Qarişqa möcüzəsi. azərbaycan

ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
2003
ÃÀRÛØÃÀ
Ì®ÚÖÇßÑÈ
xåâèrÿí:
Âöñàë Ìÿììÿäîâ

ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ ßÑßRËßRÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ
Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ
Àíêàràäà àíàäàí îëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà
Èñòàíáóëäà Ìåìàr Ñèíàí Óíèâårñèòåòèíèí g¤çÿë ñÿíÿòëÿr
ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿ á¤ëöìöíäÿ
òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ ãÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñè
ì¤âçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí
òÿêàìöë÷öëÿrèí (äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí
èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿãèãÿòÿ ÿñàñëàíìàäûüûíû g¤ñòÿrÿí,
hàáåëÿ äàrâèíèçìèí ãàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëè ÿëàãÿëÿrèíè
öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr.
Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ ãàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí
èêè ïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ h¤rìÿò ÿëàìÿòè îëàràã ñå÷èëèá: îíëàrû
éàä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá.
Rÿñóëóëëàhûí ì¤höröíöí ìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç
ãàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿ îíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ
áàüëûäûr. Áó ì¤hör Ãóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáû âÿ
ñîíóíúó ñ¤çö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó
îëìàñûíûí rÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Ãóràíû âÿ
Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿr òóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ
ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à ÷ûõàrìàüû âÿ
äèíÿ ãàrøû é¤íÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàã ñîíóíúó ñ¤çö
ñ¤éëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. xîõ á¤éöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí
Rÿñóëóëëàhûí ì¤hörö áó ñîíóíúó ñ¤çö ñ¤éëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr
äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.
Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿãñÿä Ãóràíû áöòöí äöíéàäà
òÿáëèü åòìÿê, áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò
êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrè áàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã
åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿ áàòèë òÿòáèãàòëàrûíû
hÿr êÿñÿ g¤ñòÿrìÿêäèr.
Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Á¤éöê Árè-
òàíèéàäàí Èíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîãîâèíàéà, Èñ-
ïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà, Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîë-
ãàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ ¤ëêÿëÿrèíÿ ãÿäÿr äöíéàíûí ÿêñÿr ¤ëêÿëÿ-
rèíäÿ ìàràãëà ãàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ, ôràíñûç,
àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóãàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê,
óéüór, Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíãàë, áîëãàr, éàïîí, xèí,
Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿ åäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó
êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràãëà èçëÿíèr.
Äöíéàíûí ä¤rä áèr òÿrÿôèíäÿ á¤éöê råçîíàíñ äîüóràí áó
äèããÿòÿëàéèã ÿñÿrëÿr èíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ,
ÿêñÿr àäàìëàrûí äà ¤ç èìàíûíû êàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór.
Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñ îíëàräàêû hèêìÿòè,
hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó, hÿéàòè
hÿãèãÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèãè èçàhûíû äÿrhàë g¤rör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr

áèr êÿñÿ òåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê,
åòèràçëàrà éår ãîéìàìàã âÿ äÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè
õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûí
öçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè,
áàøãà áàòèë ôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà
ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿ åòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç
èíàäêàrëûã öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèí ÿñàñëàrû
÷öröêäör.
Ä¤âröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí
êöëëèééàòûíäà åëìè äöøöíúÿ í¤ãòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäè-
ëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿr Ãóràíûí hèêìÿòèíäÿí
âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí g¤çÿëëèêëÿrèíäÿí ãàéíàãëàíûr.
Ìöÿëëèôèí ¤çö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ g¤rÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ,
Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿ âàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøãà
áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèr ìàääè ãàçàíú göäöëìör.
Áó hÿãèãÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè,
èíñàíëàrû îíëàrà g¤rìÿäèéèíè g¤rìÿêäÿ ê¤ìÿê åäÿí, îíëàrûí
hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí áåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà
hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí ¤çö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr. Áó äÿéÿrëè
ÿñÿrëÿrè òàíûòìàã ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè ãàrûøäûràí,
ôèêèrëÿrèíèí ãàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè
àràäàí ãàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñ åòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû
òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàã éàëíûç âÿ éàëíûç ÿìÿê
âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàã. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõ
ìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö g¤ñòÿrìÿéÿ é¤íÿëìèø êèòàáëàräà áó
òÿñèrèí îëìàéàúàüû àéäûíäûr. Áó ì¤âçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr
âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿãñÿäèíèí
äèíñèçëèéè àràäàí ãàëäûrìàãäàí âÿ Ãóràí ÿõëàãûíû éàéìàãäàí
èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿãèééÿò
âÿ ñÿìèìèééÿòèí àéäûí g¤röíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè
ãÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr. Áóíó ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèrìÿê âÿ
àíëàìàã ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿ èüòèøàøëàrûí,
ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí
èäåéà hàêèìèééÿòèäèr.
Áóíëàräàí ãóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí
ìÿüëóá åäèëìÿñè, èìàíè hÿãèãÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ
Ãóràí ÿõëàãûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèá ìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè
øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ,
èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç ãîéìàã èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè
íÿçÿrÿ àëñàã áÿëëè îëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí ãÿäÿr ñörÿòëè
âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè ÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿãäèräÿ
÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõ á¤éöê áèr
âÿçèôÿíè ¤ç öçÿrèíÿ g¤òörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû
Àëëàhûí èúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Ãóràíäà áèëäèrèëÿí
ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà, äîüróëóã âÿ ÿäàëÿòÿ, g¤çÿëëèê âÿ
õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàãäà áèr âàñèòÿ îëàúàã.

ÎÕÓÚÓÉÀ
Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí ¤çöíö
äîüróëòìàìàñûíà âÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí
ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿí íÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ
òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøû âÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû
èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûí ¤ç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ
âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà g¤rÿ äÿ áó íÿçÿrèééÿíèí
àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèããÿòÿ ÷àòäûrìàã ÷îõ ìöhöì
èìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàã èñÿ äàhà âàúèáäèr.
Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè
îëàúàã. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ì¤âçóéà ãûñà äà îëñà éår
àéûrìàüû ìÿãñÿäÿóéüóí áèëèrèê.
Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí
è÷èíäÿêèëÿrëÿ ÿëàãÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ì¤âçóëàr
Ãóràí àéÿëÿrè èøûüûíäà èçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè ¤érÿíìÿéÿ
âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿò åäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí
ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèr øöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàã
øÿêèëäÿ à÷ûãëàíûr.
Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7
éàøäàí 70 éàøà ãÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí
åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ
îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿ ãÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà
g¤ñòÿrèëÿí hÿãèãÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèí äîüróëóüóíó èíêàr
åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ, hÿì
äÿ ãàrøûëûãëû ñ¤háÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàã ìöìêöíäör. Áó
êèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr ãróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ
îõóìàñû ì¤âçó èëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ á¤ëöøìÿñè
ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàã.
Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràã Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí
òàíûíìàñûíà âÿ îõóíìàñûíà ê¤ìÿê åòìÿê äÿ á¤éöê õèäìÿòäèr. xöíêè
ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäà îõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè
ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör. Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí
ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áó êèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû
òÿøâèã åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàãäûr.
Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç ãàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí
hèññÿñèíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí
hÿr áèr àäàì éóõàrûäà ãåéä åòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè ¤çöíäÿ òîïëàéàí âÿ
îõóìàãäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèç áó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ
ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó g¤rÿúÿê. Åéíè çàìàíäà hÿì äèíè,
hÿì äÿ ñèéàñè ì¤âçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèí ì¤âúóäëóüóíà
øàhèä îëàúàã.
Áàøãà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô ãÿíàÿòëÿrèíÿ,
øöáhÿëè ìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöãÿääÿñëÿrÿ ãàrøû ëàçûì îëàí
ÿäÿá âÿ h¤rìÿòÿ äèããÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè
éàçûëàrà âÿ äègÿr ÷àòûøìàçëûãëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

ÈXÈÍÄßÊÈËßR
®Í Ñ®Ç
GÈRÈØ 8
ÑÎÑÈÀË ÙßÉÀÒ 12
ÒÎÏËÓÌÄÀ ÖÍÑÈÉÉßÒ 24
ÃÀRÛØÃÀ Í®ÂËßRÈ 38
ÎRÒÀÃ ÉÀØÀÌ 58
ÌÖÄÀÔÈß Âß ÑÀÂÀØ ÒÀÊÒÈÊÀÑÛ 83
ÃÈÄÀËÀÍÌÀ Âß ÎÂ 101
ÑÎÍÓÚ 108

®Í Ñ®Ç
Áó êèòàáäà ñèçÿ ÷îõ éàõûíäàí òàíûäûüûíûç, hÿr çàìàí hÿr
éåräÿ ràñòëàøäûüûíûç, ôÿãÿò äèããÿòèíèçè î ãÿäÿr äÿ ÷ÿêìÿéÿí,
áàúàrûãëû, òîïëóìñàë (ñîñèàë) âÿ àüûëëû áèr ìÿõëóãó - ãàrûøãàíû
àíëàäàúàüûã. Éàøàìûìûçà äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò úèääè òÿñèr
g¤ñòÿrìÿéÿí áó ìèëëèìåòrëèê âàrëûãëàrûí ì¤úöçÿ äîëó hÿéàòëàrûíû
èíúÿëÿéÿúÿéèê.
Èø òåõíîëîgèéàñû, êîëëåêòèâ ÷àëûøìà, hÿráè ñòràòågèéà, ñîí
äÿrÿúÿ èíêèøàô åòìèø öíñèééÿò øÿáÿêÿñè, ràñèîíàë èåràrõèéà,
ãöñórñóç ïëàíëàøäûrìà... èíñàíëàrûí hå÷ äÿ hÿìèøÿ éåòÿrèíúÿ
áàøàrûëû îëìàäûãëàrû áöòöí áó èøëÿrè ãàrûøãàëàr ÿëà áàúàrûrëàr.
Göúëö rÿãèáëÿrÿ ãàëèá gÿëÿí, àüûr òÿáèè øÿràèòëÿrÿ ä¤çÿí áó
úàíëûëàrà áàõàíäà, hàìûñûíûí åéíèëÿ áèr-áèrèíèí òàéû îëäóüóíó
äöøöíörñÿí. Går÷ÿêäÿ èñÿ ãàrûøãàëàrûí ìèíëÿrúÿ í¤âëÿrè âàr âÿ
áó í¤âëÿräÿí äÿ hÿr áèrè ôÿrãëè ¤çÿëëèêëÿrÿ ñàhèáäèrëÿr. Èíàíûrûã
êè, äöíéàäà ÿí ÷îõñàéëû úàíëûëàräàí îëàí ãàrûøãàëàrûí éóõàrûäà
ñàäàëàäûüûìûç ¤çÿëëèêëÿrè áÿøÿrèééÿòÿ hÿëÿ ÷îõ ìàràãëû, éåïéåíè
öôöãëÿr à÷à áèëÿr. Áó êèòàá ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ìàràãëû âÿ
håérÿòàìèç äöíéàñûíû êÿøô åòìÿéèíèçÿ éàräûì÷û îëàúàã.
Áÿçè àràøäûrìàëàrà g¤rÿ, àrõåîëîæè ãàçûíòûëàr çàìàíû
àøêàrëàíìûø, ÿí ãÿäèìèíèí òÿõìèíÿí 80 ìèëéîí èë éàøû îëàí
ãàrûøãà ãàëûãëàrûéëà áó göíêö ãàrûøãàëàrûí àràñûíäà hå÷ áèr ôÿrã
éîõäór. Áó ìàràãëû ãàrûøãà äöíéàñûíû èíúÿëÿéÿrêÿí, hàçûräà
ÿí àçû 8800 í¤âö îëàí ãàrûøãàëàrûí î êè÷èê áÿäÿíëÿrèëÿ íÿëÿrè
áàúàräûãëàrûíû g¤rÿúÿéèê (Éårè gÿëìèøêÿí, òÿêúÿ Ãàôãàçäà
ãàrûøãàíûí 160, Àçÿráàéúàíäà èñÿ 90-äàí ÷îõ í¤âö âàr). Ùÿìèí
äöíéàíûí ìöêÿììÿë ñèñòåìè áèçäÿ håérÿò äîüóràúàã,
äöøöíìÿê, àràøäûrìàã hÿâÿñèìèçè âÿ åhòèéàúûìûçû àròûràúàã.
Åéíè çàìàíäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí éàíëûø îëäüóíó g¤röá,
Àëëàhûí hÿr øåéè ãöñórñóç éàràòäûüûíà áèrëèêäÿ øàhèä îëàúàüûã
êè, áó äà ñîí äÿrÿúÿ ¤íÿìëè áèr èøäèr. xöíêè Ãóràíäà òÿáèÿòÿ
áàõàràã äöøöíÿí âÿ g¤räöêëÿrèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàrûá, Àëëàhûí
á¤éöêëöéöíö äÿrê åäÿí Èíñàíûí îáràçû òÿrèôëÿíèá âÿ hÿìèí
îáràç áöòöí ì¤ìèí èíñàíëàrà ¤ríÿê g¤ñòÿrèëèá. Gÿëèí, áèç äÿ áó
èíñàíëàräàí îëàã. Àøàüûäàêû àéÿëÿr áó ìÿñÿëÿíè òàì îëàràã
àéäûíëàøäûrûr:
6

“Ùÿãèãÿòÿí, g¤éëÿrèí âÿ éårèí éàràäûëìàñû, gåúÿéëÿ
göíäöçöí áèr-áèrèíè ÿâÿç åòìÿñè [áèr-áèrèíèí àräûíúà
gÿëèá-gåòìÿñè] àüûë ñàhèáëÿrè ö÷öí [Àëëàhûí âàrëûüûíû,
ãöärÿòèíè, êàìàëûíû âÿ ÿçÿìÿòèíè ñöáóò åäÿí] ãÿòè
äÿëèëëÿräèr. Î êÿñëÿr êè, àéàã öñòäÿ îëàíäà äà, îòóràíäà
äà Àëëàhû õàòûrëàäàr, g¤éëÿrèí âÿ éårèí éàràäûëìàñû
hàããûíäà äöøöíÿr [âÿ äåéÿrëÿr]: “Åé Rÿááèìèç! Ñÿí
áóíëàrû áîø éårÿ éàràòìà-ìûñàí! Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿä-
äÿññÿí! Áèçè úÿhÿííÿì îäóíóí ÿçàáûíäàí ¤çöí ãîró!”
(«Àëè-Èìràí» ñórÿñè, / 190-191).
Áó êèòàáûí äà îõóéàíëàrû äàhà äÿrèí äöøöíìÿéÿ ñ¤âã
åòìÿñèíè âÿ îíëàrû éàràäàí Àëëàhûí öñòöí göúöíÿ, áÿíçÿrñèç
éàràòìàã ãàáèëèééÿòèíÿ håéràí îëìàëàrûíà éàräûì åòìÿñèíè
àrçóëàéûrûã.
7

