector
In 2008 is de bedrijvigheid in de bouw nog steeds hoog. Maar de de stijgende prijzen het grootste deel voor hun rekening. Voor 2009
op zijn eigen wijze zal moeten aangaan. komende jaren beweegt de sector zich naar een rustiger en qua wordt een minimale volume-stijging verwacht. Supermarkten blijven
Vanaf pagina 14 kunt u lezen welke impact capaciteit beter beheersbaar niveau van bedrijvigheid. De nieuw- beter presteren dan speciaalzaken. Om een goed resultaat te be-
bouwproductie daalt van 82.000 woningen dit jaar naar circa 76.000 houden, wordt onderscheidend vermogen steeds belangrijker. Om
de genoemde ontwikkelingen hebben op
woningen in 2009. In de utiliteitsbouw is in 2008 nog sprake van een dit te creëren, moeten ondernemers rekening houden met de vier
de sectoren. Een samenvatting van deze naijleffect, maar in 2009 zal de productie sterk afvlakken. De grond-, belangrijkste groeitrends in de sector: gemak, gezondheid, genieten
sectorvisies treft u hiernaast aan. water- en wegenbouw heeft op korte termijn geen substantiële en verantwoorde voeding.

5. RABOBANK CIJFERS & TRENDS SECTORUPDATE NOVEMBER 2008 5
Detailhandel non-food heeft last van terughoudende
consument
Het consumentenvertrouwen is laag, de koopbereidheid is ingezakt
en de bestedingen aan voornamelijk duurzame goederen nemen
steeds meer af. Dit resulteert voor 2008 in amper omzetgroei. Voor
2009 verwachten we dat de consument de hand nog sterker op de
knip zal houden. Zowel volume als prijs staan onder druk en zullen
naar verwachting resulteren in negatieve omzetmutaties. Daarnaast
moet de sector alert zijn op overbewinkeling wat extra (verdringings-)
concurrentie tot gevolg kan hebben. Voor de detaillist wordt een
website naast de fysieke winkel steeds meer een vereiste.
Horeca en recreatie: het topjaar voorbij Transportsector levert paar procent omzetgroei in rondom het gebruik van internet, meer professioneel ondernemer-
De stemming in de sector horeca en recreatie is minder positief dan Het wegtransport maakt pas op de plaats, maar behoudt zijn sterke schap en het belang van een eigen strategie domineren de sector.
vorig jaar. Weliswaar is in de eerste helft van het jaar nog een positie binnen de vervoersmodaliteiten. Ook in de binnenvaart wordt
omzetplus geboekt, maar deze werd geheel bepaald door de stijgende het optimisme getemperd, maar op de middellange termijn speelt Gezondheidszorg wordt steeds duurder
prijzen. De verkoopvolumes dalen onder invloed van de zwakkere het steeds meer dichtslibbende wegennet de schippers in de kaart. Op de budgetgedreven zorgsector hebben het overheidsbeleid
conjunctuur. De taxibranche blijft het zwaar houden, net als voorgaande jaren. en de arbeidsproductiviteit het meeste invloed. Op basis van een
Voor de totale sector verwachten we in 2008 een lichte omzetstijging. scenariostudie van het CPB, waarbij nog werd uitgegaan van een
Bovendien heeft vooral de drankverstrekkende horeca te maken Voor 2009 zal de omzetstijging minimaal zijn. behoedzame economische groei van 1,75% en bij ongewijzigd beleid,
met de gevolgen van het op 1 juli ingevoerde rookverbod. Vooral heeft het CPB berekend dat de nominale zorguitgaven tussen 2008
de kleinere bedrijven in de drankverstrekkende horeca rapporteren Dienstverlening divers van aard en resultaat en 2011 met gemiddeld 5,5% per jaar stijgen. Hiervan wordt 2,8%
flinke omzetverliezen die ze hieraan wijten. Hoewel de indruk kan Persoonlijke dienstverleners zijn sterk afhankelijk van consumenten- bepaald door volumegroei en de overige 2,7% door stijgende prijzen.
ontstaan dat het nu in de gehele sector slecht gaat, is dit zeker niet ontwikkelingen. Deze deelsector zal naar verwachting een beperkte Zorg wordt steeds duurder. Het is namelijk een arbeidsintensieve sector,
het geval. Zo boeken de hotel- en recreatiebedrijven vergelijkbare omzetgroei laten zien in 2008 en 2009. Zakelijke dienstverleners zijn terwijl de arbeidsproductiviteit structureel achterblijft en de lonen wel
of zelfs hogere omzetten dan in 2007. Voor 2009 heeft de sector sterk verweven met de andere sectoren in het bedrijfsleven. Vooral conform de algemene loonontwikkeling stijgen. Innovaties zijn dan
de uitdaging om het huidige omzetniveau vast te houden. de stijgende loonkosten zullen de prijzen opdrijven. Ontwikkelingen ook hard nodig om de arbeidsproductiviteit in de sector te verhogen.

6. Macro-economische visie
Financiële crisis
houdt aan
Na ruim een jaar is het einde van de krediet- De verzwakte positie van het bankwezen in het eurogebied is zicht- Mondiale economie hard geraakt
crisis nog niet in zicht. Sterker nog, het baar in de aandelenkoersen van financiële instellingen die sinds het Het is inmiddels duidelijk dat de financiële crisis doorwerkt naar de reële
uitbreken van de crisis met ruim 40% zijn gedaald. De overheidsacties economie. Dit geldt vooral voor de Amerikaanse economie, waar de
sentiment op de financiële markten is alleen hebben nog geen rust op de financiële markten gebracht. Beurzen grote voorraad onverkochte huizen op een verdere daling van de
maar volatieler geworden en erg onzeker als staan wereldwijd onder druk en het zijn ook niet-financiële onder- huizenprijzen duidt. De dalende werkgelegenheid, lagere gezins-
nemingen die hun beurswaarde fors zien dalen. inkomens en vermogensverliezen maken de vooruitzichten voor de
gevolg van de aanhoudende verliezen bij
Amerikaanse consument somber. Ook de rest van de wereld blijkt
financiële instellingen en verslechterende heel wat minder immuun voor het onheil uit de financiële wereld
economische vooruitzichten. In de afgelopen dan sommigen veronderstelden. Voor Europa ziet de komende
periode er allerminst positief uit, een nulgroei voor het eurogebied valt
maanden hebben de Amerikaanse autoriteiten
niet uit te sluiten. De economische activiteit kromp al in het tweede
enkele keren fors ingegrepen om ernstige Figuur 1: Nieuwe ronde beursonrust kwartaal, vertrouwensindicatoren zijn in een vrije val beland en de
problemen bij systeemrelevante instellingen, sombere arbeidsmarktvooruitzichten belemmeren enig consumptie-
1600 800
herstel. In Spanje, Ierland en het Verenigd Koninkrijk is bovendien
zoals Bear Stearns, Freddie Mac en Fannie Mae,
1400 sprake van een forse correctie op de huizenmarkt. Zowel in de
te bedwingen. De problemen manifesteren Verenigde Staten als in Europa hebben de banken de voorwaarden
600
1200
zich de laatste weken ook steeds nadrukkelijker voor kredietverlening aangescherpt, waardoor het duurder wordt
om te consumeren en te investeren.
bij de Europese financiële instellingen. Steeds 1000
400
meer overheden moeten banken helpen 800 Nederlandse economie meegezogen in mondiale
overeind te blijven door kapitaalinjecties 600 200
ontwikkelingen
Nederland ontkomt als kleine open economie niet aan de teruggang
en nationalisaties. ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08
S&P 500 (l) in de groei van de ons omringende landen. In het tweede kwartaal
AEX (r) Bron: Rabobank
viel de groei bijna stil. De (weder-)uitvoer daalde als gevolg van

7. RABOBANK CIJFERS & TRENDS SECTORUPDATE NOVEMBER 2008 7
de afzwakkende invoervraag van de belangrijkste Nederlandse handels- nomische vooruitzichten hebben ervoor gezorgd dat de stemming Hoewel de duurzame consumptie duidelijk aan het vertragen is, is
partners, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en het eurogebied. onder consumenten in één jaar tijd fors verslechterde. Na een korte een stijging van 2% meer dan men op basis van het consumenten-
Nederland levert veel input aan de Duitse industrie, waarvan de groei opleving in augustus en september is het consumentenvertrouwen vertrouwen zou verwachten.
de afgelopen maanden behoorlijk inzakte. Het aantal nieuw ontvangen in oktober weer gedaald. De consumenten zijn behoorlijk somber
orders uit het buitenland is in de laatste maanden gedaald en over de gestemd over het economische klimaat en vinden het een veel minder De neergaande conjunctuur is zichtbaar in vrijwel alle sectoren van
verwachte bedrijvigheid zijn de producenten aanzienlijk negatiever gunstige tijd voor het doen van grote aankopen. het bedrijfsleven. In alle sectoren, behalve de delfstoffenwinning, lag
dan enige tijd geleden. Dit duidt op een verdere vertraging van de de productiegroei in de eerste helft van dit jaar lager dan gemiddeld
Nederlandse exportgroei, wat een groot effect zal hebben op de Het consumentenvertrouwen volgt de consumptie met een vertraging in 2007. De groeivertraging is het sterkst in de detailhandel en com-
economische groei in ons land. Als gevolg van het verslechterde van een half tot één jaar. De consumptiegroei viel in augustus met merciële dienstverlening, zoals de uitzendbranche. Door het inge-
internationale economische klimaat verwachten wij dat de eco- 1,9% iets lager uit dan in de eerste maanden van dit jaar (2,2%). De storte vertrouwen stagneerde de omzetgroei in de detailhandel. In
nomie volgend jaar niet groeit of zelfs licht krimpt. Een krimp van onderliggende afzwakking van de consumptiegroei is nog sterker de afgelopen acht maanden is 2,9% meer omgezet dan in dezelfde
de economische activiteit is in Nederland sinds begin jaren tachtig dan de cijfers suggereren. Flink hogere energierekeningen en de periode vorig jaar, wat grotendeels te danken is aan de gestegen
niet meer voorgekomen. nieuwe eigen bijdrage in de zorg, de uitgaven die slechts beperkt prijzen. De non-foodbranche realiseerde in dezelfde periode nauwelijks
door de consument te beïnvloeden zijn, vormen de belangrijkste omzetgroei; de omzet van de modedetailhandel kromp zelfs licht met 0,1%.
Vertrouwen krijgt forse klappen verklaring voor de consumptiegroei in de eerste helft van dit jaar.
De recente conjunctuuromslag valt samen met het instorten van De bestedingen aan duurzame consumptiegoederen namen dan Producenten bleven nog een lange tijd optimistisch, maar de stem-
het consumentenvertrouwen. Aanhoudend slecht nieuws over de ook minder snel toe, met een stijging van bijna 2% in de eerste acht ming is in oktober voor de tweede maand op rij fors verslechterd.
financiële crisis, inzakkende aandelenkoersen en ongunstige eco- maanden van dit jaar tegenover een stijging van 4,8% vorig jaar. Het vertrouwen maakte de grootste daling in een maand tijd sinds
Figuur 2: Economische groei vertraagt in Nederland Figuur 3: Consument houdt de hand op de knip Figuur 4: Omzet detailhandel daalt
% % 40 6 volume ontwikkeling, 12-maands gemiddelde
3 6 6
30
4 5
2,5 5 20 4
2 4 2 3
10
2
1,5 3 0 0 1
1 2 -10 0
-2
-1
0,5 1 -20
-2
0 0 -4
-30 -3
-0,5 -1 -4
-40 -6
’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08
’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08
kwartaal-op-kwartaal mutatie (seizoensgecorrigeerd, l) consumentenvertrouwen (seizoensgecorrigeerd, l) Groei particuliere consumptie
jaar-op-jaar mutatie (r) koopbereidheid (seizoensgecorrigeerd, l) Groei detailhandelsomzet
binnenlandse consumptie (jaar-op-jaar groei, 12 mnd gemiddeld, r)
Bron: CBS Bron: CBS/Rabobank Bron: CBS/Rabobank

8. Figuur 5: Producenten somber over verwachte bedrijvigheid
16 8
14 7
12 6
5
1985. Het vertrouwen ligt in oktober op het laagste niveau in vijf jaar. en de financiële crisis bleef de bedrijfskredietverlening groeien in
10
8 4 De ondernemers zijn vooral somber gestemd over de verwachte de afgelopen maanden. Dit komt door de sterke toename van de
6 3
bedrijvigheid, maar ook het oordeel over de orderpositie en de voor- bedrijfsinvesteringen in de eerste helft van dit jaar. Wel is de groei
4 2
2 1 raden verslechterde. In de komende drie maanden verwachten de van de leningen met een lange looptijd teruggelopen omdat banken
0 0
ondernemers een lagere afzet op de buitenlandse markten. Door hun voorwaarden voor deze leningen hebben aangescherpt. De
-2 -1
-4 -2 het afgenomen vertrouwen in combinatie met een teruglopende dalende trend in de kredietverstrekking aan huishoudens is al begin
bezettingsgraad, afnemende bedrijfswinsten en vertraging van de 2006 ingezet en de huidige crisis lijkt deze daling nauwelijks te hebben
’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08
economische groei zijn de vooruitzichten voor de investeringsont- versneld.