GÈRÈØ
Éår öçöíäÿ ÿí ÷îõñàéëû úàíëûëàr ãàrûøãàëàräûr. Éåíè äîüóëàí
hÿr 40 èíñàíûí ãàrøûëûüûíäà äöíéàéà 700 ìèëéîí ãàrûøãà
gÿëèr. Âÿ áó úàíëûëàr hàããûíäà ¤érÿíÿ áèëÿúÿéèìèç hÿëÿ õåéëè
øåéëÿr âàr.
Ùÿøÿràò í¤âëÿrèíèí ÿí òîïëóìñàëû (“ñîñèàë”û) îëàí ãàrûøãàëàr
ñîí äÿrÿúÿ g¤çÿë òÿøêèëàòëàíìûø áèr ãàéäàéëà, “êàëîíèéàëàr”
àäëàíäûrûëàí ãróïëàr hàëûíäà éàøàéûrëàr. Îíëàrûí òÿøêèëàòëàíìàã
ãàáèëèééÿòè î äÿrÿúÿ èíêèøàô åäèá êè, áó áàõûìäàí èñàíëàrû äà
õåéëè gårèäÿ ãîéóáëàr. Ãàrûøãàëàr àçóãÿ éûüûá, åhòèéàò òóòàíäà
áàëàëàrû éóâàëàrûíû ãîróéór âÿ åhòèéàú îëàíäà äöøìÿíëÿ äÿ
ñàâàøûrëàr. Ùÿòòà íÿñèë àròûrìàã, äègÿrëÿrèíÿ ãóëëóã åòìÿê ö÷öí
õöñóñè “êàëîíèéà”ëàr äà âàr. Àràëàrûíäà ÷îõ göúëö öíñèééÿò
øÿáÿêÿñè ì¤âúóä îëàí áó håéâàíëàr ñîñèàë òÿøêèëàòëàíìà âÿ
ìÿhàrÿò áàõûìûíäàí áöòöí úàíëûëàräàí ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã
äÿrÿúÿäÿ öñòöíäörëÿr.
Áó göí áèçèì úÿìèééÿòëÿräÿ ñîñèàë òÿøêèëàòëàíìàíû
ãîróìàã, ñîñèàë-èãòèñàäè ïrîáëåìëÿrè ÷¤çìÿê ö÷öí õöñóñè
“äöøöíúÿ ãróïëàrû”íäà (think-tankler) öñòöí çÿêàñû âÿ äÿrèí
ñàâàäû îëàí èíñàíëàr gåúÿ-göíäöç ÷àëûøûr, ïëàíëàr ãórórëàr.
ßñrëÿräèr êè, èäåîëîãëàr ñîñèàë-ñèéàñè ìîäåëëÿr öçÿrèíäÿ áàø
ñûíäûrûrëàr. Àììà áó ãÿäÿr çÿhìÿòÿ rÿüìÿí, hÿëÿ äÿ èäåàë áèr
ñîñèàë-èãòèñàäè ìîäåë ãóróëìàéûá. Èíñàíëàr úÿìèééÿò äàõèëèíäÿ
äàèì áèr-áèrëÿrèëÿ rÿãàáÿò àïàräûãëàrûíäàí âÿ øÿõñè ìÿíôÿÿòëÿrèíè
göääöêëÿrèíäÿí, ãöñórñóç ñîñèàë-èãòèñàäè ìîäåë éÿãèí êè, hå÷
âàõò ãóróëìàéàúàã äà. Àììà ãàrûøãàëàr ìèëéîíëàrëà èë ¤íúÿ
¤çëÿrè ö÷öí áåëÿ áèr ìöêÿììÿë ìîäåë ãóróáëàr âÿ îíó èíäèéÿ
ãÿäÿr ïrîáëåìñèç éàøàäûrëàr. Éàõøû, áÿñ áó ìèëëèìåòrëèê úàíëûëàr
îíó íåúÿ áàúàrûrëàr? Áó, ìöòëÿã úàâàáëàíìàñû gÿrÿêÿí áèr
ñóàëäûr.
Áó ñóàëà úàâàá âårìÿéÿ ÷àëûøàí òÿêàìöë÷ö áèîëîãëàr
ãàrûøãàëàrûí 80 ìèëéîí èë ¤íúÿ “Tirhiidae” àäëàíàí âÿhøè àrû
í¤âöíäÿí ò¤rÿäèéèíè, 65-40 ìèëéîí èë ¤íúÿ ãÿôèëäÿí “¤ç
èràäÿëÿrèëÿ” ñîñèàëëàøìàüà áàøëàäûãëàrûíû âÿ hÿøÿràòëàrûí òÿêàìö-
ëöíöí ÿí öñò ìÿròÿáÿñèíÿ ÷àòäûãëàrûíû äåéèrëÿr. Àììà ÿñàñ
ìÿñÿëÿíè - áó ñîñèàëëàøìàíûí ñÿáÿáëÿrèíè âÿ gåäèøèíè hå÷ úör
à÷ûãëàéà áèëìèrëÿr. xöíêè áó íÿçÿrèééÿéÿ g¤rÿ, òÿêàìöëöí òÿìÿë
ìåõàíèçìè úàíëûëàrûí éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ àïàrìàñûíû
8

gÿrÿêäèrèr. Áóíà g¤rÿ äÿ hÿr áèr í¤â âÿ î í¤âëÿrèí äàõèëèíäÿêè
hÿr áèr ôÿrä éàëíûç ¤çöíö âÿ ¤ç áàëàëàrûíû äöøöíör (Îíëàrûí
áàëàëàrûíû íèéÿ âÿ íåúÿ äöøöíìÿéÿ áàøëàìàëàrû ñóàëû äà òÿêìöë
íÿçàrèééÿñèíè äàëàíà äèrÿéèr, àììà hÿëÿ êè, áó ìÿñÿëÿéÿ
òîõóíìóróã). Íåúÿ îëór êè, áåëÿ áèr “òÿêìöë ãàíóíó”
ìÿrêÿçèíäÿ ôÿäàêàrëûüûí äóräóüó áèr ñîñèàë ñèñòåì éàràäûr? Áó
ñóàë, òÿáèè êè, úàâàáñûçäûr.
Úàâàáñûç ñóàëëàr èñÿ ãÿòèééÿí áóíëàrëà áèòìèr. Áèr ìèëéîí
äÿíÿñèíèí ñèíèr höúåérÿëÿrèíèí òîïëàì àüûrëûüû âór-òóò 20 ãràì
îëàí áó úàíëûëàr “ãÿôèëäÿí” áèr éårÿ éûüûøûá, ñîñèàëëàøìà
hàããûíäà ãÿràr ãÿáóë åäÿ áèëÿräèëÿrìè? Âÿ éà, áåëÿ áèr ãÿràrû
ãÿáóë åäÿíäÿí ñîírà hÿìèí ñîñèàëëàøìàíûí ãàíóí-ãàéäàëàrûíû
ìöÿééÿíëÿøäèrìÿéè áàúàràrëàrìû? Ëàï òóòàã êè, áàúàräûëàr,
hàìûñû hÿìèí éåíè ñèñòåìè åòèràçñûç ãÿáóë åäÿrìè? Âÿ îíëàr
áöòöí áó ìöìêöíñöç èøëÿrè g¤rÿíäÿí ñîírà ìèëéîíëàrúà öçâö
îëàí “êàëîíèéà”ëàr ãóróá, ìöêÿììÿë ñîñèàë ãóróëóøëàrûíû
éàøàòìàüû áàúàràrëàrìû? Áó ìöúàäèëÿ è÷èíäÿ èåràrõèê ãóróëóø,
“êàñòà ñèñòåìè” íåúÿ ôîrìàëàøûá? Ùÿr øåéäÿí ÿââÿë, áó ñóàëûí
úàâàáëàíäûrûëìàñû gÿrÿêäèr: àíà ãàrûøãàéëà (“êràëè÷à”) èø÷è
ãàrûøãàëàr ôÿrãè íåúÿ îròàéà ÷ûõûá? Áó éåräÿ òÿêàìöë÷öëÿr äóróá
äåéÿúÿêäèëÿr êè, èø÷èëÿrèí àràñûíäà áèr ãróï ÷àëûøìàãäàí ÿë ÷ÿêèá
âÿ óçóí ìöääÿò ÿrçèíäÿ gåíåòèê äÿéèøèêëèêëÿrÿ óüràéàràã, èø÷è
ãàrûøãàëàräàí ôÿrãëè áèr ôèçèîëîgèéàéà ñàhèá îëóáëàr. Àíúàã
80 ìèëéîí èëëèê
ãàrûøãà ãàëûãëàrû.
Áó òàïûíòû áèçÿ
ãàrûøãàëàrûí 80
ìèëéîí èë ÿrçèíäÿ
hå÷ áèr äÿéèøèêëèéÿ
óüràìàäûãëàrûíû
g¤ñòÿrèr.

ìàràãëûäûr: áöòöí áó ïrîñåñ çàìàíû îíëàrû êèì áÿñëÿéèá? Àõû
àíà (“êràëè÷à”) ãàrûøãàëàr ãèäà àràìûrëàr, èø÷èëÿrèíèí gÿòèräèéè
àçóãÿéëÿ äîëàíûrëàr. Âÿ éàõóä, ëàï òóòàã êè, áÿçè èø÷èëÿr “êràëëûã”
èääèàñûíà äöøöáëÿrìèø, áÿñ áó èåràrõèéà äègÿrëÿrè òÿrÿôèíäÿí
íåúÿ âÿ íèéÿ ãÿáóë îëóíóá? Íÿéÿ g¤rÿ îíëàr áó “êràëè÷à”íû
áÿñëÿìÿéÿ ràçû îëóáëàr? Àõû òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ,
“éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ”íèí gåäèøèíäÿ îíëàr àíúàã ¤çëÿrèíè
äöøöíìÿëèéäèëÿr?..
Áöòöí hÿøÿràòëàr hÿéàòëàrûíûí á¤éöê ãèñìèíè ãèäà àràìàãëà
êå÷èrèrëÿr. Éåìÿê òàïûr, éåéèr, ñîírà èñÿ éåíèäÿí àúûr âÿ éåíèäÿí
àõòàrûrëàr... Áèr äÿ, òÿhëöêÿëÿräÿí ãà÷ûrëàr. ßgÿr òÿêàìöë
òÿëèìèíè ãÿáóë åòñÿê, îíäà áåëÿ ÷ûõûr êè, ãàrûøãàëàr äà ìèëéîí
èëëÿr ¤íúÿ áó úör “ôÿräè ãàéäàäà” éàøàéûáëàr, ñîírà èñÿ áèr göí
ñîñèàëëàøìàüà ãÿràr âårèá, êàëîíèéàëàräà áèrëÿøèáëÿr. Àràëàrûíäà
îròàã áèr öíñèééÿò øÿáÿêÿñè éîõ èêÿí (òÿêàìöë òÿëèìèíÿ g¤rÿ,
öíñèééÿò ñîñèàëëàøìàíûí íÿòèúÿñèäèr, ÿêñèíÿ éîõ) ãàrûøãàëàr áó
ñîñèàë äöçÿíè ãórìàüà íåúÿ, hàíñû éîëëàrëà ãÿràr âårÿ áèëÿräèëÿr?
10
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Áÿñ áó ñîñèàëëàøìà ö÷öí gÿrÿêëè îëàí gåíåòèê ôÿrãëÿrè îròàéà
÷ûõàrìàëàrû íåúÿ ìöìêöí îëóá? Áó âÿ áóíóí êèìè áàøãà
ñóàëëàrûí hå÷ áèr úàâàáû éîõäór.
Áöòöí áóíëàr áèçè òÿê áèr í¤ãòÿéÿ gÿòèrèr: ìèëéîíëàrëà èë
¤íúÿ göíëÿrèí áèr göíö ãàrûøãàëàrûí ñîñèàëëàøìàã hàãûíäà ãÿràr
ãÿáóë åòäèêëÿrèíè èääèà åòìÿê àüëûí âÿ ìÿíòèãèí òÿìÿë
ãàíóíëàrûíû òàïäàëàìàã äåìÿêäèr. Ñóàëëàrûí éågàíÿ äöçgöí
úàâàáû èñÿ áåëÿäèr: äåòàëëàrûíû êèòàáûí èrÿëèäÿêè á¤ëöìëÿrèíäÿ
g¤rÿúÿéèìèç ñîñèàë äöçÿí ãàrûøãàëàrëà áèrgÿ éàràäûëûá âÿ Éår
öçöíäÿêè èëê ãàrûøãà êîëèíèéàñûíäàí áó göíÿ ãÿäÿr äÿ
äÿéèøìÿéèá!
Ãóràíäà ãàrûøãàëàrûíêûíà áÿíçÿr ñîñèàë äöçÿíÿ ñàhèá îëàí
àrûëàräàí ñ¤ç à÷ûëàrêÿí, áó ñèñòåìèí îíëàrà “òÿëãèí åäèëìÿñè”
áó úör õÿáÿr âårèëèr:
“Rÿááèí áàë àràñûíà áåëÿ âÿhé [òÿëãèí] åòäè: “Äàüëàräà,
àüàúëàräà âÿ èíñàíëàrûí ãóräóüó éårëÿräÿ [åâëÿrèí
äàìûíäà, öçöìëöêëÿräÿ] ¤çöíÿ éóâà òèê; Ñîírà áöòöí
ìåéâÿëÿräÿí éå âÿ Rÿááèíèí ñÿíÿ g¤ñòÿräèéè éîëëà ràhàò,
àñàíëûãëà gåò!” Î àrûëàrûí ãàrûíëàrûíäàí èíñàíëàr ö÷öí
øÿôà îëàí ìöõòÿëèô rÿígëè [àü, ñàrû, ãûrìûçû] áàë ÷ûõàr.
Øöáhÿñèç êè, áóíäà äà äöøöíöá äÿrê åäÿíëÿr ö÷öí áèr
èárÿò âàräûr!” («Íÿùë» ñórÿñè, 68-69).
Àéÿäÿ áàë àrûëàrûíûí áöòöí èøëÿrè Àëëàhûí åòäèéè òÿëãèíëÿ
g¤räöêëÿrè áèëäèrèëèr. Éÿíè hÿìèí håéâàíëàrûí ãóräóãëàrû áöòöí
åâëÿr (éÿíè éóâàëàr) âÿ áó éóâàëàräàêû ñîñèàë äöçÿí, áàë éàïìàã
ö÷öí g¤räöêëÿrè áöòöí èøëÿr Àëëàhûí òÿëãèíèéëÿ går÷ÿêëÿøäèrèëèr.
Ãàrûøãàëàrà äèããÿò éåòèrÿíäÿ g¤röröê êè, îíëàräàêû äóróì
äà áóíäàí ôÿrãëè äåéèë. Îíëàr äà òàìàìèëÿ Àëëàhûí òÿëãèí åòäèéè
ñîñèàë äöçÿíÿ òàáåäèrëÿr. Âÿ áóíà g¤rÿ äÿ hÿr ãàrûøãà í¤âö ¤ç
áîéíóíà ãîéóëàí âÿçèôÿíè ÿêñèêñèç éårèíÿ éåòèrèr.
ßñëèíäÿ, òÿáèÿòèí ãàíóíó äà áóäór; òÿáèòäÿ
òÿêàìöë÷öëÿrèí äåäèéè êèìè, òÿñàäöôè âÿ õàîòèê áèr
“éàøàìàã óüróíäà ìöáàrèçÿ” éîõäór, hå÷ âàõò äà
îëìàéûá. ßêñèíÿ, áöòöí úàíëûëàr ¤çëÿrè ö÷öí àérûëàí
róçèíè éåéèr âÿ Àëëàhûí ãîéäóüó âÿçèôÿíè éårèíÿ
éåòèrèrëÿr. xöíêè Ãóràíäà äà õÿáÿr âårèëäèéè êèìè: “[Éår
öçöíäÿ] åëÿ áèr úàíëû éîõäór êè, îíóí èõòèéàrû Àëëàhûí
ÿëèíäÿ îëìàñûí” âÿ “Øöáhÿñèç êè, róçè âårÿí äÿ,
éåíèëìÿç ãöärÿò ñàhèáè îëàí äà Àëëàhäûr” («Çàrèéàò»
ñórÿñè, / 48).
11