oordeel orderontvangst (3 mndn vooruitgeschoven, l)
verwachte bedrijvigheid (l) wikkelingen ook minder gunstig. Volgend jaar valt zelfs een krimp
industriële productie (jaar-op-jaar groei, r)
Bron: CBS/Rabobank van de investeringen niet uit te sluiten. Dit jaar wordt de dalende Maar ook lichtpunten in donkere dagen
investeringsgroei meer dan gecompenseerd door de investeringen Het is duidelijk dat de Nederlandse economie in conjunctureel zwaar
Figuur 6: Kredietverlening als rem voor economie? die minder sterk samenhangen met de conjuncturele ontwikkelingen, weer is terechtgekomen. Maar structureel staat de economie op dit
% Nederland kredietverlening, j-o-j groei zoals uitgaven aan energieprojecten en vliegtuigen. moment er nog relatief beter voor dan tijdens de eerdere economische
25 neergang. Hoewel sommige bedrijven het moeilijk zullen krijgen in
20 Het is te verwachten dat het consumenten- en producentenvertrouwen de komende tijd is de positie van het niet-financiële bedrijfsleven over
de komende tijd nog verder zullen verslechteren. Dit is slecht nieuws het algemeen versterkt door de herstructurering van balansen in de
15
voor de economie, want zonder vertrouwen zullen bedrijven niet afgelopen jaren.
10
bereid zijn te investeren, terwijl consumenten hun grote aankopen
5
zullen uitstellen. Een recessie komt dan ook voor Nederland sneller De omslag in de conjunctuur is nog nauwelijks te zien op de arbeids-
0 dichterbij. markt. In de periode juli-september 2008 waren gemiddeld 284.000
-5 personen werkloos, oftewel 3,7% van de beroepsbevolking. Een jaar
De kredietcrisis beïnvloedt de reële economie vooralsnog vooral eerder was dit nog 4,3%. De dynamiek op de arbeidsmarkt is wel
’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08
huishoudens indirect via het handelskanaal en via een dalend vertrouwen, maar merkbaar aan het afnemen. In het afgelopen half jaar nam de werk-
niet-financiële bedrijven Bron: Rabobank
nog niet direct via de kredietverlening. Ondanks de groeivertraging loosheid met gemiddeld 3.000 personen per maand af. Dit is minder

9. RABOBANK CIJFERS & TRENDS SECTORUPDATE NOVEMBER 2008 9
snel dan de afname in 2007, toen de werkloosheid nog met gemiddeld
6.000 per maand daalde. De arbeidsmarktontwikkelingen reageren
echter altijd met vertraging op de economische groei, waardoor in
2009 naar verwachting een lichte omslag zal optreden. Als gevolg
van de dalende productie neemt de werkgelegenheid komend jaar
minder snel toe dan het arbeidsaanbod, waardoor de werkloosheid
voor het eerst sinds drie jaar weer licht zal oplopen.
In tegenstelling tot de Verenigde Staten, waar een abrupte omslag
op de huizenmarkt heeft plaatsgevonden, is de Nederlandse hypo-
theek- en huizenmarkt in de afgelopen jaren gestaag afgekoeld.
Bovendien zijn de huizenprijzen in de eerste jaren van dit decennium
Figuur 7: Krapte op de arbeidsmarkt houdt aan Figuur 8: Nederlandse en Amerikaanse huizenmarkt vergeleken
in Nederland niet sterk gestegen. Daarnaast is in Nederland sprake
% %
van een kwalitatieve, kwantitatieve en locatiegebonden mismatch 7 4 24
21
tussen vraag en aanbod op de huizenmarkt, zijn de hypotheken 3 18
15
degelijk gefinancierd volgens de gedragscode en komt speculatief 6 2 12
9
aankopen van huizen nauwelijks voor. Gezien deze ontwikkelingen 1 6
5 3
liggen flink dalende huizenprijzen in Nederland op korte termijn niet 0 0
-3
voor de hand. Wel staat het sentiment van huizenkopers momenteel -1 -6
4 -9
onder druk. Aangezien het sentiment bepaalt of woningzoekers -2 -12
-15
uiteindelijk ook kopen, stijgen de huizenprijzen momenteel minder 3 -3 -18
snel en staan woningen langer te koop dan voorheen. In bepaalde ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08 ’95 ’96 ’97 ’98 ’99 ’00 ’01 ’02 ’03 ’04 ’05 ’06 ’07 ’08
regio’s zouden de huizenprijzen ook kunnen dalen. Voor de langere werkloosheid (% beroepsbevolking, seizoensgecorrigeerd, l) Nederland
werkgelegenheid (mutatie t.o.v. voorgaand jaar, r) Verenigde Staten
termijn blijft het perspectief echter positief. arbeidsaanbod (mutatie t.o.v. voorgaand jaar, r) Bron: CBS/Rabobank Bron: Rabobank

10. Het ontstaan van Aanleiding
De subprime kredietcrisis ontstond halverwege 2007 in de VS en
soepeld. Vooral in het zogeheten subprime segment. Ook mensen
zonder vast inkomen, bijvoorbeeld ZZP’ers of ondernemers met
de kredietcrisis duurt nu dus al meer dan een jaar. De toevoeging subprime duidt
op de oorzaak van de kredietcrisis: problemen op de huizenmarkt
en de hypotheekmarkt in de VS en dan met name in het subprime
een klein bedrijf, konden gemakkelijker een hypotheek krijgen. De
banken meenden dat het kredietrisico wel mee zou vallen, zeker
gelet op de nog altijd stijgende huizenprijzen. Zij werden steeds
segment daarvan. Voor de oorzaak van deze problemen moeten creatiever in hun hypotheekverstrekking. Door deze handelwijze
De uit de Verenigde Staten overgewaaide we enkele jaren terug. steeg het aantal hypotheken fors. In vijf jaar tijd steeg het aandeel
kredietcrisis komt elke dag wel in het nieuws. van de risicovolle subprime hypotheken van 10% naar 25% van
In 2001 verlaagde de centrale bank in de VS, de FED, de beleidsrente de totale hypotheekmarkt.
Het is dan ook een gespreksonderwerp
zeer sterk, van 6½% aan het begin van het jaar tot 1¾% aan het eind
dat de gemoederen in beweging brengt. van het jaar. Doel was de Amerikaanse economie te ondersteunen, Speculatie
Menigeen vraagt zich af hoe het zo ver want er werd gevreesd voor een recessie in de VS na het uiteen- Daarnaast hadden veel mensen een tweede woning gekocht. Als
spatten van de internetzeepbel. Door deze lage rente waren ook vakantiehuis, maar vooral als belegging. Zij speculeerden op een
heeft kunnen komen. Wat heeft ervoor
de rentetarieven van de Amerikaanse banken heel laag. Sparen verdere stijging van de huizenprijzen. Dit speculeren is gemakkelijk:
gezorgd dat deze crisis de hele financiële loonde voor de consument niet en het lenen van geld was zeer goed- ook rente op tweede woningen is in Amerika fiscaal aftrekbaar en
wereld lijkt te treffen? Wat zijn de gevolgen? koop. De Amerikaanse consument werd zodoende gestimuleerd het land kent geen overdrachtsbelasting. Speculatie zorgt voor
om grote uitgaven te doen met het goedkoop geleend geld. Dit was extra druk op de huizenprijzen, zowel opwaarts als neerwaarts.
In hoeverre wordt de reële economie
natuurlijk een geweldige stimulans voor de Amerikaanse economie.
getroffen? Wanneer komt er een einde Gedwongen verkopen
aan de negatieve berichtenstroom? Wat Geld was jarenlang goedkoop en banken zochten manieren om In de loop van 2006 kwamen de huizenprijzen onder druk te staan,
de kredietverlening uit te breiden. Het geld moest als het ware op door toenemende betalingsproblemen. Om het uitgeleende geld
kunnen wij ervan leren? In dit artikel geven
zoek naar rendement (search for yield). Om het uitlenen van grote terug te krijgen, waren de banken vaak gedwongen de huizen in
we antwoord op de belangrijkste vragen. sommen geld te bevorderen, werden de kredieteisen versoepeld. beslag te nemen en te verkopen. Omdat alle banken dat deden,
De huizenmarkt maakte een geweldige ontwikkeling door, mede werd de woningmarkt overspoeld met gedwongen (executoriale)
dankzij de lage rente. verkopen. Het aanbod groeide, terwijl de vraag naar huizen gelijk
bleef of zelfs afnam. Hierdoor daalden de woningprijzen drastisch.
In 2004 begon de rente te stijgen naar een normaal niveau. Daardoor
werd het voor de Amerikanen weer duurder om een huis te kopen. Deze ontwikkelingen op de woningmarkt troffen ook mensen met
Om de woningen toch betaalbaar te houden en vooral ook om de een normale hypotheek. Omdat hun woning opeens minder waard
verkoop van hypotheken veilig te stellen, bedachten de banken was, soms zelfs minder dan hun hypotheek, werden ook deze leningen
steeds weer nieuwe producten en werden de acceptatie-eisen ver- opeens risicovol voor banken.

11. RABOBANK CIJFERS & TRENDS SECTORUPDATE NOVEMBER 2008 11
Figuur 9 geeft de ontwikkeling van de betalingsachterstand weer. Securitisatie speelt een belangrijke rol als katalysator in de kredietcrisis. gedekt door hypotheken. In het Engels zijn dat kortweg mortgage
Deze achterstand is inmiddels opgelopen tot circa 18%. Dat is bijna Securitisatie is het bundelen, herverpakken en doorverkopen van backed securities of MBS. Veelal is de strategie om die middelen
1 op de 5! Figuur 10 laat de ontwikkelingen zien van het aanbod- pakketten van leningen. In figuur 11 is schematisch weergegeven kort aan te trekken, in de commercial paper of CP markt. Omdat het
overschot van woningen op de Amerikaanse markt. hoe securitisatie werkt. wordt gedekt door activa (assets), wordt dergelijk schuldpapier ook
wel asset backed commercial paper of ABCP genoemd. Vanwege de
Securitisatie De bank verplaatst een pakket met hypotheekleningen in een korte looptijd moet het speciale vehikel regelmatig terug naar die
Hoe konden de problemen op de Amerikaanse subprime speciaal vehikel en ontvangt daarvoor geld. Het speciale vehikel ABCP markt om haar langlopende investeringen in hypotheekpak-
hypotheekmarkt uitgroeien tot een mondiale financiële crisis? financiert zich door effecten (securities) uit te geven die worden ketten te herfinancieren. Daar loopt het dus een herfinancierings-
Figuur 9 Betalingsachterstand subprime hypotheken van huishoudens Figuur 10 Aanbodoverschot woningen op de Amerikaanse markt sinds 2000 Figuur 11 Schematische weergave securitisatie
(in %)
Sponsor
Amerikaanse
Belegger
huizenkoper
Kredietlijn
Geld Geld ABCP
Geld
Speciaal
Bank
vehikel
Gesecuritiseerde
leningen
Bron: Bloomberg Bron: Reuters EcoWin Bron: Rabobank

12. beperkt succes. Het geld werd gretig geabsorbeerd, maar de door-
stroming bleef beperkt vanwege het gebrek aan vertrouwen binnen
de sector.
Het dalend aanbod en het wantrouwen zorgen ervoor dat de geld-
markttarieven fors zijn opgelopen en flinke schommelingen laten
zien. In figuur 12 is dat duidelijk af te lezen.
Miljardenverliezen
Door de problemen op de Amerikaanse subprime hypotheekmarkt is
risico dat direct samenhangt met het feit dat het vehikel een stuk spreiden. Dit werd nog versterkt door het orginate-to-distribute model, de waarde van met hypotheken gedekt schuldpapier - zogenaamde
looptijdenrisico van de bank heeft overgenomen. Om dit risico voor waarbinnen verstrekte hypotheekleningen direct in een speciaal mortgage backed securities (MBS) en afgeleide producten zoals col-
een deel te ondervangen, heeft zo’n speciaal vehikel vaak weer een vehikel verdwenen, zonder ooit op een bankbalans te hebben gestaan. lateralized debt obligations (CDOs) - flink onder druk komen te staan.
bank als impliciete of expliciete sponsor, waar het naartoe kan gaan Banken leden door de enorme afwaarderingen op hun beleggings-
als de markt het weigert te herfinancieren. Via securitisatie kan een Door de securitisatie werden risico´s, ook die van de risicovollere en leningenportefeuilles wereldwijd verliezen van in totaal meer dan
bank een pakket hypotheekleningen met bijkomende risico’s en subprime hypotheken, mondiaal en over diverse partijen verspreid. $500 miljard.
kapitaalbeslag van de balans wegwerken en zo haar kapitaalbeslag Op zichzelf is dat geen probleem. Wel is hierdoor minder duidelijk
verminderen. Hierdoor kan zij met haar beschikbare kapitaal weer wie welke risico´s loopt, ook omdat veelal sprake is van complexe
extra kredieten verstrekken. 1
structuren. Dit is meteen een van de belangrijke oorzaken van de on-
zekerheid en argwaan die nu bestaat tussen partijen in het financiële Figuur 12 Ontwikkeling geldmarkt
De kredietverstrekking door securitisatie kon grotendeels plaatsvinden systeem.