ÑÎÑÈÀË ÙßÉÀÒ
Ãàrûøãàëàrûí êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàäûãëàrûíäàí âÿ
àràëàrûíäà ìöêÿììÿë áèr ÿìÿê á¤ëgöñö ñèñòåìèíèí
ì¤âúóä îëäóüóíäàí àròûã áÿhñ åòìèøèê. Áó ñèñòåìè äàhà
éàõûíäàí èíúÿëÿéÿíäÿ ãàrûøãàëàrûí ñîí äÿrÿúÿ òÿêìèë “úÿìèééÿò
ãóróëóøó”íà ñàhèá îëäóãëàrûíû g¤rÿúÿéèê. Áóíäàí ÿëàâÿ, îíëàrûí
áèr ÷îõ úÿhÿòäÿí ôÿäàêàr âàrëûãëàr îëäóãëàrû äà äèããÿòèìèçè
÷ÿêÿúÿê.
Óçóí èëëÿr ãàrûøãàëàr öçÿrèíäÿ àràøäûrìàëàr àïàrìûø åëì
àäàìëàrû îíëàrûí íèçàìëû ñîñèàë äàâràíûøëàrûíû hÿëÿ äÿ øÿrh åäÿ
áèëìÿéèáëÿr. Washington Carnegie Èíñòèòóòóíóí áàøãàíû Dr.
Caryl P. Ùaskinsin (Êårèë Ùàñêèíñ) áóíóëà áàüëû åòèràôû äèããÿò
÷ÿêèr:
- 60 èëëèê àràøäûrìà âÿ ÷àëûøìàëàräàí ñîírà hÿëÿ äÿ
ãàrûøãàëàrûí òÿêìèë ñîñèàë äàâràíûøëàrûíà òÿÿúúöá åäèrÿì. Îíëàr
ãîõó âÿ hÿrÿêÿòëÿrèíèí äèëèëÿ áàüëû ãàrûøûã, ôÿãÿò ¤çëÿrèíèí ÷îõ
12
Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ÿí ¤íÿìëè úÿhÿòè òàì áèr òîïëóì
óéüóíëóüóíà ñàhèá îëìàëàrû âÿ áöòöí èøëÿrè éàräûìëàøàràã
g¤rìÿëÿrèäèr. Áó øÿêèëäÿ äÿ ê¤ìÿêëÿøÿrÿê, áèr ìåéâÿíè éóâàëàrûíà
äàøûìàüà ÷àëûøàí ãàrûøãà ãróïó g¤röíör.

àñàí àíëàéà áèëäèêëÿrè áèr ñèñòåì ãóróáëàr. Ãàrûøãàëàr áèçèì
håéâàíëàrûí äàâràíûøûíû ¤érÿíÿ áèëìÿéèìèç ö÷öí g¤çÿë áèr
ìîäåëäèr.1
Áÿçè ãàrûøãà êîëîíèéàëàrû ôÿräëÿrèí ñàéû âÿ éàøàìà àråàëû
áàõûìûíäàí î ãÿäÿr gåíèøäèrëÿr êè, îíëàrûí hÿìèí á¤éöê ÿràçèäÿ
ãöñórñóç ñèñòåì ãórà áèëìÿëÿrè hå÷ úör èçàhà gÿëìèr. Áóíà
g¤rÿ äÿ Dr. Íaskins-è hàãëû ñàéìàìàã ìöìêöí äåéèë. Ùÿìèí
gåíèø êîëîíèéàëàrà áèr ¤ríÿê îëàràã Àôrèêà ñàhèëëÿrèíäÿ éàøàéàí
Formica Öesensis àäëû ãàrûøãà í¤âöíö g¤ñòÿrÿ áèëÿrèê. Áó
ãàrûøãà êîëîíèéàñû 2,7 km2-ëèê ÿràçèäÿ, áèr-áèrèëÿ áàüëû 45 ìèí
éóâàäà éàøàéûr. Òÿõìèíÿí 1.080.000 êràëè÷à âÿ 306.000.000
èø÷èñè îëàí áó êîëîíèéàëàrû àràøäûrìà÷ûëàr “ñóïår êîëíèéà”
àäëàíäûrûrëàr. Êîëîíèéà äàõèëèíäÿ áöòöí èñòåhñàë âàñèòÿëÿrèíèí âÿ
àçóãÿíèí ìöêÿììÿë ãàéäàéëà èøëÿäèëäèéè áÿëëè îëóá.2
xîõ gåíèø áèr ÿràçèéÿ éàéûëìàëàrûíà rÿüìÿí, ãàrûøãàëàrûí
hå÷ áèr ãàrûøûãëûã ÷ûõàrìàäàí ñèñòåìëè éàøàìàëàrûíû à÷ûãëàìàã
îëäóãúà ÷ÿòèíäèr. Òÿñÿââör åäèí êè, áó göí hÿòòà ÿhàëèñè àç
îëàí ñèâèë áèr ¤ëêÿäÿ àñàéèøè ãîróìàã âÿ ñîñèàë ÿìèí-àìàíëûüû
ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô göú îrãàíëàrûíäà èñòèôàäÿ îëóíór.
Ùÿìèí îrãàíëàrûí áàøûíäà äà ìöòëÿã îíëàrû é¤íÿëäÿí, èäàrÿ
åäÿí rÿháÿrëèê äórór. Àììà áöòöí áóíëàrà rÿüìÿí, úÿìèééÿòäÿ
ñàáèòëèê ãórìàã äåìÿê îëàr êè, hå÷ âàõò áàø òóòìór. Ãàrûøãà
òîïëóìëàrûíäà èñÿ íÿ ïîëèñ, íÿ æàíäàrì, íÿ äÿ êåøèê÷èéÿ åhòèéàú
âàr. Èëê áàõûøäà êîëîíèéàëàrûí hàêèìèëÿrè êèìè g¤röíÿí
êràëè÷àëàrûí éågàíÿ âÿçèôÿëÿrèíèí ÿñëèíäÿ íÿñëè äàâàì åòäèrìÿê
îëäóüóíó íÿçÿrÿ àëñàã, ãàrûøãàëàrûí hå÷ ëèäårëÿrè, é¤íÿëäèúèëÿrè
äÿ éîõäór. Äîëàéûñûéëà, àràëàrûíäà rÿháÿr-èø÷è ìöíàñèáÿòëÿrèíÿ
äàéàíàí èåràrõèéà äà ì¤âúóä äåéèë. Éàõøû, áÿñ åëÿ èñÿ, áó
ñèñòåìè ãóróá-éàøàäàí êèìäèr?
Êèòàáûí ãàrøûäàêû ôÿñèëëÿrèíäÿ áó âÿ áóíà áÿíçÿr ñóàëëàrûí
úàâàáëàrûíû áèrëèêäÿ òàïàúàüûã.
ÊÀÑÒÀ ÑÈÑÒÅÌÈ
Èñòèñíàñûç îëàràã, áöòöí ãàrûøãà òîïëóìëàrûíäà êàñòà
(ñèíèôëÿrÿ á¤ëöíìÿ) ñèñòåìè ì¤âúóääór. Áó ñèñòåì áèr êîëîíèéà
äàõèëèíäÿ ö÷ àíà á¤ëöìäÿí ìåéäàíà gÿëèr.
Áèrèíúè êàñòàíûí öçâëÿrè àròûá-÷îõàëìàüû òÿìèí åäÿí
êràëè÷àëàr âÿ årêÿê ôÿräëÿräèr. Áèr êîëîíèéàäà áèräÿí ÷îõ êràëè÷à
äà îëà áèëÿr. Êràëè÷àíûí âÿçèôÿñè äöíéàéà éåíè ãàrûøãàëàr gÿòèr-
13

ìÿê, áåëÿëèêëÿ äÿ, íÿñëèí ÷îõàëìàñûíà õèäìÿò åòìÿêäèr. Î, âöúóä
áàõûìûíäàí äègÿr ãàrûøãàëàräàí äàhà èrèäèr. Årêÿêëÿrèí âÿçèôÿñè
èñÿ éàëíûç êràëè÷àíû ä¤ëëÿìÿêäèr. Úöòëÿøìÿ ó÷øóíäàí ñîírà
îíëàrûí ÷îõó ¤ëör.
Èêèíúè êàñòàíûí öçâëÿrè ÿñgÿrëÿräèr. Îíëàrûí âÿçèôÿñè
êîëîíèéàíû ãîróìàã, éåíè éàøàì ÿràçèëÿrè òóòìàã âÿ îâ åòìÿêäèr.
Ö÷öíúö êàñòà èñÿ èø÷è ãàrûøãàëàräàí èáàrÿòäèr. Îíëàr ãûñûr äèøè
ôÿräëÿräÿí èáàrÿòäèrëÿr. Áó ãàrûøãàëàr àíà ãàrûøãàéà âÿ ê¤rïÿëÿrÿ
ãóëëóã åäèr, îíëàrû òÿìèçëÿéèr âÿ áÿñëÿéèrëÿr. Êîëîíèéàíûí äègÿr
èøëÿrè äÿ îíëàrûí áîéíóíäàäûr. Îíëàr éóâàëàr ö÷öí éåíè ëàüûìëàr,
äÿhëèçëÿr ãàçûr, éåìÿê àràéûr âÿ éóâàíû äàâàìëû îëàràã
òÿìèçëÿéèrëÿr.
Èø÷è âÿ ÿñgÿr ãàrûøãàëàr äà ¤ç àràëàrûíäà êè÷èê á¤ëöìëÿrÿ
àérûëûrëàr. Áóíëàr ê¤ëÿëÿr, îüróëàr, éåòèøäèrèúèëÿr, èíøààò÷ûëàr,
òîïëàéûúûëàr êèìè ãróïëàräàí èáàrÿòäèr. Ùÿr ãróïóí ôÿrãëè âÿçèôÿñè
âàr. Áèr ãróïóí èøè àíúàã éà äöøìÿíëÿrëÿ ñàâàøìàã, éà äà îâ
åòìÿêäèr, äègÿr ãróï éóâà òèêèr, ö÷öíúöñö èñÿ éóâàéà ãóëëóã
åäèr.
Ãûñàñû, ãàrûøãà òîïëóìëàrûíäà hÿr áèr ôÿrä öçÿrèíÿ äöøÿí
âÿçèôÿíè ÿêñèêñèç îëàràã éårèíÿ éåòèrèr. Ùå÷ áèrè ì¤âãåéèíè âÿ éà
g¤räöéö èøèí õöñóñèééÿòèíè ïrîáëåìÿ ÷åâèrìÿäÿí, ñàäÿúÿ, ¤ç
èøèíè g¤rör. ®íÿìëè îëàí êîëîíèéàíûí äàâàìëûëûüûäûr.
Áó ñèñòåìèí íåúÿ éàràíäûüûíû äöøöíÿíäÿ èñÿ èñòÿr-èñòÿìÿç
éàràäûëûø går÷ÿéèíÿ âàrûrûã. Ñÿáÿáèíè à÷ûãëàéàã: ßgÿr îròàäà
ãöñórñóç áèr äöçÿí âàrñà, äåìÿê, ìöòëÿã îíó ïëàíëàéàí áèr àüûë
14
Ãàrûøãà êîëîíèéàëàrûíûí ÿí ¤íÿìëè úÿhÿòè òàì áèr òîïëóì
óéüóíëóüóíà ñàhèá îëìàëàrû âÿ áöòöí èøëÿrè éàräûìëàøàràã g¤rìÿëÿrèäèr.
Áó øÿêèëäÿ äÿ ê¤ìÿêëÿøÿrÿê, áèr ìåéâÿíè éóâàëàrûíà äàøûìàüà
÷àëûøàí ãàrûøãà ãróïó g¤röíör.

15
äà âàr. Ìÿñÿëÿí, hÿr îräóäà íèçàì-èíòèçàì îëór âÿ hÿìèí
èíòèçàìû îräóíó èäàrÿ åäÿí çàáèòëÿr ãórórëàr. Îräóäàêû ôÿräëÿrèí
òÿñàäöôÿí éårëÿrèíÿ êå÷ÿrÿê ¤çëÿrè-¤çëÿrèíè ñûràéà äöçäöêëÿrèíè,
òÿøêèëàòëàíäûräûãëàrûíû, röòáÿëÿrÿ á¤ëäöêëÿrèíèí âÿ áó röòáÿëÿrÿ
óéüóí äàâràíäûãëàrûíû ôÿrç åòìÿê òàìàìèëÿ ìÿíòèãñèç îëàräû.
Öñòÿëèê, îräóäàêû ì¤âúóä äöçÿíèí ãöñórñóç øÿêèëäÿ äàâàì
åòìÿñè ö÷öí äÿ çàáèòëÿr îíó íÿçàrÿòäÿ ñàõëàìàëû, éårè gÿëÿíäÿ
èøÿ ìöäàõèëÿ åòìÿëèäèrëÿr. Ãàrûøãàëàräà äà åéíÿí îräó èíòèçàìûíà
áÿíçÿr áèr èíòèçàì âàr. Àììà äèããÿòè ÷ÿêÿí îäór êè, áóràäà
hå÷ áèr “çàáèò”, éÿíè äöçÿíëÿéèúè, é¤íÿëäèúè éîõäór; ãàrûøãà
òîïëóìóíäàêû áöòöí êàñòàëàr âÿçèôÿëÿrèíè ãöñórñóç øÿêèëäÿ éårèíÿ
éåòèrèrëÿr, àììà îíëàrû èäàrÿ åäÿí áèr “ìÿrêÿçè èràäÿ” g¤çÿ
g¤röíìör. Äåìÿëè, áórà ãÿäÿr äåéèëÿíëÿräÿí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõûr
êè, áöòöí ìÿñÿëÿ hÿìèí “ìÿrêÿçè èràäÿ”íèí g¤çëÿ g¤röíìÿìÿ-
ñèíäÿäèr. Ãóràíäà “Rÿááèí áàë àràñûíà âÿhé åòäè...” («Íÿùë»
ñórÿñè,/ 68) àéÿñèíäÿ õÿáÿr âårèëÿí òÿëãèí, ìÿhç áó g¤çëÿ
g¤röíìÿéÿí èràäÿäèr.
Áó èràäÿ î äÿrÿúÿäÿ ìöähèø áèr ïëàíëàìà går÷ÿêëÿøäèrèá êè,
èíúÿëÿäèêúÿ èíñàíëàrû håéràí ãîéór. Áó håéràíëûã âÿ ÷àøãûíëûã
àràøäûrìà÷ûëàr òÿrÿôèíäÿí çàìàí-çàìàí ÷åøèäëè øÿêèëëÿräÿ èôàäÿ
Åéíè êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè àérû-àérû êàñòàëàrà ìÿíñóá ãàrûøãàëàr ôèçèêè
áàõûìäàí äà ôÿrãëÿíèrëÿr. Îíëàrûí hÿr áèrè g¤räöêëÿrè èøÿ óéüóí ôèçèêè
ãóróëóøà ñàhèáäèrëÿr.