buiten het zicht van toezichthouders. Hierdoor kon het ook gebeuren
dat de risicovollere subprime hypotheken in groten getale werden Interbancaire geldmarkt
gesecuritiseerd en zich door het hele financiële systeem konden ver- De onzekerheid over de waardering van op subprime hypotheek-
leningen gebaseerde gestructureerde kredietproducten resulteerde
in een groeiend wantrouwen binnen de financiële sector. De geld-
markt is nagenoeg tot stilstand gekomen omdat geen bank meer
1
Voor Europese banken bestaat deze mogelijkheid inmiddels niet meer; zij bereid is geld uit te lenen aan andere banken uit angst om besmet
moeten de kapitaaldekkingseisen vanaf 1/1/2008 ook toepassen voor risico’s onderpand te verkrijgen.
die buiten haar balans blijven. De ABCP markt die midden 2007 implodeerde,
zal om deze reden dan ook niet meer volledig herstellen, omdat een deel van Bijna alle centrale banken hebben de geldmarkt op verschillende
haar bestaansreden is weggenomen momenten grote bedragen aan liquiditeitssteun verschaft, met Bron: Rabobank

13. RABOBANK CIJFERS & TRENDS SECTORUPDATE NOVEMBER 2008 13
De verslechterde economische omstandigheden in de VS brach- Nederland zijn partijen terughoudend om elkaar geld te lenen en met elkaar
ten bovendien een toenemend aantal Amerikaanse gezinnen met De kredietcrisis heeft geresulteerd in ongekende ingrepen en steun- zaken te doen. Herstel van vertrouwen heeft dan ook de hoogste pri-
een betere kredietwaardigheid in de problemen. Hierdoor zouden maatregelen voor de bancaire sector. Ons land ondervindt met haar oriteit. Kortetermijnmaatregelen liggen op het gebied van monetair
financiële instellingen genoodzaakt kunnen worden om ook op open economie de gevolgen van de ongunstige internationaal beleid met het oog op herstel van rust op de financiële markten. In
alternative-A hypotheken af te waarderen. Alt-A hypotheken zijn economische ontwikkelingen. In toenemende mate zijn de gevolgen toenemende mate wordt duidelijk waar de slechte leningen zitten
hypotheken voor mensen met een betere kredietwaardigheid dan van de kredietcrisis steeds meer voelbaar in de reële economie. en welke banken ondergekapitaliseerd zijn. Ook dit draagt bij aan
de subprime hypotheken, maar met variabele inkomens. De crisis het herstel van vertrouwen. Banken zullen hun verliezen moeten
kan zich zo als een olievlek uitbreiden. Het IMF schat dat het totaal Vertrouwen producenten en consumenten kwijnt weg nemen en al dan niet met steun van de centrale banken door een
van alle verliezen als gevolg van de kredietcrisis in de VS kan oplopen De aanhoudende negatieve economische berichten en de alsmaar periode van sanering heen geholpen moeten worden. Moral hazard
tot $ 945 miljard. dalende beurskoersen ondermijnen het vertrouwen van consumen- moet wel worden voorkomen: er mag geen bonus komen te liggen
ten en producenten. Het producentenvertrouwen in de industrie op het nemen van veel risico´s.
Fair value is in oktober 2008 met -6,1 op het laagste niveau aangeland van de
Internationale boekhoudregels (International Financial Reporting afgelopen vijf jaar. Het gebrek aan vertrouwen bij de consument Op middellange termijn zijn aanvullende maatregelen nodig om
Standards, IFRS) schrijven voor dat activa en passiva in de balans vertaalt zich onder meer in uitstel van aankopen van duurzame herhaling te voorkomen. Toezichthouders en banken moeten de
opgenomen moeten worden tegen de marktwaarde. De voordelen gebruiksgoederen. Autoproducenten bijvoorbeeld zien de verkopen lat hoger leggen voordat zij nieuwe constructies goedkeuren. In de
van dit systeem zijn evident, namelijk hoge transparantie en een in Europa al fors teruglopen en nemen maatregelen om de pro- VS zijn inmiddels voorstellen gedaan voor een hervorming van het
objectieve waardebepaling. Toch zijn er ook nadelen. Feitelijk heeft ductie te verlagen. Nederlandse toeleveranciers in de automotive financiële toezicht. Ook uitbreiding en aanpassing van regelgeving
deze waarderingsmethode de kredietcrisis verergerd, doordat grote ervaren hiervan de gevolgen. Overigens blijven de autoverkopen is onderwerp van discussie of al in vergaande voorbereiding.
schommelingen in de marktwaarde van subprime beleggingen in Nederland dit jaar nog redelijk op peil, maar voor volgend jaar
leidden tot enorme afwaarderingen en scherpe beurskoersdalin- verwacht de RAI vereniging ook lagere verkopen en een verdere ver- Inmiddels grijpt de kredietcrisis in op de reële economie.
gen. Bovendien blijkt niet in alle gevallen een fair value-waardering schuiving naar kleinere auto’s. Producentenvertrouwen en consumentenvertrouwen duikelen
mogelijk, simpelweg omdat er geen liquide markt is. De bouw in Nederland maakt eveneens melding van het teruglopen omlaag. Ook het Nederlandse MKB maakt spannende tijden door.
van het aantal opdrachten. En ook bij de commerciële dienstver- In welke mate ondernemers directe nadelen ondervinden van de
Banken weer risicobewust lening, tot voor kort nog licht positief, is in oktober de stemming kredietcrisis is van diverse factoren afhankelijk en per sector ver-
De kredietcrisis heeft het risicobewustzijn bij banken weer aan- omgeslagen naar somber. Reisbureaus zien het aantal boekingen schillend. De ontwikkeling in de sectoren worden in de sectorvisies
gescherpt. Niet alleen interbancair, maar ook ten aanzien van de afnemen. toegelicht.
kredietverlening aan particulieren en bedrijven. Vooral de bedrijven
die investeren en daarvoor financieringen nodig hebben, ervaren dit Conclusies
aan den lijve. Banken, die het voorheen minder nauw namen, stellen De in de VS begonnen kredietcrisis heeft zich als een olievlek ver-
nu hogere eisen, vragen een hogere rente of willen helemaal geen spreid over het gehele financiële systeem en daarmee voor mondi-
geld uitlenen aan het betreffende bedrijf, omdat zij de risico’s in de ale problemen gezorgd. Het grootste probleem is het gebrek aan Meer informatie over de kredietcrisis is te vinden op
huidige markt te hoog vinden. vertrouwen van marktpartijen in elkaars financiële positie. Hierdoor www.rabobankgroep.nl/kennisbank

14. Structuurgegevens kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf totaal
sector industrie 2007 2008 2007 2008 2007 2008 2007 2008
Industrie
Actieve ondernemingen (x 1000) 38,0 38,5 7,7 7,6 1,2 1,2 46,9 47,4
Arbeidsvolume (arb.jr. x 1000) 131,1 129,5 289,2 286,1 420,7 416,2 841,0 831,8
Omzet (x € 1 mld.)