åäèëèá. Ùÿòòà áó ãÿäÿr ìöêÿììÿë áèr ñèñòåìèí òÿñàäöôëÿr
ñîíóúóíäà ìåéäàíà gÿëäèéèíè èääèà åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿí
òÿêàìöë÷öëÿr äÿ îíóí ÿñàñûíäà äàéàíàí äàâràíûøëàrû èçàh
åòìÿêäÿ àúèç ãàëûáëàr. Òÿêàìöë÷ö íÿørëÿräÿí îëàí Åëì âÿ
Òåõíèêà Æóríàëûíäà (ÀÁØ) éår àëàí áèr ìÿãàëÿäÿ éàçûëàíëàr
hÿìèí àúèçëèéè áèr äàhà g¤ç ¤íöíÿ ñÿrèr:
“Ñóàë áóíäàäûr êè, úàíëûëàr íèéÿ áèr-áèrëÿrèíÿ éàräûì
åäèrëÿr... Äàrâèíèí íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ, hÿr úàíëû àíúàã ¤çöíöí
éàøàìàñû âÿ íÿñëèíèí äàâà åòìÿñè óüróíäà ìöáàrèçÿ àïàrûr.
Áàøãàëàrûíà éàräûì åòìÿê î úàíëûíûí hÿìèí àìàëûéëà äöç
gÿëìÿäèéèíÿ g¤rÿ, áó ìÿñÿëÿéÿ àéäûíëûã gÿòèrìÿê òÿëÿá
îëóíóräó. Áóíà g¤rÿ äÿ úàíëûëàrûí ôÿäàêàr îëà áèëÿúÿêëÿrè
âårñèéàñû îròàéà àòûëûá. Ôÿäàêàr îëìàüûí êëàññèê èçàhû áóäór êè,
í¤âöí âÿ éà ãróïóí ìÿíàôåéèíè ¤ç ìÿíàôåéèíäÿí öñòöí òóòàí
ôÿräëÿräÿí éàràíàí òîïëóì òÿêàìöë ïrîñåñèíäÿ åãîèñò ôÿräëÿräÿí
éàràíàí òîïëóìëàrà íèñáÿòÿí, äàhà áàøàrûëû îëàúàã. Àíúàã áó
íÿçÿrèééÿäÿêè ãàrûíëûã ìÿãàì îäór êè, ôÿäàêàr òîïëóìëàr áó
¤çÿëëèêëÿrèíè íåúÿ âÿ íÿéèí ñàéÿñèíäÿ ãîróéàúàãëàr? Áåëÿ áèr
òîïëóìäà ÿgÿr ôÿäàêàr îëìàã èñòÿìÿéÿí áèrúÿ åãîèñò ôÿrä
ìåéäàíà ÷ûõàrñà, ñîíràäàí åëÿëÿrèíèí ñàéû àròà áèëÿr àõû.
Áèr áàøãà ãàràíëûã ìÿãàì èñÿ îíäàí èáàrÿòäèr êè, ÿgÿr
òÿêàìöë ïrîñåñè òîïëóì ñÿâèééÿñèíäÿ gåäèrñÿ, îíäà hÿìèí
òîïëóìóí ñÿrhÿäëÿrè íåúÿ ìöÿééÿíëÿøìÿëèäèr - àèëÿìè,
ïîïóëéàñèéàìû, í¤âìö, ñèíèôìè? Åéíè àíäà áèräÿí ÷îõ ñÿâèééÿäÿ
òÿêàìöë îëñà áåëÿ, áóíóí íÿòèúÿëÿrè òîïëàíàíäà ñîíóú íÿ îëàúàã?3
G¤röëäöéö êèìè, úàíëûëàräàêû ôÿäàêàrëûã äóéüóñóíó âÿ áó
äóéüó ÿñàñûíäà gÿëèøÿí ñîñèàë ñèñòåìëÿrè òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèëÿ
èçàh åòìÿê ÿñëà ìöìêöí äåéèë.
Ãàrûøãàëàr ãàïû÷ûëûã åäÿ áèëÿrìè?
Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíäàêû ñèñòåìèí äåòàëëàrûíû èíúÿëÿéÿíäÿ
áó ñèñòåìè ãóràí âÿ é¤íÿëäÿí, g¤çëÿ g¤röíìÿéÿí èràäÿíèí
göúöíö äàhà éàõøû hèññ åäÿrèê. Èíäè áó äåòàëëàrà íÿçÿr éåòèrÿê.
Ãàrûøãà éóâàëàrûíûí õàrèúè àëÿìëÿ áàüëàíòûëàrû ñàäÿúÿ áèr
ãàrûøãàíûí êå÷ÿ áèëÿúÿéè gåíèøëèêäÿ êè÷èê äÿëèê âàñèòÿñèëÿ
går÷ÿêëÿøäèrèëèr. Áó äÿëèêëÿräÿí êå÷ìÿê ö÷öíñÿ õöñóñè “èçí”
gÿrÿêäèr. Áåëÿ êè, êîëîíèéàäà ñàéëàrû î ãÿäÿr äÿ ÷îõ îëìàéàí
âÿ àíúàã áèr âÿçèôÿíè - ãàïû÷ûëûüû éårèíÿ éåòèrÿí õöñóñè ãàrûøãàëàr
âàr. “Ãàïû÷ûëàr” gèrèø äÿëèéèíÿ òàìàìèëÿ óéüóí gÿëÿí èrè áàøëà-
16

rûéëà úàíëû òûõàú rîëóíó îéíàéûrëàr. Öñòÿëèê, hÿìèí ãàrûøãàëàrûí
áàø ãèñìèíèí rÿígè äÿ ÿòràôäàêû àüàúëàrûí ãàáûãëàrûíûí rÿígèëÿ
åéíèäèr. Ãàïû÷û ñààòëàrëà gèrèø äÿëèéèíäÿ îòórór âÿ àíúàã ¤ç
êîëîíèéàñûíäàí îëàí ãàrûøãàëàrûí è÷ÿrè êå÷ìÿñèíÿ èçí âårèr.4
ßëáÿòòÿ, òàìàìèëÿ àéäûíäûr êè, ãàïû÷û ãàrûøãàíûí ãàôàñûíûí
äÿëèéÿ òàì óéüóí îëìàñû, rÿígèíèí ÿòràô ìöhèòëÿ óéóøìàñû,
òàíûìàäûüû hå÷ êèìñÿíè è÷ÿrè áóràõìàìàñû îíóí ¤ç èñòÿéèëÿ áàø
òóòàí ìÿñÿëÿëÿr äåéèë. Ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè áó øÿêèëäÿ
áè÷èìëÿéÿí, g¤räöéö èøè îíà òÿëãèí åäÿí áèr àüûë ñàhèáè ìöòëÿã
îëìàëûäûr. Ãàrûøãàíûí áó âÿçèôÿëÿrè ¤çáàøûíà öçÿrèíÿ g¤òöräöéöíö
âÿ hå÷ áåçìÿäÿí, âàç êå÷ìÿäÿí ãàïû÷ûëûã åòäèéèíè ñ¤éëÿìÿê
ÿñëà àüëàáàòàí äåéèë àõû. Áèr äöøöíÿê: ãàrûøãà íèéÿ ãàïû÷û îëìàã
èñòÿñèí êè? ßgÿr ìöòëÿã áèr èøèí ãóëïóíäàí éàïûøìàëû îëñà áåëÿ,
íèéÿ ÿí ÷ÿòèíèíè âÿ ÿçèééÿòëèñèíè, öñòÿëèê, ôÿäàêàrëûã òÿëÿá åäÿíèíè
ñå÷ñèí êè? ßgÿr èìêàíû îëñàéäû, øöáhÿñèç êè, ¤çöíÿ ÿí ràhàò âÿ
ñÿrôÿëè èøè g¤òörÿräè. Àíúàã ãàrûøãàëàrû éàràäàí ñÿíÿòêàr ¤ç
ñÿíÿòèíèí ì¤hòÿøÿìëèéèíè g¤ñòÿrìÿê ö÷öí áåëÿ ìöêÿììÿë áèr
êîëîíèéà hÿéàòû ãóróá âÿ hÿìèí êîëîíèéàíûí öçâëÿrèíÿ äÿ áÿëëè
âÿçèôÿëÿr àéûrûá. Éÿíè ñå÷èì Àëëàhûí îëóá. Ãàïû÷û ãàrûøãà äà
Îíà á¤éöê áèr èòàÿòëÿ âÿçèôÿñèíè éårèíÿ éåòèrìÿêäÿäèr.
Òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíÿ g¤rÿ èñÿ, ãàrûøãàëàrûí hÿr ñàhÿäÿ
àérûúà èíêèøàô åòìÿëè âÿ äàhà ràhàò éàøàéà áèëÿúÿêëÿrè áèr êàñòàéà
(òÿáÿãÿéÿ) äàõèë îëìàüà úàí àòìàëàéäûëàr. Àììà ãàïû÷û
ãàrûøãàëàr áåëÿ áèr úÿhääÿ hå÷ áóëóíìórëàr äà; îíëàr áöòöí
¤ìörëÿrè áîéóíúà ¤çëÿrèíÿ òÿëãèí åäèëÿí èøè ãöñórñóçúàñûíà éårèíÿ
éåòèrèrëÿr.
Ìöòÿõÿññèñ ãàrûøãàëàr
Ãàrûøãàëàräà òÿøêèëàòëàíìà, áÿëèrëè áèr èø öçrÿ èõòèñàñëàøìà
hàràäàñà àç ãàëà èíñàíëàräà îëäóüó ãÿäÿräèr. Ùÿòòà èíñàíëàr áó
ìÿñÿëÿäÿ ãàrûøãàëàräàí ¤ríÿê g¤òörörëÿr. Ìÿñÿëÿí, êîìïöòår
ìöòÿõÿññèñëÿrè ãàrûøãàëàräàêû ñèñòåìè ëàáàrîòîrèéàäà rîáîòëàrûí
öçÿrèíÿ ê¤÷örìÿéÿ ÷àëûøûrëàr. Éÿíè íåúÿ: îíëàr äöøöíörëÿr êè,
rîáîòëàräàí ñÿìÿrÿ g¤òörìÿê ö÷öí ÷îõ èíêèøàô åòìèø áèr âÿ éà
áèr íå÷ÿ rîáîòóí ÿâÿçèíÿ, “áÿñèò” èíôîrìàòèê öíñörëÿräÿí îëóøàí
äàhà àç “øöórëó” áèr ãróï rîáîò äöçÿëäèá, îíëàrû ãàrûøãà
êîëîíèéàñûíäà îëäóüó êèìè äöçÿíëÿìÿê, ïrîãràìëàøäàrìàã
ëàçûìäûr; áó rîáîòëàrûí éàräûìëàøìàñû âÿ èø á¤ëöìö ñàéÿñèíäÿ
÷îõ á¤éöê ìÿíôÿÿò ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäör. Ùÿì äÿ îíà g¤rÿ
17

êè, áó rîáîòëàr áöòöí èíôîrìàñèéàëàrû áèr-áèrèíÿ ¤òörÿ áèëÿúÿêëÿr.
Ãàrûøãà êîëîíèéàñûíûí hÿéàòû âÿ ÿìÿê á¤ëöìö òÿrçè hÿòòà
NASA-íû (North American Space Agency - Øèìàëè Àìårèêà
Êîñìèê Àgåíòëèéè - òÿrú.) äà òÿñèrëÿíäèrèá. Íÿòèúÿäÿ áó ãóróì
Ìàrñäà hÿéàò àràìàã ö÷öí áèr ìöêÿììÿë rîáîò g¤íäÿrìÿê
ÿâÿçèíÿ, ÷îõëó “ãàrûøãà-rîáîòëàr” g¤íäÿrìÿéè ïëàíëàéûr. Áó
hàëäà êîìàíäàíûí ãîéóëàí âÿçèôÿíèí ¤häÿñèíäÿí gÿëìÿê øàíñû
ãàò-ãàò éöêñÿê îëàúàã. xöíêè “ãàrûøãà-rîáîòëàr”ûí hÿòòà áèr
íå÷ÿñè õàràá îëñà áåëÿ, ãàëàíëàrû ìèññèéàíû òàìàìëàéàúàãëàr.5
Áó à÷ûãëàìàëàräàí ñîírà “ìöòÿõÿññèñ ãàrûøãàëàr” äöíéà-
ñûíäàí äèããÿò ÷ÿêèúè áèr ¤ríÿéÿ íÿçÿr ñàëàã.
Ãróï hàëûíäà éàøàìàã
ãàrûøãàëàrà íåúÿ òÿñèr åäèr?
Ãàrûøãàëàräà èø áèrëèéèíèí ÿí ÷îõ àràøäûrûëàí ¤ríÿéè áèr èø÷è
ãàrûøãà í¤âöíöí (Lasius Emarginatus) äàâràíûøëàrûäûr. Áó í¤âöí
ôÿräëÿrèíèí áèr-áèrëÿrèíÿ ãàrøû èëgèíú áàüëûëûãëàrû âàr. Á¤éöê
ãróïäàí àérûëàíäà òîrïàãëà ÿëëÿøÿí ãróïà àèä ä¤rä èø÷è ãàrûøãà-
íûí ôÿàëèééÿòè ñörÿòëÿ äàâàì åäèr. Ôÿãÿò, ä¤räöíöí àràñûíäà
áèr-áèrëÿrèíè g¤rìÿëÿrèíÿ ÿígÿë îëàí hàíñûñà íÿñíÿ (òóòàëûì,
äàø) ïåéäà îëàíäà, èø òåìïëÿrè êÿñêèí äöøör.
Áàøãà áèr ¤ríÿê èñÿ “àòÿø ãàrûøãàëàrû”íûí ãróïëàrûíû hàíñûñà
áàréår àéûràíäà, hÿìèí áàréårè äÿëèá, áèr-áèrèíÿ ãîâóøìàüà úàí
àòìàëàrûäûr.
Áóíëàräàí áàøãà, ãróïäàêû öçâëÿrèí ñàéû äÿéèøÿíäÿ äÿ
ãàrûøãàëàrûí äàâràíûøûíäà ôÿrãëè ÿëàìÿòëÿr öçÿ ÷ûõûr. Éóâàäàêû
ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròàíäà, hÿr áèr öçâöí ôÿàëèééÿòèíäÿ èrÿëèëÿéèø
îëór. Èø÷è ãàrûøãàëàr áèr àràéà gÿëÿíäÿ òîïëàíûá ñàêèòëÿøèr âÿ àç
åíåræè õÿrúëÿéèrëÿr. Ùÿòòà áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíèí ñàéû àròäûãúà,
èøëÿòäèêëÿrè îêñègåíèí ìèãäàrûíûí àçàëäûüû äà ìöøàhèäÿ åäèëèá.
Áöòöí áó ¤ríÿêëÿr ãàrûøãàëàrûí òÿêáàøûíà éàøàìàüû
áàúàrìàäûãëàrûíû g¤ñòÿrèr. Áó êè÷èê ìÿõëóãëàr àíúàã ãróïëàr,
hÿòòà êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàéà áèëÿúÿê ¤çÿëëèêäÿ éàràäûëûáëàr.
Áó äà áèçÿ òÿêàìöë÷öëÿrèí ãàrûøãàëàrûí ñîíràäàí ñîñèàëëàø-
ìàñûéëà áàüëû èääèàëàrûíûí går÷ÿêäÿí íÿ ãÿäÿr óçàã îëäóüóíó
g¤ñòÿrèr. xöíêè ãàrûøãàëàrûí ÿââÿëëÿr òÿêáàøûíà éàøàéûá äà,
ñîíràäàí òîïëóìñàëëàøàràã (ñîñèàëëàøàràã) êîëîíèéàëàr éàràòìàñû
ìöìêöí äåéèë. Ãàrûøãàíûí òÿêáàøûíà éàøàìàñû èìêàíñûçäûr.
Ùÿì ò¤rÿéèá-÷îõàëìàã, hÿì ¤çöíÿ âÿ hÿì-úèíñëÿrèíÿ óéüóí
18