Tegenwind daagt Export (x € 1 mld.)
Brutowinst (in % omzet)
16,1
2,9
52,7
16,9
3,1
51,9
62,1
22,7
41,2
66,5
24,6
40,1
225,2
124,0
34,6
248,4
136,4
33,6
303,5
149,7
36,9
331,8
164,0
35,8
ondernemers uit Loonsom (in % omzet)*
Resultaat voor belasting (in % omzet)
21,2
12,1
20,6
11,8
19,3
3,8
18,6
3,4
10,5
5,1
9,8
5,2
12,9
5,1
12,1
5,0
* Exclusief ondernemersloon bij bedrijven zonder rechtspersoonlijkheid
Na twee prima jaren voor de Nederlandse industrie kan het Bron: EIM en Rabobank
ook eigenlijk niet anders. De omzetgroei neemt af, maar dat
is geen reden om somber te worden. De omzetgroei van 8,5% Begin dit jaar steeg het producentenvertrouwen naar het hoogste beschermen. De mate waarin ondernemers de kosten kunnen
in 2007 legde een stevige basis voor 2008. Al verwachten we niveau sinds 1985. Een paar maanden later sloeg de stemming om. doorberekenen aan de klant zal het groeipercentage van de omzet
dat de industrie dit jaar een lagere omzetgroei zal realiseren. Het oordeel van ondernemers over hun orderpositie en verwachte mede bepalen. Daarnaast is het de moeite waard zuinig te zijn met
Prijsstijgingen spelen een belangrijke rol hierbij, want het productie versomberde behoorlijk. Vooral het oordeel over de buiten- grondstoffen.
productievolume groeit nog nauwelijks. Voor 2009 voorzien landse orderpositie is, na jaren van exportgroei, fors verslechterd.
we een kleine omzetgroei. De economische tegenwind Sinds een piek in 2007 daalt het productievolume gestaag. De omzet Een tandje erbij
daagt ondernemers uit. in 2009 in de industrie zal vooral bepaald worden door ontwikkelingen De maakindustrie neemt een belangrijke plaats in binnen de Neder-
in de (internationale) vraag, het investeringsklimaat en de grondstof- landse economie. In ruim 47.000 bedrijven werken zo’n 832.000
prijzen. Wij verwachten een geringe omzetgroei van de industrie in mensen, die 13% van de Nederlandse toegevoegde waarde creëren.
2009. Hierbij groeit het productievolume niet of nauwelijks. En hoewel het aantal banen in de maakindustrie sterk daalt en
gedeeltelijk verschuift naar de dienstverlening, neemt de toege-
Een prijzige uitdaging voegde waarde van de maakindustrie nog steeds toe. Er zijn wel
De stijging van de grondstofprijzen leverde een flinke bijdrage aan wat kanttekeningen. De concurrentiepositie van de Nederlandse
de omzetgroei in 2008. De hoge olieprijzen werkten door in de prijzen maakindustrie blijkt in Europa een middenpositie in te nemen.
voor transport, kunststof en energie. Het eerste halfjaar kende ook De arbeidsproductiviteit is middelmatig, evenals de investeringen
onophoudelijke prijsverhogingen van vrijwel alle metalen. Na de in hoger onderwijs. De investeringen in R&D blijven achter bij onze
zomer daalden de prijzen en namen de voorraden toe. Naar ver- Europese buurlanden. En ondanks een hoog aantal octrooien, blijft
wachting zullen producenten de staalprijzen in 2009 op niveau de omzet uit nieuwe en verbeterde producten op internationaal
houden. Een extra factor zijn de stijgende loonkosten. Producenten niveau achter. Om de internationale concurrentiepositie te ver-
worden gedwongen hun prijzen te verhogen om de marge te beteren, zal de maakindustrie een tandje bij moeten schakelen.

15. RABOBANK CIJFERS & TRENDS SECTORUPDATE NOVEMBER 2008 15
Make or buy? Wanneer dan ook de kosten gedeeld kunnen worden, is de synergie bestaat dat de concurrentiepositie door de EUP-regels wordt ver-
Industriële ondernemers staan vaker voor de ‘make-or-buy’ keuze. compleet. Samenwerken kan met concullega’s, maar ook in de zwakt. Hier ligt een taak voor de overheid. Tegelijkertijd ligt er een
Vanuit kostenperspectief lijkt het uitbesteden naar lagelonenlanden keten, met klanten en toeleveranciers. Samenwerken versterkt uitdaging voor ondernemers om Ecodesign te zien als een kans
aantrekkelijk. Sommige bedrijven keren echter terug na een tegen- het innovatief vermogen van de Nederlandse industrie. om onderscheidend vermogen te creëren in de markt. Dit zal ook
vallend buitenlands avontuur. Bedrijven worden, bijvoorbeeld in China, bijdragen aan een positief imago van de maakindustrie.
geconfronteerd met stijgende loonkosten, kwaliteitsproblemen, De overheid helpt een handje?