éóâà ãórìàã, hÿì àèëÿñèíè áÿñëÿìÿê, hÿì êåøèê÷è, hÿì èø÷è,
hÿì “ÿñgÿr” îëìàã - áèr ãàrûøãà òÿêáàøûíà áó èøëÿrèí hå÷
hàíñûíûí ¤häÿñèíäÿí gÿëÿ áèëìÿç. xîõ äÿrèí ÿìÿê á¤ëöìö
òÿëÿá åäÿí áöòöí áó èøëÿrè hà÷àíñà áèr âÿ éà áèr íå÷ÿ
ãàrûøãàíûí òÿêáàøûíà g¤räöêëÿrèíè äåìÿê ãÿòèééÿí àüëàáàüàí
÷ûõìàç. Öñòÿëèê, éàçûã ãàrûøãà áó ãÿäÿr ÿçèééÿòëè èøëÿrëÿ
óüràøàrêÿí, áèr éàíäàí äà ñîñèàëëàøìà é¤íöíäÿ ñÿéëÿr
g¤ñòÿrìÿëèéäè...
Áó äóróìäà àíëàøûëàí îäór êè, ãàrûøãàëàr éàràäûëäûãëàrû
göíäÿí áÿrè ñîñèàë ñèñòåì è÷èíäÿ, ãróïëàrëà éàøàéàí âàrëûãëàr
îëóáëàr. Éÿíè, Àëëàh òÿrÿôèíäÿí áöòöí áó ¤çÿëëèêëÿrèëÿ áèrgÿ
âàr åäèëèáëÿr.
19
Ãàrûøãàëàr ãróï
hàëûíäà éàøàéà
áèëÿí úàíëûëàräûr.
Òÿêáàøûíà
éàøàìàëàrû
ìöìêöíñöçäör.

Íöìóíÿâè ãÿràrgàh
®íúÿêè ñÿhèôÿëÿrèìèçäÿ gÿòèräèéèìèç îräó ìèñàëûíû áèr àç
gåíèøëÿíäèrÿê. Àüàëàñûüìàç äÿrÿúÿäÿ gåíèø, àììà hÿääÿí
àròûã ñÿëèãÿëè, íèçàìëû áèr ãÿràrgàhà gÿëäèéèíèçè äöøöíöí. È÷ÿrè
gèrìÿéèíèç ìöìêöíñöç g¤röíör, ÷öíêè ãàïûëàräàêû êåøèê÷èëÿr
òàíûìàäûãëàrû hå÷ êèìè è÷ÿrè áóràõìûrëàr. Áèíà ìöêÿììÿë áèr
òÿhëöêÿñèçëèê ñèñòåìèëÿ ãîróíór.
Àììà òóòàã êè, hàíñûñà éîëëà è÷ÿrè gèrÿ áèëäèíèç. È÷ÿrèäÿ
÷îõ ñèñòåìëè âÿ äèíàìèê áèr ôÿàëèééÿò äèããÿòèíèçè ÷ÿêÿúÿê. xöíêè
ìèíëÿrëÿ ÿñgÿr ÷îõ äöçÿíëè áèr øÿêèëäÿ èøëÿrèíè g¤rörëÿr. Áó
äöçÿíèí ñèrrèíè àràøäûràíäà áÿëëè îëàúàã êè, ãÿràrgàh îíëàrûí
÷àëûøìàñû ö÷öí ñîí äÿrÿúÿ óéüóí øÿêèëäÿ èíøà åäèëèá. Ùÿr èø
ö÷öí ¤çÿë á¤ëöìëÿr âàr âÿ áó á¤ëöìëÿr ìÿhç hÿìèí ñàhÿéÿ
óéüóí îëàràã ãóróëóá. Ìèñàë ö÷öí, áèíà ãàòëàrëà éårèí àëòûíà
äîüró åíñÿ äÿ, göíÿø åíåræèñèíÿ åhòèéàú äóéàí á¤ëöìëÿr ìÿhç
éóõàrû ãàòäà éårëÿøäèrèëèá. Àérûúà, áèr-áèrèëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàüà
åhòèéàúû îëàí ãàòëàr áó áàõûìäàí äà èäåë äÿrÿúÿäÿ ÿëâårèøëè
òèêèëèáëÿr. Íèñáÿòÿí gåú èøëÿäèëÿí ÿøéàëàrûí éûüûëäûüû àíáàrëàr
áèíàíûí éàí òÿrÿôèíäÿ éårëÿøäèëèrèá. Òåç-òåç åhòèéàú äóéóëàí
øåéëÿr èñÿ åëÿ îòàãëàrà éûüûëûá êè, äàèì ÿë àëòûíäà îëñóí. Áèíàíûí
äöç îròàñûíäà äà gÿrÿê îëàíäà hàìûíûí òîïëàíà áèëÿúÿéè éåêÿ
áèr ñàëîí âàr.
Àììà ãÿràrgàhûí ¤çÿëëèêëÿrè áóíëàrëà äà áèòìèr. Òÿñÿââör
åäèí êè, áèíà ÷îõ á¤éöê îëìàñûíà rÿüìÿí, áÿràáÿr øÿêèëäÿ
èñèäèëèr. xîõ ìöêÿììÿë áèr ìÿrêÿçè èñèòìÿ ñèñòåìèíèí ñàéÿñèíäÿ
òåìïåràòór äàèì ñàáèò ãàëûr. Áóíóí ñÿáÿáëÿrèíäÿí áèrè äÿ áèíàäà
ìöêÿììÿë âåíòèëéàñèéà ñèñòåìèíèí ì¤âúóäëóüóäór.
Áåëÿ áèr ãÿràrgàhû êèìëÿrèí âÿ íåúÿ ãórà áèëÿúÿéè
ñîróøóëàrñà, hàìû äåéÿr êè, áó èøè àíúàã âÿ àíúàã ñàâàäëû,
ïrîôåññèîíàë ìöhÿíäèñëÿr ãróïó g¤rÿ áèëÿr. xöíêè áóíóí ö÷öí
ìöÿééÿí çÿêà, òÿhñèë âÿ ñ. êåéôèééÿòëÿr òÿëÿá îëóíór. Ùàëáóêè,
hàããûíäà áÿhñ åòäèéèìèç ãÿràrgàh âór-òóò áèr ãàrûøãà éóâàñûäûr.
Áåëÿ áèr ãÿràrgàh òèêìÿéè ¤érÿíìÿê ö÷öí èíñàí hÿéàòûíûí
÷îõ hèññÿñèíè îõóéóá-¤érÿíìÿéÿ ñÿrô åòìÿëèäèr. Ãàrûøãà èñÿ
éóìóròàäàí ÷ûõàí êèìè, hå÷ áèr øåé ¤érÿíìÿäÿí ¤ç áîéíóíà
äöøÿí èøè g¤rìÿéÿ áàøëàéûr. Äåìÿê, ãàrûøãàëàr hÿëÿ äöíéàéà
gÿëìÿìèøäÿí ¤íúÿ áó áèëgèëÿrÿ ñàhèá îëórëàr. Äàhà äîüróñó,
ãàrûøãàëàrû éàràäàí Àëëàh áöòöí áó áèëgèëÿrè îíëàrà òÿëãèí åäèr.
20

Ãàrûøãàëàräà ¤ç-¤çöíö äöçÿíëÿìÿ
Ãàrûøãà äöíéàñûíû òÿíçèìëÿéÿúÿê hàíñûñà áèr ïëàí-ïrîãràì
éîõäór. ßí ¤íÿìëèñè, äàhà ¤íúÿ ñ¤éëÿäèéèìèç êèìè, rÿèñ-òàáåëè
(ÿìr âårÿí - èúrà åäÿí) ìöíàñèáÿòëÿrè äÿ ì¤âúóä äåéèë. Ñîí
äÿrÿúÿ gÿëèøìèø áèr ¤çöíöòÿíçèìëÿìÿ ñàéÿñèíäÿ áó òîïëóìäàêû
ÿí ìörÿêêÿá èøëÿr äÿ hå÷ àõñàìàäàí éårèíÿ éåòèrèëèr.
Áèr ìèñàëà áàõàã: Êîëîíèéàäà ãèäà ñûõûíòûñû éàøàíàíäà èø÷è
ãàrûøãàëàr äÿrhàë “áÿñëÿéèúè” ãàrûøãàëàrà ä¤íör âÿ “ÿëàâÿ”
ìÿäÿëÿrèíäÿêè ãèäà ìàäÿëëÿrèëÿ äègÿr ãàrûøãàëàrû áÿñëÿìÿéÿ
áàøëàéûrëàr. Åhòèéàú àràäàí ãàëõàíäà èñÿ éåíÿ äÿ äÿrhàë áó
“àìïëóà”äàí ÷ûõûá, éåíèäÿí èø÷è ãàrûøãàëàrà ä¤íörëÿr.
21
Öñòäÿêè rÿñìäÿ ãàrûøãàëàrûí áèr àüàúûí ê¤êëÿrè àràñûíäà
ãóräóãëàrû éåràëòû øÿhÿr g¤röíör. Çàìàí êå÷äèêúÿ àüàúûí ê¤êëÿrè
àøûíàràã îâóëóá-ò¤êöëöá, íÿòèúÿäÿ áó gèçëè øÿhÿr îròàéà ÷ûõûá.

Áóràäà ìèñàë gÿòèrèëÿí ôÿäàêàrëûã går÷ÿêäÿí äÿ ÷îõ éöêñÿê
ñÿâèééÿäÿäèr. Èíñàíëàr äöíéàäàêû àúëûã òÿhëöêÿñèëÿ ìöáàrèçÿäÿ
hå÷ áèr áàøàrû ÿëäÿ åòìÿäèêëÿrè hàëäà, ãàrûøãàëàr, g¤röíäöéö
êèìè, áóíóí ÷àrÿñèíè áóëóáëàr - ãèäà äà äàõèë îëìàãëà, hÿr øåéè
ïàéëàøìàã. Áÿëè, áó, går÷ÿê áèr ôÿäàêàrëûã ¤ríÿéèäèr.
Ãàrøûñûíäàêû ãàrûøãàíûí éàøàéà áèëìÿñè ö÷öí hå÷ áèr ÿâÿç
22
Éóâà hÿéàòûíûí èëê ìÿrhÿëÿñèíäÿ êîëîíèéà öçâëÿrè èíúÿ áèr äÿëèê
à÷àràã, îíó ëàáèrèíò øÿêèëèíäÿ äÿrèíëÿøäèrèrëÿr. Ùÿìèí èñòèãàìÿòëÿrèí
ñîíóíäà áàêòårèéà òîïàëàrû îëà áèëÿr. Ùÿìèí áàêòårèéà òîïàëàrûíà
òîrïàüûí ñÿòhèíÿ éàõûí éårëÿräÿ äàhà ÷îõ éårëÿøèr. Äàhà äÿrèíäÿ âÿ
äàhà gåíèø á¤ëìÿëÿräÿ èñÿ áèòêè ãàëûãëàrûíûí ÷öröíòöëÿrè âàr. Áóíà
g¤rÿ äÿ äÿëèêëÿrèí (îòàãëàrûí) áÿçèëÿrè öçâè ìàääÿëÿrëÿ áîë òîrïàã
ãàòëàrûíäà éårëÿøèr. Ñàíêè áó, çÿrÿrëè òóëëàíòûëàrû íåéòràëëàøäûrìàã
ö÷öíäör. Öñòÿëèê, hÿìèí á¤ëìÿëÿräÿ èñòèëèê ÿìÿëÿ gÿëèr âÿ òÿärèúÿí
éóõàrûéà äîüró éöêñÿëèr. Êöêöräëö âÿ áîë îêñègåíëè hàâà áöòöí éóâàéà
éàéûëûr. Áó ñèñòåìäÿí âåíòèëéàñèéà âÿ éîë à÷ìàã ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèr.
Äÿëèêëÿräÿí, ìàüàràëàräàí âÿ òóíåëëÿräÿí èáàrÿò éóâàíûí ÷åârÿñèíèí
äèàìåòrè òÿõìèíÿí 7,5 ìåòrÿ ãÿäÿr îëór. Äàhà ÷îõ äèããÿò éåòèrèëìÿñè
gÿrÿêÿí ìÿñÿëÿ èñÿ áóäór êè, áó éóâàíû âÿ ñèñòåìëÿrè hå÷ áèr èíøààò
òÿhñèëè g¤rìÿìèø ãàrûøãàëàr èíøà åäèrëÿr.

g¤çëÿìÿäÿí ìÿäÿñèíäÿêè ãèäàéà ãÿäÿr hÿr øåéè ïàéëàøìàã
òÿáèÿòäÿ òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí èçàh åäÿ áèëìÿäèéè ìèíëÿrëÿ
ìèñàëëàräàí ñàäÿúÿ áèrèäèr.
Ãàrûøãàëàrûí ñàéûíûí hÿääÿí ÷îõ àròìàñûéëà áàüëû
ïrîáëåìëÿr äÿ hå÷ âàõò îràéà ÷ûõìûr. Áó göí èíñàíëàr
óráàíèçàñèéà, ìèãràñèéà, òÿáèè åhòèéàòëàräàí éàíëûø èñòèôàäÿ âÿ
èøñèçëèê êèìè ïrîáëåìëÿr ñÿáÿáèíäÿí àüûr ñûõûíòûëàr ÷ÿêäèêëÿrè
hàëäà, ãàrûøãàëàr 50 ìèëéîí “ÿhàëèñè” îëàí éåràëòû “øÿhÿrëÿrè” hå÷
íÿéèí ÿêñèêëèéèíè hèññ åòìÿäÿí, hå÷ áèr åhòèéàú-ôèëàíëà
öçëÿøìÿäÿí é¤íÿëäèrëÿr. Ùÿr áèr ãàrûøãà ÷åârÿñèíäÿêè øÿràèòèí
äÿéèøìÿñèíÿ àíè îëàràã råàêñèéà âårèr; áóíóí ìöìêöí îëà
áèëìÿñè ö÷öí èñÿ ãàrûøãàëàrûí ìöòëÿã ôèçèêè âÿ ïñèõîëîæè
é¤íëÿräÿí õöñóñè øÿêèëäÿ “ïrîãràìëàøìàñû” gÿrÿêäèr. Ñîí
äÿrÿúÿ ìöêÿììÿë ãóróëìóø áó ñèñòåìèí éàøàìàñû ö÷öí ìöòëÿã
ãàrûøãàëàrû é¤íëÿíäèrÿí, âÿçèôÿëÿrèíè éårèíÿ éåòèrìÿëÿrèíè òÿëãèí
åäÿí, ÿìr âårÿí áèr “èràäÿ ñàhèáè”íÿ åhòèéàú âàr. ßêñ òÿãäèräÿ
îròàéà ñèñòåì âÿ äöçÿí éîõ, á¤éöê ãàrûøûãëûã, õàîñ ÷ûõàräû. Áó
èràäÿ ñàhèáè èñÿ hÿr øåéèí á¤éöéö îëàí, hÿr øåéÿ göúö éåòÿí,
áöòöí úàíëûëàrû é¤íëÿíäèrÿí, g¤rìÿëè îëääóãëàrû èøëÿrè òÿëãèí èëÿ
ÿìr åäÿí Àëëàhäûr.
Ãàrûøãàëàrûí hå÷ áèr øÿõñè ìÿíôÿÿò g¤çëÿìÿäÿí äórìàäàí
÷àëûøìàëàrû îíëàrûí êîíêråò áèr ãöââÿ òÿrÿôèíäÿí hÿrÿêÿò
åòäèrèëäèêëÿrèíè èñáàòëàéûr. Ùÿr øåéèí ñàhèáè èñÿ Àëëàhäûr,
Êàèíàòäàêû áöòöí úàíëûëàr îíóí èëhàìûéëà hÿrÿêÿò åäèrëÿr; áó
går÷ÿêëèê Ãóràíäà áåëÿ õÿáÿr âårèëèá:
“Ìÿí ¤çöìöí âÿ ñèçèí Rÿááèíèç îëàí Àëëàhà òÿâÿêêöë
åòäèì. [Éår öçöíäÿ] åëÿ áèr úàíëû éîõäór êè, îíóí
èõòèéàrû Àëëàhûí ÿëèíäÿ îëìàñûí. Ùÿãèãÿòÿí, Rÿááèì
äöç éîëäàäûr!” («Ùóä» ñórÿñè, / 56).
23

ÒÎÏËÓÌÄÀ
ÖÍÑÈÉÉßÒ
Ãóràíäà Ùç. Ñöëåéìàíûí îräóñó hàããûíäà âårèëÿí áèëgèäÿ
ãàrûøãàëàrûí ÷îõ ìöêÿììÿë “õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìè”íèí
îëäóüóíà èøàrÿ åäèëèr. Ùÿìèí àéÿ áåëÿäèr:
“Íÿhàéÿò, îíëàr [Òàèôäÿêè, éàõóä, Øàìäàêû] ãàrûøãà
âàäèñèíÿ gÿëèá ÷àòàíäà áèr äèøè ãàrûøãà [ãàrûøãàëàrûí
ïàäøàhû] äåäè: “Åé ãàrûøãàëàr! Éóâàëàrûíûçà gèrèí êè,
Ñöëåéìàí âÿ îräóñó ¤çëÿrè äÿ áèëìÿäÿí ñèçè [àéàãëàrû
àëòûíäà] áàñûá ÿçìÿñèíëÿr!” («Íÿìë» ñórÿñè, 18).
Ñîí îíèëëèêëÿr ÿrçèíäÿ ãàrûøãàëàr öçÿrèíäÿ àïàrûëàí åëìè
àràøäûrìàëàr áó êè÷èê håéâàíëàr àràñûíäà èíàíûëìàç áèr
õÿáÿrëÿøìÿ (öíñèééÿò) ñèñòåìèíèí îëäüóíó îròàéà ãîéóá.
National Geograrhic äÿrgèñèíäÿ éàéûìëàíàí áèr ìÿãàëÿäÿ áó
hàãäà äåéèëèr:
“Á¤éöê-êè÷èêëèéèíäÿí ôÿrãëè îëìàéàràã, hÿr áèr ãàrûøãà
áàøûíäàêû äóéüó îrãàíëàrû âàñèòÿñèëÿ ìèëéîíëàrúà ñèãíàë àëà
áèëèr. Ãàrûøãàíûí áåéíè 500.000 ñèíèr höúåérÿñèíäÿí èáàrÿòäèr;
g¤çëÿrè áèòèøèêäèr; áàøûíäàêû àíòåííàëàr èíñàíäàêû áóróí âÿ
áàrìàã óúëàrû êèìè hÿrÿêÿò åäèr. Àüçûíûí àëòûíäàêû råñåïòîrëàr
äàäû, òöêëÿr èñÿ òÿìàñû hèññ åäèr”.7
Áèçëÿr ôÿrãèíÿ âàrìàñàã äà, ãàrûøãàëàr hÿññàñ äóéüó
îrãàíëàrû ñàéÿñèíäÿ ìöõòÿëèô õÿáÿrëÿøìÿ (öíñèééÿò) éîëëàrûíäàí
èñòèôàäÿ åäèrëÿr. Îâ òàïìàãäàí áèr-áèrèíè èçëÿìÿéÿ, éóâàëàrûíû
ãórìàãäàí ñàâàøìàüà ãÿäÿr hÿr áèr èøäÿ áó äóéüó
îrãàíëàrûíäàí éàràrëàíûrëàr. 2-3 ìèëëèìåòrëèê âöúóäëàrûíûí è÷èíÿ
ñûüûøäûrûëìûø 500.000 ñèíèr höúåérÿñèëÿ øàøûräûúû áèr ÿëàãÿ ñèñòåìè
ãórà áèëèáëÿr. Äèããÿò éåòèrèí êè, hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí éàrûì
ìèëéîí ñèíèr höúåérÿñè âÿ ãàrûøûã ÿëàãÿ ñèñòåìè hàràäàñà
èíñàíäàí ìèíëÿrëÿ äÿôÿ êè÷èê îëàí áèr ãàrûøãàéà àèääèr.
Ãàrûøãàëàr, àrûëàr âÿ òårìèòëÿr êèìè “ñîñèàë” éàøàì òÿrçè
êå÷èrÿí, êîëîíèéàëàr hàëûíäà éàøàéàí úàíëûëàrûí ÿëàãÿ í¤âëÿrè
(ÿëàãÿ ãórìàíûí ñÿáÿáëÿrè) êàòåãîrèéàëàrà àérûëûr; hÿìèí
êàòåãîrèéàëàr áóíëàräûr: hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿ, òîïëàíìà,
òÿìèçëÿíìÿ, ìàéå ãèäà ìöáàäèëÿñè, ãróïëàøìà, òàíûìà, êàñòàëàrû
áÿëèrëÿìÿ.8
24

Áó éîëëàrëà èíòèçàìëû áèr òîïëóì ÿìÿëÿ gÿòèrÿí ãàrûøãàëàrûí
ãàrøûëûãëû õÿáÿr ìöáàäèëÿñèíÿ äàéàíàí áèr hÿéàò òÿrçëÿrè âàr âÿ
îíëàr áó õÿáÿr ìöáàäèëÿñèíäÿ hå÷ áèr ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèrëÿr.
Èíñàíëàrûí ÷îõ âàõò äàíûøûãëàr éîëóéëà hÿëë åäÿ áèëìÿäèéè
ìÿñÿëÿëÿräÿ (òîïëàíìà, ïàéëàøìà, òÿìèçëÿìÿ, ãîróíìà âÿ ñàèr)
ãàrûøãàëàrûí öíñèééÿò ñèñòåìè éöçäÿ éöç áàøàrûëû îëór.
Ãàrûøãà ãróïëàrû àràñûíäà áèëgè àëûø-âårèøè
Éåíè êÿøô åäèëÿí ãèäà ãàéíàüûíà hàìûäàí ¤íúÿ îâ÷ó
ãàrûøãàëàr gåäèrëÿr. Äàhà ñîírà ôårîìåí (*) àäëàíàí âÿ âÿ äàõèëè
âÿçèëÿräÿí èôràç îëóíàí áèr ìàéå ñàéÿñèíäÿ äègÿr ãàrûøãàëàr äà
÷àüûrûëûrëàr. Ãèäàíûí éàíûíà éûüûøàí ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròäûãúà
èø÷èëÿrÿ éåíÿ äÿ hÿìèí ôårîìåí âàñèòÿñèëÿ òÿñèr åäèëèr. Òàïûëàí
ãèäàíûí á¤éöê-êè÷èêëèéèíäÿí âÿ éàõûí-óçàãëûüûíäàí àñûëû îëàràã,
îâ÷óëàr ñèãíàë âårèá, îíóí éàíûíà ÷àüûrûëàí ãàrûøãàëàrûí ñàéûíû
òÿíçèìëÿéèrëÿr. ßgÿr ÷îõ g¤çÿë áèr ãèäà òàïûëûáñà, ãàrûøãàëàr
äàhà ÷îõ èç áóràõìàüà ÷àëûøûrëàr âÿ áåëÿëèêëÿ äÿ, îâ÷óëàrà äàhà
÷îõ èø÷è éàräûìà gÿëèr. Ùå÷ áèr hàëäà òàïûëàí ãèäàíûí éóâàéà
÷àòäûrûëìàñûíäà ïrîáëåì ÷ûõìûr, áó èø íåúÿ ëàçûìäûrñà, g¤röëör.
xöíêè îròàäà òàì áèr “êîìàíäà ÷àëûøìàñû” âàr.
Áàøãà áèr ¤ríÿê èñÿ áèr éóâàäàí äègÿrèíÿ ê¤÷ÿí
“êÿøôèééàò÷û” ãàrûøãàëàrëà èëgèëèäèr. Áó ãàrûøãàëàr ê¤híÿ éóâàäàí
éåíèñèíÿ äîüró àrõàëàrûíúà èç áóràõàràã gåäèrëÿr. Äègÿr èø÷èëÿr
éåíè éóâàíûí éårèíè áåëÿúÿ òàïûr âÿ ÿgÿr gÿrÿêèrñÿ, ¤ç
ôårîìåíëÿrèëÿ ê¤híÿ “èç”èí öçÿrèíÿ éåíèñèíè äÿ ÿëàâÿ åäèrëÿr.
Áåëÿúÿ, èêè éóâà àràñûíäà gåäèá-gÿëÿí ãàrûøãàëàrûí ñàéû àròûr
âÿ îíëàr éåíè éóâàíû ãóróá áàøà ÷àòäûrûrëàr. Áó ïrîñåñ çàìàíû
èø÷è ãàrûøãàëàrûí äà àràñûíäà áèr èø á¤ëöìö gåäèr. Éåíè éóâàíû
ìöÿééÿíëÿøäèrÿí ãàrûøãàëàr âÿçèôÿëÿrè áó úör ïàéëàøûrëàr:
1. Òîïëàéûúû ãàrûøãàëàr éåíè á¤ëgÿéÿ ê¤÷ör.
2. Éåíè á¤ëgÿéÿ gÿëèá, í¤âáÿ òóòàí áèr ãróï éàràäûëûr.
3. Òîïëàíìà òÿëèìàòû àëìàã ö÷öí í¤âáÿò÷è ãàrûøãàëàrû
èçëÿéÿí äàhà áèr ãróï ãàrûøãà òîïëàíûr.
4. Áèr ãróï ãàrûøãà á¤ëgÿäÿ àràøäûrìà àïàrûr.
Øöáhÿñèç êè, áó ãöñórñóç hÿrÿêàò ïëàíû ãàrûøãàëàr èëê
éàràäûëäûãëàrû göíäÿí áÿrè òÿòáèã åäèrëÿr. xöíêè àíúàã ¤ç
éàøàìûíû âÿ ìÿíôÿÿòèíè äöøöíÿí ôÿräëÿrèí áåëÿ áèr èø á¤ëöìö
ñèñòåìè ãórà áèëìÿñè èìêàíñûçäûr. Åëÿ èñÿ, áåëÿ áèr ñóàë îròàéà
25

÷ûõûr: Ìèëéîíëàrëà èëäÿí áÿrè áó ïëàíû ãàrûøãàëàrà êèì òÿëãèíëÿéèr
âÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñèíè òÿìèí åäèr? Áó hÿrÿêÿò ïëàíûíûí
gÿrÿêäèräèéè ñîí äÿrÿúÿ öñòöí ãróï öíñèééÿòèíèí èøëÿéÿ áèëìÿñè
ö÷öí ÿëáÿòòÿ êè, á¤éöê áèr àüûë âÿ ãöââÿò ñàhèáèíÿ åhòèéàú âàr.
Áöòöí ìÿñÿëÿ äÿ åëÿ áóíäàäûr: úÿìè úàíëûëàrûí éàràäûúûñû, ñîíñóç
àüûë ñàhèáè îëàí Àëëàh îíóí ãöââÿñèíè àíëàéà áèëìÿìèç ö÷öí
hÿòòà ãàrûøãàëàrûí áó ñèñòåìëè äöíéàñûíäà äà áèçÿ éîë g¤ñòÿrèr.
Êèìéÿâè öíñèééÿò
Éóõàrûäà ñàäàëàíàí áöòöí öíñèééÿò í¤âëÿrèíè áèr öìóìè
êàòåãîrèéàäà áèrëÿøäèrìÿê ëàçûì gÿëÿrñÿ, îíëàrûí hàìûñûíûí
êèìéÿâè ñèãíàëëàrëà é¤íëÿíäèrèëäèéèíè äåéÿ áèëÿrèê. Ãàrûøãàëàrûí
öíñèééÿò ãórìàã ìÿãñÿäèëÿ èøëÿòäèêëÿrè ìàääÿëÿrèí öìóìè àäû
“éàrûìêèìéÿâè ìàääÿëÿr”äèr (semiochemicals). Öìóìèééÿòëÿ,
èêè í¤â éàrûìêèìéÿâè ìàääÿ âàr - ôårîìåíëÿr âÿ àëîìåíëÿr.
Àëîìåí - úèíñëÿràràñû öíñèééÿò ãórìàüà éàräûì åäÿí áèr
ìàääÿäèr. Ôårîìåí èñÿ áèr ãÿäÿr ¤íúÿ à÷ûãëàäûüûìûç êèìè,
ÿñàñÿí åéíè úèíñèí äàõèëèíäÿ èøëÿäèëÿí âÿ áèr ãàrûøãà òÿrÿôèíäÿí
áóràõûëàíäà, äègÿr ãàrûøãàëàrûí ãîõóñóíó hèññ åòäèéè ìàääÿäèr
êè, êèìéÿâè ñèãíàë rîëóíó îéíàéûr. Áó ñèãíàëëàr ãàrûøãà
òîïëóìëàrûûí òÿøêèëàòëàíìàñûíäà ÿí ¤íÿìëè rîëó îéíàéûr. Áó
ìàääÿíè äàõèëè âÿçèëÿr hàçûrëàéûr. Áèr ãàrûøãà ñèãíàë îëàràã áó
ìàääÿíè áóràõàíäà, äègÿrëÿrè ãîõó, éàõóä, äàä øÿêëèíäÿ ìåñàæ
26
Ãîõó âÿ éà äàä àëìà éîëóéëà
êèìéÿâè ìàääÿëÿrèí äóéóëìàñû
ãàrûøãàëàr àràñûíäà öíñèééÿò
ãórìàüà èìêàí âårèr.