lange levertijden en hoge transportkosten. Ook het risico van piraterij In de Industriebrief 2008 laat de overheid zien dat een krachtig Ambitie
ligt op de loer. Vanuit een marktperspectief blijft lokaal produceren industriebeleid prioriteit verdient. Zo komt er € 40 miljoen extra De Nederlandse industrie lijkt zich bewust van de uitdagingen waar
de moeite waard. Markten in Azië, maar ook in de nieuwe Europese innovatiekrediet en € 39 miljoen extra R&D-geld beschikbaar. zij voor staat. Ondernemers hebben flink geïnvesteerd in machines,
lidstaten, ontwikkelen zich sterk en Nederlandse bedrijven kunnen Starters krijgen toegang tot microfinanciering en de borgstellings- computers en bedrijfsgebouwen en zijn druk bezig met kosten-
daarvan profiteren. Hierbij blijkt het overnemen van een lokale pro- regeling MKB wordt verhoogd en verruimd. Tegelijkertijd vraagt verlaging en efficiency. Gezien onze internationale positie is het
ductievestiging soms een goed alternatief voor uitbesteden. de overheid ondernemers om zich te houden aan allerhande regels. noodzakelijk om de productiviteit verder te verbeteren. Bijvoorbeeld
Het blijkt daarbij steeds weer lastig om de administratieve last te door robots in te zetten of ‘lean manufacturing’ door te voeren. De
Op zoek naar onderscheid beperken. fluctuerende grondstofprijzen en het tekort aan personeel motiveren
Naast kostenbeheersing en productiviteit blijft het devies: onder- extra om de capaciteit optimaal te benutten en verspilling te voor-
scheidend vermogen. De industriële concurrentiekracht in Nederland Onduidelijkheid en administratieve consequenties van bijvoorbeeld komen. De overheid vat de ambitie voor de industrie in 2030 samen
komt vooral uit specialisatie en het bedienen van nichemarkten. de registratie van chemische stoffen (REACH) en de verpakkingen- als: internationaal concurrerend, vernieuwend, onderscheidend en
Zoals in andere Europese landen produceren de meeste maak- belasting leiden de aandacht af van waar het werkelijk om gaat: duurzaam. Een prachtig streven, waarbij de overheid zichzelf uit-
bedrijven op klantorder en niet meer op voorraad. In vergelijking ondernemen. Medio 2009 staat de invoering gepland van richtlijnen daagt om bedrijven hierbij te stimuleren. Uiteindelijk zijn het echter
met de ons omringende landen wordt in Nederland vooral in enkel- voor Energy Using Products (EUP). Deze zijn bedoeld om de milieu- de ondernemers die die ambitie waar moeten maken, ook met
stuks en middelgrote series geproduceerd. Voor veel bedrijven is een belasting van producten en processen te verminderen. Het risico economische tegenwind.
focus op de klant vanzelfsprekend. Kwaliteit, dienstverlening
en levertijd bepalen de concurrentiepositie. De prijs doet er
Volumemutaties (in % t.o.v. voorafgaand jaar) Omzetmutaties (in % t.o.v. voorafgaand jaar)
minder toe. Innovatie werkt onderscheidend.
4 8
7
Innovatie betekent vaak investeren in technologie. Deze 3 6
investeringen vragen doorgaans tegelijkertijd een investering in 5
kennis en aanpassingen in de organisatie. Zo zullen er medewerkers 2 4
3
in huis moeten zijn, die om kunnen gaan met nieuwe technologie. 1 2
Mogelijk zijn er aanpassingen aan het productieproces nodig. 1
Technologische vernieuwing kan niet zonder organisatorische 2007 2008 2007 2008
vernieuwing. Veel ondernemers hebben daarbij ontdekt dat kleinbedrijf omzetwaarde omzetprijs
middenbedrijf omzetvolume exportwaarde
samenwerken een slimme manier is om kennis en ervaring te delen. grootbedrijf Bron: EIM en Rabobank Bron: EIM en Rabobank

16. Rene Rutten (Rutolux Groesbeek BV)
“De opdrachten komen
ons aanwaaien”
Rene Rutten van Rutolux vertelt dat de opdrachten het Woningen en winkels
bedrijf de laatste tijd min of meer komen aanwaaien. Het hui- Rutolux is een familiebedrijf met zeventig medewerkers. Vader
dige succes van Rutolux is het resultaat van een zorgvuldig Henk Rutten begon ooit in de zonweringen. Hij breidde het
opgebouwde reputatie van prijs, kwaliteit en leversnelheid. assortiment uit naar aluminium kozijnen voor ramen en deuren,
Gecombineerd met een snufje geluk blijkt dit het perfecte serres en winkelpuien. Het bedrijf levert aan de zakelijke en de
recept voor een goedlopende onderneming. Met enkele grote particuliere markt. De omzet wordt grotendeels gerealiseerd
projecten al op zak ziet Rutolux 2009 vol vertrouwen tege- door het leveren van kozijnen aan woningbouwprojecten. Dat
moet. De terugvallende groei in de bouwsector heeft voorlo- Rutolux het druk heeft, is goed te zien. De hallen staan vol met
pig geen grip op het bedrijf. profielen en kozijnen. “Op dit moment hebben we een groot
project van 194 woningen in Eindhoven”, vertelt Rene. “In
Nijmegen zijn we een project van 305 woningen aan het
opstarten. Architecten kiezen steeds vaker voor aluminium,
ook in de renovatie. Aluminium is onderhoudsvrij, heeft een
goede isolatiewaarde en gaat jaren mee.”
Rutolux levert ook aan de winkelmarkt. Vaste klanten zijn onder
meer Albert Heijn, Gall & Gall en Hennes & Mauritz. Bij Albert
Heijn worden aannemers ingeschakeld voor nieuwbouw die
in korte tijd met een aantal partners de hele winkel op zijn kop
zetten. “Dat noemen ze VWO-bouw: Volgende Week Open”, legt
Rene uit. “Zaterdagavond staat iedereen buiten te wachten tot
sluitingstijd en dan gaat het los. De pui eruit, koeling en stellin-
gen eruit, zodat ze maandag kunnen beginnen met opbouwen
en inrichten. Donderdag gaat de winkel dan weer open.”

17. 17
Geweldige referenties is of je zelf monteert. Die grote jongens besteden bijna alles uit. bestaat geen opleiding voor deze branche, dus je moet ze toch
“Het feit dat je partner bent van Albert Heijn, al vanaf 1998, Wij hebben zelf een montageploeg. We huren ook wel in, maar zelf opleiden. Door de automatisering is dat een stuk minder
is voor andere winkelketens een geweldige referentie”, aldus dat zijn vaak oud-medewerkers van ons die we gestimuleerd moeilijk. Ze moeten handig zijn en het werk leuk vinden. Ik heb
Rene. Zo zorgt onze klantenportefeuille ook weer voor nieuwe hebben om voor zichzelf te beginnen.” Tot slot gaat het om ooit een kok aangenomen en die doet het erg goed”, grinnikt
opdrachten.” In de woningbouw had Rutolux tot voor een paar uitstraling. “Zoals ik hier nu zit, ga ik ook naar klanten”, zegt Rene. Zijn broer werkt hier nu ook. Die was bloemist. Lastiger
jaar geleden nauwelijks ervaring met grote projecten. “Via via Rene, casual gekleed. “Die uitstraling spreekt ze aan.” is het om mensen te vinden voor kantoor en montage. Dat is
kwam een uitvoerder ons vragen om in te schrijven voor een een ramp. We zijn al een paar jaar op zoek naar een tekenaar.
enorm groot project: de Lichttoren in Eindhoven. Een monu- Automatisering Automatisering lost ook hier wel wat op en soms besteden
mentaal pand, waarvoor een speciaal profiel gemaakt moest Om kwaliteit te kunnen bieden met een betrouwbare levertijd we werk uit aan een tekenbureau.”