àëûr âÿ úàâàá âårèrëÿr. Ãàrûøãà ôårîìåíëÿrè öçÿrèíäÿ àïàrûëàí
àràøäûrìàëàr g¤ñòÿrèá êè, áöòöí ñèãíàëëàr àíúàã êîëîíèéàíûí
åhòèéàúëàrûéëà áàüëû âårèëèr. Ãàrûøãàëàrûí áóràõäûüû ôårîìåíèí
ìèãäàrû èñÿ äöøäöêëÿrè äóróìóí gÿrgèíëèéèíÿ g¤rÿ
ìöÿééÿíëÿøèr.9
G¤röíäöéö êèìè, ãàrûøãàëàrûí áàúàräûüû áó èøëÿrèí
¤häÿñèíäÿí gÿëìÿê ö÷öí êèìéàíû äÿrèíäÿí áèëìÿê òÿëÿá îëóíór.
Ãàrûøãàëàrûí hàçûrëàäûüû êèìéÿâè ìàääÿëÿrè áèç èíñàíëàr
àíúàã ëàáàràòîrèéàäà àïàräûüûìûç àíàëèçëÿrèí ê¤ìÿéèëÿ àràøäûrà
áèëèrèê. Öñòÿëèê, hÿìèí ìàääÿëÿrè èñòåhñàë åòìÿéè ¤érÿíìÿéèìèç
ö÷öí èëëÿrëÿ ÷àëûøìàã ëàçûìäûr. Ãàrûøãàëàr èñÿ äöíéàéà gÿëäèêëÿrè
àíäàí áó èøëÿrè ÷îõ g¤çÿë áàúàrûr âÿ hàìûñûíû äà éårëè-éårèíäÿ
òÿòáèã åäèrëÿr. Äöíéàéà gÿëäèêëÿrè èëê àíäàí êèìéÿâè ìàääÿëÿrè
g¤çÿë òàíûìàëàrû îíà äÿëàëÿò åäèr êè, ãàrûøãàëàrà hÿëÿ
äîüóëìàçäàí ¤íúÿ êèìéà äÿrñè êå÷ÿí áèr “ìöÿëëèì” âàr. Áóíóí
ÿêñèíè ñ¤éëÿìÿê ãàrûøãàëàrûí ¤çëÿrè-¤çëÿrèíÿ êèìéà
¤érÿòäèêëÿrèíè èääèà åòìÿê àíëàìûíà gÿëèr êè, áó äà ìÿíòèãÿ
çèääèr. Ãàrûøãàëàr, ÿëáÿòòÿ êè, hå÷ áèr òÿhñèë g¤rìÿäÿí, äîüóëór-
äîüóëìàç áó êèìéÿâè ìàääÿëÿräÿí ÷îõ g¤çÿë áàø ÷ûõàrûrëàr.
Ùå÷ áèr hÿøÿràò âÿ éà äègÿr úàíëû - èíñàí äà äàõèë îëìàãëà,-
ãàrûøãàéà íÿñÿ ¤érÿäÿ áèëìÿç, î êè ãàëñûí êèìéà îëà! Öñòÿëèê,
ñ¤háÿò hÿëÿ äöíéàéà gÿëìÿéÿí áèr ãàrûøãàíû ¤érÿòìÿêäÿí
gåäèrñÿ, áóíó êèì áàúàrà áèëÿr? Òÿáèè êè, áó èøè g¤rÿ áèëÿí òÿê
èràäÿ áöòöí úàíëûëàrû éàràäàí, “g¤éëÿrèí âÿ éårèí Rÿááè” îëàí
Àëëàhäûr. Äöøöíöí êè, èíñàíëàrûí ÷îõó ãàrûøãàëàrûí göíäÿëèê
hÿéàòëàrû çàìàíû èøëÿòäèêëÿrè ôårîìåíèí hå÷ íÿ îëäóüóíó äà
áèëìèrëÿr. Àììà äöíéàéà gÿëÿí hÿr ãàrûøãà áó êèìéÿâè ìàä-
äÿíèí ñàéÿñèíäÿ ìöêÿììÿë áèr ñîñèàë öíñèééÿò ñèñòåìèíÿ ãàòûëûr.
Áó ñèñòåì èñÿ ñîíñóç ãöärÿò ñàhèáè îëàí Àëëàhûí âàrëûüû-íûí à÷ûã
äÿëèëÿrèíäÿí éàëíûçúà áèrèäèr.
Ãàrûøãà âÿçèëÿrè
Èíäèéÿ ãÿäÿr hàããûíäà ñ¤ç à÷äûüûìûç êèìéÿâè råàêñèéàëàrûí
går÷ÿêëÿøäèrèëìÿñè ö÷öí ãàrûøãàëàrûí îrãàíèçìèíäÿ õöñóñè èôràç
âÿçèëÿrè âàr. Äàhà äÿãèã äåñÿê, ãàrûøãàëàrûí àràñûíäàêû êèìéÿâè
öíñèééÿò 6 ÿäÿä âÿçèíèí èôràç åòäèéè ìàääÿëÿrèí håñàáûíà
ìöìêöí îëór. Àììà àérû-àérû ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ hÿìèí
âÿçèëÿrèí hÿr áèrèíèí ôÿrãëè ôóíêñèéàëàrû âàr. Èíäè hÿìèí âÿçèëÿrëÿ
éàõûíäàí òàíûø îëàã:
27

Ìöäàôèÿ âÿçèëÿrè: Áó âÿçèëÿrèí áóràõäûüû ìàääÿëÿr õàrèúè
òÿhëöêÿ çàìàíû òîïëàøìàã, hÿéÿúàí ñèãíàëû âårìÿê, höúóìà
hàçûrëàøìàãëà áàüëû ñèãíàëëàrûí éàéûëìàñûíû òÿìèí åäèr;
Çÿhÿr òóëóüó: Áóràäà gåíèø òÿñèrëè êèìéÿâè òórøóëàr éûüûëûr.
Ùöúóì âÿ ìöäàôèÿ çàìàíû èøëÿäèëÿí ìàääÿëÿr äÿ áóràäà
éàràíûr. “Àòÿø ãàrûøãàëàrû” áó çÿhÿrè ïöñêörìÿêëÿ hÿòòà êè÷èê
îíórüàëûëàrû èôëèú åäèr, èíñàíûí äÿrèñèíè éàíäûrûrëàr. Ôîrìèê
òórøóëàr ñèíòåç åäÿí ãàrûøãàëàrûí éàøàäûüû ìåøÿäÿ àràøäûrìà÷ûëàr
õåéëè ìèãäàräà ôîrìèê òórøóíóí îëäóüóíó ìöøàhèäÿ åäèáëÿr.
Îíóí ãÿäÿrèíèí ÷îõëóüó hå÷ íÿ èëÿ èçàh åäèëÿ áèëìèräè. Èrÿëè
ñöröëÿí âårñèéàëàräàí hå÷ hàíñû äîüróëìóräó. Ñîíäà àëèìëÿr
áåëÿ áèr îròàã ãÿíàÿòÿ gÿëäèëÿr êè, ìåøÿäÿ éàøàéàí ãàrûøãàëàrûí
èôràç åòäèéè ôîrìèê òórøóëàr áóõàrëàíàràã hàâàéà ãàrûøûr âÿ
åêîëîæè ñèñòåìäÿ áèr ñûrà äÿéèøèêëèêëÿrÿ ñÿáÿá îëór. Éÿíè áó
êè÷èê úàíëûëàr ¤çëÿrèíÿ hå÷ áèr çèéàí âårìÿäÿí hÿòòà á¤ëgÿíèí
àòìîñôårèíÿ áåëÿ òÿñèr g¤ñòÿrÿúÿê ìèãäàräà òórøó èôràç åäÿ,
îíäàí gÿrÿê îëàí øÿêèëäÿ éàràrëàíà áèëèrëÿr. Áó ôàêò
àràøäûrìà÷ûëàräà õåéëè håérÿò äîüóróá.10
Õÿáÿräàrëûã âÿçèëÿrè (Pygidial): Áó âÿçèíèí èôràç åòäèéè
ìàääÿëÿräÿí ö÷ àérû-àérû ãàrûøãà í¤âö äöøìÿíÿ õÿáÿräàrëûã
åòìÿê ö÷öí ôàéäàëàíûr. Á¤éöê ñÿhrà ãàrûøãàñû áó ìàääÿíè
áóràõàràã, îíóí éàràòäûüû ãîõó èëÿ äöøìÿíèíè ãîrõóéà ñàëûr;
Göíåé Àìårèêàäà éàøàéàí Pheidole biconstricta àäëû ãàrûøãà èñÿ
áó ìàääÿäÿí hÿòòà höúóì çàìàíû äà èñòèôàäÿ åäèr.
Ñòåríàë âÿçèëÿr: Áóràäàêû ìàääÿëÿräÿí êîëîíèéàíûí ê¤÷ö
çàìàíû âÿ îâó òÿãèá åäÿrêÿí ãàrûøãàëàrû áèr éårÿ òîïëàìàã
ö÷öí èñòèôàäÿ åäèëèr. Áó ìàääÿíèí ÿí îrèæèíàë ôóíêñèéàñû èñÿ
ãàrûøãàíûí çÿhÿr ïöñêöräÿrêÿí òåç-òåç hÿrÿêÿò åòäèräèéèíè
éåääèíúè ãàrûí á¤ëöìöíö éàüëàìàãäûr. Áóíóí ñàéÿñèíäÿ
ãàrûøãàíûí áÿäÿíè çÿhÿrè äàhà àñàí ïöñêöräÿ áèëèr. Ìèêrîñêîïèê
áèr “éàü èñòåhñàëû ìÿrêÿçè”íè õàòûrëàäàí áó âÿçè îëìàñàéäû,
ãàrûøãàíûí áöòöí ìöäàôèÿ ñèñòåìè ñûràäàí ÷ûõàräû. Àììà áåëÿ
îëìór, ÷öíêè îròàäà ãöñórñóç áèr ïëàíëàøäûrìà âàr: hÿòòà êè÷èê
áèr ãàrûøãàíûí çÿhÿr ïöñêöròìÿê ö÷öí g¤âäÿñèíè íåúÿ
ä¤íäÿrÿúÿéè äÿ íÿçÿrÿ àëûíûá, hÿìèí g¤âäÿíèí àñàíëûãëà
ä¤íìÿñè ö÷öí gÿrÿêÿí éàüûí hàràäà éårëÿøìÿñè äÿ ¤íúÿäÿí
ìöÿééÿíëÿøäèrèëèá.
Ìåòàïëåràë âÿçèëÿr: áó âÿçèëÿrèí èôràç åòäèéè ìàéåëÿrèí
ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíè âÿ éóâàñûíû ìèêrîîrãàíèçìëÿräÿí ãîróéàí
28

àíòèñåïòèê ìàääÿëÿr îëäóüó àíëàøûëûá. Ìÿñÿëÿí, áÿçè ãàrûøãàëàrûí
áÿäÿíèíäÿ hÿìèøÿ 1,4 ìèêrîãràì hÿúìèíäÿ ìöÿééÿí òórøó
îëór. Èø÷è ãàrûøãàëàr çàìàí-çàìàí áó àíòèñåïòèê ìàääÿäÿí
éàràrëàíûrëàr. ßgÿr höúóìà ìÿróç ãàëñàëàr, äöøìÿíè
óçàãëàøäûrìàã ö÷öí äÿ hÿìèí ìàääÿäÿí èñòèôàäÿ åäèrëÿr.11
Áóíó óíóòìàã îëìàç êè, áèr ãàrûøãà íÿèíêè ¤çöíö
ìèêrîáëàräàí ãîróìàüû äöøöíìör, hÿòòà äöíéàäà îíëàrûí
âàrëûüûíäàí áåëÿ õÿáÿrñèçäèr. Àììà áóíóíëà áåëÿ, ãàrûøãà hå÷
ôÿrãèíäÿ äÿ îëìàäàí âöúóäó äöøìÿíëÿrèëÿ ìöáàrèçÿ àïàrìàã
ö÷öí õöñóñè ìàääÿëÿr èñòåhñàë åäèr. Ãàrûøãàíûí áÿäÿíèíäÿ ¤çöíö
ãîróìàã ö÷öí 1,4 ìèêrîãràìëûã àíòèñåïòèê ìàääÿíèí îëìàñû
÷îõ èíúÿ äöøöíöëìöø äåòàëäûr. xöíêè ãàrûøãàíû éàràäàí Àëëàh
éàràòäûüû áöòöí úàíëûëàrûí åhòèéàúëàrûíû ÿí èíúÿ äåòàëëàrûíà ãÿäÿr
äöøöíör, éÿíè Ëÿòèôäèr.
G¤röíäöéö êèìè, áó á¤ëöìäÿ hàããûíäà áÿhñ åäèëÿí áöòöí
âÿçèëÿr ãàrûøãàëàr ö÷öí hÿéàòè ôóíêñèéàëàr äàøûéàí îrãàíëàräûr.
Îíëàrûí hàíñûñà áèrèíèí îëìàìàñû âÿ éà éåòÿrñèç èøëÿìÿñè
ãàrûøãàíûí ñîñèàë-ôèçèêè ì¤âúóäëóüóíó øöáhÿ àëòûíà ñàëàr, éà
äà öìóìèééÿòëÿ, ìöìêöíñöç åäÿr. Áó èñÿ ãÿòè îëàràã òÿêàìöë
íÿçÿrèééÿñèíèí èääèàëàrûíû ÷öröäör. xöíêè hÿìèí íÿçÿrèééÿ
úàíëûëàrûí ïèëëÿ-ïèëëÿ èíêèøàô åòäèêëÿrèíè, èáòèäàè ôîrìàäàí
áàøëàéàràã, áèr ñûrà òÿñàäöôëÿr ñîíóúóíäà äàhà ìöêÿììÿë hàëà
äöøäöêëÿrèíè áÿéàí åäèr. Áèçèì ¤ríÿéÿ òÿòáèã åäÿíäÿ áó, î
äåìÿêäèr êè, ãàrûøãàëàr ñàhèá îëäóãëàrû ôèçèîëîæè ¤çÿëëèêëÿrè
òÿärèúÿí, hèññÿ-hèññÿ ÿëäÿ åäèáëÿr; hàëáóêè, äåäèéèìèç êèìè,
ãàrûøãàëàrûí áöòöí âÿçèëÿrè âÿ îíëàrûí èôràç åòäèéè ìàääÿëÿr ñîí
äÿrÿúÿ hÿéàòèäèr âÿ áóíëàräàí hàíñûñà áèrè îëìàñà, ãàrûøãà
íÿñëèíèí äàâàì åòìÿñè èìêàíñûçäûr. Äåìÿê, ãàrûøãàëàr áöòöí
âÿçèëÿrè âÿ ÷åøèäëè ìàääÿëÿr èôràç åäÿí îrãàíëàrûéëà áèrgÿ, òàì
îëàràã éàràäûëûáëàr. Ìöäàôèÿ âÿ õÿáÿrëÿøìÿ ñèñòåìëÿrèíè
ôîrìàëàøäûrìàã ö÷öí éöçìèíëÿrëÿ èë ÿrçèíäÿ g¤çëÿìÿéèáëÿr.
Éîõñà, äåäèéèìèç êèìè, ãàrûøà íÿñëèíèí äàâàì åòìÿñè èìêàíñûç
îëàräû. Éågàíÿ èçàh áóäór êè, äöíéàéà gÿëÿí èëê ãàrûøãà åëÿ áó
göíêö êèìè ãöñórñóç âÿ ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ éàràäûëûá. Ãöñórñóç
áèr ñèñòåì èñÿ àíúàã àüûëëû ìöhÿíäèñèí ëàéèhÿñè îëà áèëÿr. Áó göí
éår öçöíäÿ ìèëéàräëàrëà ôÿräëÿräÿí èáàrÿò ãàrûøãà òîïëóëóãëàrû
âàr. Âÿ îíëàrûí hÿr áèrèíè òàìàìèëÿ ÿêñèêñèç éàràäàí Óúà
Àëëàhäûr.
29

Ãàrûøãàëàrûí êèìëèê êàròû: êîëîíèéà ãîõóñó
Ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèíè òàíûéà áèëäèêëÿrèíè, ÿãràáàëàrûíû,
éÿíè ¤ç êîëîíèéàëàrûíûí öçâëÿrèíè àéûrä åòäèêëÿrèíè àròûã
ñ¤éëÿìèøèê. Çîîëîãëàr ãàrûøãàëàrûí áó èøè íåúÿ áàúàräûüûíû hÿëÿ
äÿ àràøäûrûrëàr. Èíñàí ãàrøûñûíà ÷ûõàí áèr íå÷ÿ ãàrûøãàíû áåëÿ
áèr-áèrèíäÿí àéûrä åäÿ áèëìÿäèéè hàëäà, hÿr úÿhÿòäÿí îõøàr îëàí
áó âàrëûãëàr hÿìúèíëÿrèíè íåúÿ ñå÷èá ôÿrãëÿíäèrèrëÿr? Èíäè áóíó
áèrëèêäÿ g¤rÿúÿéèê.
Áèr ãàrûøãà äègÿr ãàrûøãàíûí ¤ç êîëîíèéàñûíäàí îëóá-
îëìàäûüûíû ÷îõ àñàíúà àíëàéà áèëèr. Èø÷è ãàrûøãà éóâàñûíà gèrÿí
ãàrûøãàíû òàíûìàã ö÷öí àíòåííàëàrûéëà îíóí áÿäÿíèíÿ òîõóíór.
Âÿ àíúàã ¤ç êîëîíèéàñûíûí öçâëÿrèíÿ õàñ îëàí ¤çÿë ãîõóíóí
ñàéÿñèíäÿ îíóí êèìëèéèíè äÿrhàë àéûrä åäÿ áèëèr. ßgÿr éóâàéà
gèrÿí ãàrûøãà “¤çgÿ”ëÿräÿíäèrñÿ, åâ ñàhèáëÿrè áó ÷àüûrûëìàìûø
ãîíàüà ãÿääàrëûãëà höúóì ÷ÿêèrëÿr. Éóâàíûí ñàêèíëÿrè göúëö
÷ÿíÿ ñöìöêëÿrèíè éàáàí÷ûíûí áÿäÿíèíÿ êå÷èrèá îíó äèøëÿéèr,
äöøìÿíèí áÿäÿíèíÿ çÿhÿrëè òórøóëàr áóràõàràã, îíó ìÿhâ
åäèrëÿr.
ßgÿr ÷àüûrûëìàìûø ãîíàã åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû
êîëîíèéàäàí îëàí áèr ãàrûøãàäûrñà, åâ ñàhèáëÿrè áóíó äà àíëàéà
áèëèrëÿr. Áó hàëäà î, éóâàéà ãÿáóë åäèëèr, ôÿãÿò êîëîíèéàíûí
ãîõóñóíó ãÿáóë åäÿíÿ ãÿäÿr ìöñàôèr ãàrûøãàéà íèñáÿòÿí àç
éåìÿê âårèëèr.12
Êîëîíèéà ãîõóñó íåúÿ ÿëäÿ åäèëèr?
Åéíè êîëîíèéàéà àèä ãàrûøãàëàrûí áèr-áèrëÿrèíè òàíûìàëàrûíû
òÿìèí åäÿí ãîõóíóí ãàéíàüû hÿëÿ äÿ òàì áÿëëè äåéèë. Ôÿãÿò
îràñû ìÿëóìäór êè, ãàrûøãàëàr ¤ç àràëàrûíäà hèärîêàráîíàòëàrû
ãîõóëàrû àéûrä åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ èøëÿäèrëÿr. Àïàrûëàí òÿúröáÿëÿr
g¤ñòÿrèá êè, åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû êîëîíèéàëàräàí îëàí
ãàrûøãàëàr áèr-áèrëÿrèíè hèärîêàráîíàò ôÿrãëÿrèíÿ g¤rÿ òàíûéûrëàr.
Áóíó àíëàìàã ö÷öí ìàràãëû áèr åêñïårèìåíò êå÷èrèëèá. ®íúÿ
áèr êîëîíèéàäàêû èø÷èëÿrèí öçÿrèíÿ åéíè úèíñäÿí, ôÿãÿò àérû
êîëîíèéàäàí îëàí ãàrûøãàëàrûí ãîõóñóíó äàøûéàí ìàéåëÿr
ïöñêöräöëöá. Íÿòèúÿäÿ éóâàäàêû äègÿr ãàrûøãàëàr îíëàrà àãråññèâ
ìöíàñèáÿò g¤ñòÿrñÿëÿr äÿ, åêñïårèìåíò çàìàíû ãîõóñó èñòèôàäÿ
åäèëÿí ãàrûøãàëàr ¤çëÿrèíèíêè êèìè ãÿáóë åäèáëÿr.13
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
30
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Êîëîíèéà ãîõóñó òÿêàìöë êå÷èrèáìè?
Êîëîíèéà ãîõóñóíäàí äàíûøàrêÿí öçÿrèíäÿ äóróëìàñû
gÿrÿêëè îëàí ÷îõ ¤íÿìëè ìÿñÿëÿëÿräÿí áèrè äÿ òÿêàìöë
íÿçÿrèééÿñèëÿ áàüëûäûr. Ãàrûøãà, éàõóä äègÿr ñîñèàë á¤úÿê
êîëîíèéàëàrûíûí (àrûëàr, òårìèòëÿr) ¤çëÿrèíÿ ìÿõñóñ ôårîìåíëÿrëÿ
éîëäàøëàrûíû òàíûéà áèëìÿñè òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿrè òÿrÿôèíäÿí
íåúÿ èçàh îëóíór?
Áöòöí ÷àòûøìàçëûãëàrûíà rÿüìÿí, òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíè
ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàíëàr ôårîìåíëÿrèí òÿáèè ñå÷ìÿ íÿòèúÿñèíäÿ
(úàíëûëàräà ÿìÿëÿ gÿëÿí ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿrèí ñàõëàíûëûá,
çÿrÿrëèëÿrèí ÷ûõäàø åäèëìÿñè) éàràäûüûíû äåéèrëÿr. Ùàëáóêè,
ãàrûøãàëàr äà äàõèë îëìàãëà, hå÷ áèr á¤úÿê úèíñè ö÷öí áó, êå÷ÿrëè
îëà áèëìÿç. Áó áàõûìäàí ÿí êÿñÿrëè ìèñàë áàë àrûëàrûäûr. Áåëÿ
êè, äöøìÿí höúóì åäÿrÿrêÿí áèr áàë àràñû äègÿrëÿrèíÿ õÿáÿr
âårìÿê ö÷öí õöñóñè ôårîìåí èôràç åäèr. Âÿ áóíóí àräûíúà äÿrhàë
¤ëör. xöíêè áàë àrûñûíûí îrãàíèçìè hÿìèí ôårîìåíè àíúàã áèrúÿ
äÿôÿ èôràç åòìÿéÿ ãàäèräèr. Áó hàëäà, áåëÿ áèr “ôàéäàëû äÿéèøèê-
ëèéèí” òÿáèè ñå÷èì éîëóéëà ñîíràêû íÿñèëëÿrÿ ¤òöröëìÿñè íåúÿ
ìöìêöí îëà áèëÿr?
Áó à÷ûãëàìàäàí äà g¤röíäöéö êèìè, êàñòà ñèñòåìèíÿ àèä
hÿøÿràò úèíñëÿrè àràñûíäàêû êèìéÿâè õÿáÿrëÿøìÿíèí òÿáèè ñå÷èì
éîëóéëà éàràíìàñû èìêàíñûçäûr. Áó, åéíè çàìàíäà g¤ñòÿrèr êè,
hÿìèí õÿáÿrëÿøìÿ øÿáÿêÿñèíè ãóràí åëÿ hÿøÿràòëàrûí ¤çöíö
éàràäàí ãöââÿäèr.
Ãàrûøãà äÿâÿòè
Ãàrûøãàëàr ÷îõ éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ ôÿäàêàrëûã hèññèíÿ
ñàhèáäèrëÿr âÿ áóíà g¤rÿ äÿ hàràäàñà áèr ãèäà ãàéíàüû òàïàí
êèìè, ìöòëÿã äègÿr éîëäàøëàrûíû äà äÿâÿò åäÿrÿê, òàïäûãëàrûíû
ïàéëàøûrëàr. Áóíóí ö÷öí ãèäàíû hàìûäàí ÿââÿë òàïàí ãàrûøãà
éöêöíö g¤òörÿrÿê, éóâàéà ä¤íör. Ä¤íÿrêÿí ãàríûíûí óúóíó
ãûñà ôàñèëÿëÿrëÿ éårÿ ñöròör âÿ êèìéÿâè èçëÿr áóràõûr. Àììà
äÿâÿò áóíóíëà áèòìèr; ãàrûøãà éóâàéà ÷àòàíäà õöñóñè èøàrÿëÿr
âårèr âÿ éîëäàøëàrûéëà ÿëàãÿ ãórór. Äàhà ñîírà î, òàïäûüû ãèäà
ìÿíáÿéèíÿ ä¤íìÿê èñòÿéÿíäÿ áöòöí éîëäàøëàrû îíà ãîøóëìàã
èñòÿéèrëÿr. Àììà éàëíûç ÿí éàõûí “àíòåííà òÿìàñûíäà” îëàíëàr
áó “êàìïàíèéà”éà ãàòûëà áèëèr. Ùÿìèí ãàrûøãàëàr äóéüó ñèãíàëëàrû
31

âÿ âöúóäëàrû öçÿrèíäÿêè ôårîìåíëÿr âàñèòÿñèëÿ ñörÿêëè øÿêèëäÿ
áèr-áèrëÿrèëÿ öíñèééÿò ñàõëàéûrëàr.
Ãåéä åäÿê êè, hÿòòà äÿâÿòåäèúè ãàrûøãàëàr îëìàéàíäà áåëÿ,
äègÿr ãàrûøãàëàr êèìéÿâè èçëÿrÿ äöøÿrÿê, gåäèá ãèäà ìÿíáÿéèíè
òàïà áèëèrëÿr. Âÿ éàõóä, ãèäàíû êÿøô åäÿí ãàrûøãà éóâàéà gåäèá
“rÿãñ” åäèíúÿ, éîëäàøëàrû áàøãà hå÷ áèr ê¤ìÿê îëìàäàí gåäèá
éåìÿê ìÿíáÿéèíÿ ÷àòà áèëèrëÿr.
Ãàrûøãàëàrûí äègÿr áèr ìàràãëû úÿhÿòè èñÿ “äÿâÿòíàìÿ”
ãèñìèíäÿ ÷åøèäëè êèìéÿâè ìàääÿëÿr èôràç åòìÿëÿrèäèr. Îíëàrûí
ñàäÿúÿ ãèäà ãàéíàüûíà òîïëàøìàã ö÷öí íÿéÿ g¤rÿ áó ãÿäÿr
÷îõ ìöõòÿëèô êèìéÿâè ìàääÿëÿr áóràõäûãëàrû áÿëëè äåéèë. Ôÿãÿò
áÿçè âårñèéàëàr g¤rÿ, áó ìàääÿëÿrèí ÷åøèäëèéè èçëÿrèí áèr-áèrèíÿ
ãàrûøìàìàñû ö÷öíäör. Áóíäàí áàøãà, ãàrûøãàëàr ìåñàæ g¤íäÿ-
rÿrêÿí äÿ ôÿrãëè ñèãíàëëàr âårèrëÿr, îíëàrûí hÿr áèrèíèí göúö
äègÿrëÿrèíäÿí ôÿrãëÿíèr. Êîëîíèéà àúëûã êå÷èrÿíäÿ âÿ éà éóâàíû
gåíèøëÿíäèrìÿéÿ åhòèéàú äóéóëàíäà ñèãíàëëàrûí göúö àròûrûëûr.
Ãàrûøãà òîïëóìëàrûíûí áó äÿrÿúÿäÿ ñèñòåìëè îëìàñû èíñàíëàr
ö÷öí ÷îõ èárÿòàìèç ¤ríÿêäèr. ®çö äÿ åëÿ hÿr ìÿíàäà. Ñàäÿúÿ
¤ç ìÿíôÿÿòëÿrèíè äöøöíÿí âÿ áóíóí óüróíäà áàøãàëàrûíûí
hàãëàrûíû ràhàòúà òàïäàëàéàí èíñàíëàräàí èáàrÿò úÿìèééÿòëÿrÿ
áàõàíäà, ãàrûøãàëàrûí ñîí äÿrÿúÿ ôÿäàêàr éàøàìëàrû äàhà
“ÿõëàãëû”ëûr. Áàøãà éàíäàí, òÿêìöë÷öëÿrèí íÿçÿrèééÿñèëÿ
ãàrûøãàëàrûí áó úör äàâràíûøëàrûíû èçàh åòìÿê òÿáèè êè, ìöìêöí
äåéèë. xöíêè òÿêàìöë òÿëèìè òÿáèÿòäÿêè òÿê ãàíóíóí éàøàì
ìöúàäèëÿñè âÿ ÷àrïûøìà îëäóüóíó èääèà åäèr. Ùàëáóêè,
ãàrûøãàëàrûí (âÿ áàøãà õåéëè håéâàí í¤âëÿrèíèí) äàâràíûøû áóíó
éàëàíëàéàràã, ôÿäàêàrëûã går÷ÿéèíè g¤ç ¤íöíÿ ñÿrèr.
“Àíòåííà äèëè”
Êîëîíèéà äàõèëèíäÿêè èíòèçàìûí ñàõëàíìàñû çàìàíû
ãàrûøãàëàrûí “àíòåííà”ëàrûéëà áèr-áèrëÿrèíÿ òîõóíàràã àíëàøìàëàrû
îíëàrûí àràñûíäà ñ¤çöí hÿãèãè ìÿíàñûíäà áèr “àíòåííà äèëè”íèí
ì¤âúóäëóüóíó g¤ñòÿrèr. Ãàrûøãàëàr òîõóíìà éîëóéëà âårèëÿí
àíòåííà ñèãíàëëàrûíäàí éåìÿê çàìàíûí gÿëäèéèíè, äÿâÿòè, éóâà
éîëäàøûíû òàíûäûüûíû âÿ ñ. áèëäèrìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèrëÿr.
Ìÿñÿëÿí, Àôrèêàäà éàøàéàí áèr ãàrûøãà í¤âöíöí èø÷èëÿrè
ãàrøûëàøàrêÿí àíòåííàëàrûíû áèr-áèrèíÿ ñöròörëÿr. Áó
“àíòåííàëàøìà” éàëíûç ñàëàì âÿ éóâàéà äÿâÿò ìÿíàëàrûíû
äàøûéûr. Áó äÿâÿò í¤âö áÿçè ãàrûøãà í¤âëÿrèíäÿ (ìÿñÿëÿí,
ÙÀRÓÍ ÉßHÉÀ
32
ÃÀRÛØÃÀ Ì®ÚÖÇßÑÈ

Qarişqa möcüzəsi. azərbaycan

Qarişqa möcüzəsi. azərbaycan

Recommended

Recommended

More Related Content

More from HarunyahyaAzerbaijan

More from HarunyahyaAzerbaijan (20)

Qarişqa möcüzəsi. azərbaycan