worden om de originele uitstraling te herstellen. Het project is de productie bij Rutolux strak geregeld. “Onze productie is vol-
loopt goed en is bijna ten einde. Door de Lichttoren werden ledig geautomatiseerd. Door een intensieve samenwerking met Klaar voor opvolging
we gevraagd voor de Kruidenbuurt in Eindhoven en prompt de softwareleverancier hebben we de aansturing van machines In de afgelopen jaren heeft Rene heel wat innovaties in het bedrijf
haalden we dat project ook binnen.” en voorraden flink verbeterd. Vanaf de tekening worden automa- doorgevoerd en intussen is hij mede-eigenaar van Rutolux. Met
tisch stuklijsten en werkbonnen aangemaakt. Ieder profiel wordt zijn 33 jaar is Rene er klaar voor om het bedrijf van zijn vader over
Kwaliteit en uitstraling voorzien van een barcodesticker, zodat we het product kunnen te nemen. Het begon met vakantiewerk, maar door de jaren heen
“Voor het binnenhalen van projecten is de prijs natuurlijk belang- volgen. Op deze manier benutten we de machinecapaciteit heeft Rene veel taken op zich genomen. Vader Henk gaat steeds
rijk, maar ook de kwaliteit. Zonder KOMO-certificaat kom je niet optimaal en voorkomen we fouten en verspilling van materiaal. vaker met de camper op pad. “Vorig jaar om deze tijd ging hij
eens aan tafel. Daarnaast zijn we lid van de Vereniging Metalen Maatwerk tot op een honderdste millimeter is geen probleem. zeven weken naar Marokko. Dat was een mooi meetmoment,
Ramen en Gevelbranche en hebben we het VMRG keurmerk.” Als klanten komen kijken, geeft onze automatisering ze vertrouwen ook voor mij. Dat ging goed. Daarom heeft hij nu ook gezegd
In de Nederlandse markt ondervindt Rutolux concurrentie van in de kwaliteit.” dat ik het wel volledig kan doen. Al zal hij het wel nooit helemaal
tien à vijftien fors grotere Nederlandse bedrijven. “Wij zitten qua kunnen loslaten.”
omvang in de middenmoot, maar kunnen goed meekomen. Veel industriële bedrijven kampen met personeelskrapte. In de
Omdat we kleiner zijn, hebben we kortere lijnen en kunnen we productie heeft Rutolux daar nauwelijks last van. De interne
snel schakelen. Een van de eerste vragen die een aannemer stelt, automatisering helpt mee bij het werven van personeel. “Er

18. Bouw Woningbouw: piek nieuwbouw in 2008, komt nu meer te liggen op binnenstedelijk bouwen. Dit gaat gepaard
(lichte) daling in 2009 met minder grote bouwvolumes per project. Binnenstedelijk bouwen
Naar verwachting worden er dit jaar in Nederland circa 82.000 nieuwe vergt ook meer samenwerking en afspraken tussen alle betrokken
‘Afkoeling’ woningen opgeleverd (2007: 80.193). In 2009 daalt de nieuwbouw-
productie naar 76.000 woningen. De daling na 2008 valt toe te
schrijven aan een combinatie van factoren. Allereerst zetten de
partijen. Vaak is een andere procesaanpak nodig én moeten bouw-
ondernemers rekening houden met langere doorlooptijden van
projecten.
bedrijvigheid stijging van de bouwkosten (materialen, rente, personeel) en de
hoge grondprijzen de marges van bouwers en ontwikkelaars onder
druk. Ook zijn de gestegen kosten steeds moeilijker aan (potentiële)
Verder geven bouwbedrijven aan dat zij nog steeds hinder onder-
vinden van de beperkende regelgeving vanuit de overheid en de trage
in 2009 kopers van woningen door te berekenen. Onder meer het tanende
consumentenvertrouwen, de relatief hoge inflatie, de hogere hypo-
theekrente en de onzekerheid over de afloop van de kredietcrisis zijn
afhandeling van procedures. Wellicht dat de nieuwe Wet ruimtelijke
ordening (Wro) en de in voorbereiding zijnde Wet algemene bepalingen
omgevingsrecht (Wabo) op dit punt verbetering kunnen bieden.
De economische groei van de afgelopen jaren had ook zijn van invloed op de koopbereidheid van particulieren. Om deze reden
uitwerking op de bouw. Bedrijven deden een beroep op alle worden ontwikkelaars selectiever met het opstarten van nieuwe De afkoeling van de woningbouw- én utiliteitsbouwmarkt in 2009
aanwezige capaciteit om (op tijd) aan de vraag van opdracht- projecten en sluiten zij risico’s waar mogelijk uit. Dit zien we al terug geeft veel bedrijven wel de gelegenheid om na de hectiek van de
gevers te kunnen voldoen. Ook in 2008 is de bedrijvigheid in in de daling van de aanvraag van bouwvergunningen. afgelopen jaren weer een beheersbaar groeipad in te slaan. Hierdoor
de bouw nog steeds erg hoog. De komende jaren migreert ontstaat ruimte om de klantoriëntatie aan te halen en het bedrijfs-
de sector echter naar een ‘rustiger’ en, qua capaciteit, beter Ook speelt mee dat het Vinex-tijdperk, dat sinds begin jaren ’90 voor proces verder te optimaliseren. Zo kunnen ondernemers aandacht
beheersbaar niveau van bedrijvigheid. De uitdaging ligt dan veel nieuwe uitleglocaties heeft gezorgd, zijn einde nadert. Het accent besteden aan het stroomlijnen van het personeelsbestand, het terug-
in het maken van een cultuuromslag naar een daadwerkelijke
klantoriëntatie. Daarbij zal het blikveld zich meer moeten ver-
leggen van het halen van de eigen productie naar de vraag Structuurgegevens kleinbedrijf middenbedrijf grootbedrijf totaal
sector bouw 2007 2008 2007 2008 2007 2008 2007 2008
hoe de partijen in de kolom de behoefte van de afnemer
gezamenlijk op de beste wijze kunnen invullen. Actieve ondernemingen (x 1000) 86,5 90,9 6,2 6,2 0,3 0,3 93,1 97,4
Arbeidsvolume (arb.jr. x 1000) 171,8 181,9 171,9 176,9 123,1 126,2 466,8 485,0
Omzet (x € 1 mld.) 22,0 24,6 30,6 33,2 34,1 36,8 86,7 94,6
Brutowinst (in % omzet) 56,9 56,6 42,3 42,0 31,0 30,8 41,5 41,4
Loonsom (in % omzet) * 15,9 15,3 23,6 23,4 18,8 18,6 19,8 19,4
Resultaat voor belasting (in % omzet) 24,8 25,1 4,0 3,7 3,6 3,3 9,1 8,8
* Exclusief ondernemersloon bij bedrijven zonder rechtspersoonlijkheid
Bron: EIM en Rabobank