This is a presentation on Tarpana , an important part of Netra Kriyakalpa in treatment of various disorders .

1. तर्पण
सौमित्र अमिमित िोशी
चतुर्प वर्प आयुवेदाचायप
येरळा आयुवेद िहामवद्यालय व रुग्णालय

2. व्याख्या
• अर् तर्पणक
ं वच्मि नेत्रतृच्मिकरं र्रि् ।
- शा.उ. ११ - ३१ / यो. र. उ. र्ान ३८६
नेत्रािध्ये स्नेह धारण करण्यासाठी िी मिया क
े ली िाते व िी नेत्रांची तृिी करते
त्या मियेस ‘ तर्पण ’ असे म्हणतात .

3. र्ररचय
नेत्राचे र्ोर्ण / तृिी करणारी मिया म्हणिे अमितर्पण.
शालाक्य तंत्रात अमतशय लोकमिय व ििावी मचमकत्सा र्द्धती.
व्याधी अवस्र्ा सोबतच नेत्राचे स्वास्थ्य रिणार्प स्वस्र् व्यक्ींिध्येही अमितर्पण
मिया क
े ली िाते.

4. तर्पणसाध्य व्याधी
ताम्यत्यमतमवशुष्क
ं यद्रूिं यच्चामतदारुणि् |
शीणपर्क्ष्मामवलं मिह्मं रोगच्मिष्टं च यद् िृशि् ||
- सु.उ.१८/१७-१८

5.  सिरोत्पात (Pannus)
 तम (Black out, darkness in front of eyes)
 अर्जुन (Sub conjunctival hemorrhage)
 असिष्यंद (conjunctivitis)
 असिमंथ (Glaucoma)
 अन्यतोवात (Trigeminal neuralgia)
 वातपर्ुर् (5th cranial disorder)
 शजक्रक (शजक्लक) (corneal opacity)
 नेत्रशूलानंतर (after painful eyes)
 िंरि (swollen eyes)
 अश्रजस्त्रावानंतर (after excessive lacrimation)
 अदीत (Bel's palsy)
 नर्ने ताम्यसत (Fatigued eyes)
 नेत्र स्तब्धता (inactive eyes)
 नेत्रशजष्कता (dryness of eyes)
 नेत्ररुक्षता (Roughness)
 असिघात (Injury)
 वात-सपत्त - दजष्टी- रुग्ण
 नेत्र सर्ह्मता (Squint)
 र्ीर्ुपक्ष्म (Loss of eye lashes)
 आसवलेक्षर् (Cloud or blurring of vision)
 क
ृ च्छ्
र ोन्मिलन (Difficulties in opening eyes)
 सिराहर्ु (congestion of conjunctival blood vessels )

6. अयोग्य
भ्रि
िन उद्वेग

7. र्ूवपकिप
तर्पण करण्यार्ूवी रुग्णाचे सम्यक
् कामयक व मशरः शोधन करणे आवश्यक आहे.
त्यासाठी रक्िोिण, मवरेचन, मनरूहबच्मि व मशरोमवरेचन इत्यादींचा उर्योग
करावा.
तसेच तर्पणार्ूवी गरि र्ाण्यात कार्ड मििवून त्याने नेत्राचे स्वेदन करावे.

8. िधानकिप
रुग्णर्रीिण - रुग्णाचे नेत्रर्ररिण करून घ्यावे..
रुग्ण आसन - रुग्णास उत्तान (supine) अवस्र्ेत द्रोणी वर झोर्वावे. रुग्णावर योग्य
िकाश र्डेल अशी व्यवस्र्ा करावी. सरळ सूयपिकाश मक
ं वा िखर िकाश (High
voltage light) नेत्रावर र्डणार नाही याची दिता घ्यावी. त्यानंतर कोष्ण मत्रफला
क्वार्ाने नेत्राचे धावन-िृदुस्वेदन करावे.
र्ाळी तयार करणे - रुग्णाच्या नेत्रािोवती उडीदर्ीठाने 2 अंगुल (3 सेिी) उंच
र्ाळी तयार करावी.

9. र्ाळी तयार क
े ल्यानंतर रुग्णास नेत्र बंद करण्यास सांगावे.
कोष्ण घृत / नेत्रतर्पणार्प द्रव्य िंद गतीने र्ाळीिध्ये िरावे.
र्क्ष्मार्यंत घृत िरलेले असावे.
रुग्णास डोळ्ांची उघडझार् करण्यास सांगावे.
योग्य कालावधीनंतर अर्ांग बािूस र्ाळीस मिद्र र्ाड
ू न स्नेह काढू न घ्यावा, अन्यर्ा
कार्साद्वारे र्ाळीतील स्नेहास काढू न घ्यावे.

11. कालावधी
एक मदवसाआड - मर्त्ति,
दोन मदवसाआड - स्वस्र् व समिर्ाति,
तीन मदवसाआड - कफि मक
ं वा
सम्यक योग लिणार्यंत एक मदवस, 2 मदवस वा 3 मदवस
- सु. उ. 18 / 11

12. व्यािी िारर् काल (मात्रा)
कफिधान ६००
मर्त्तिधान ८००
वातिधान १०००
स्वस्र् ५००
संमधगत ३००
शुिगत ५००
क
ृ ष्णगत ७००
दृष्टीगत १०००
सवपगत १०००
वर्त्पगत १००

13. र्श्चातकिप
योग्य कालावधीनंतर अर्ांग बािूस र्ाळीस मिद्र र्ाड
ू न स्नेह काढू न घ्यावा.
अन्यर्ा कार्साद्वारे र्ाळीतील स्नेहास काढू न घ्यावे.
धूिर्ान - कफाचे शोधन करण्यासाठी (अ.हृ.सू.२४/९)

14. सम्यकतमर्पत लिणे

15. तर्पणे तृच्मिमलंगामन नेत्रस्येिामन लियेत् ।
सुखस्वप्नावबोधत्वं वैशद्यं वणपर्ाटवि् ॥
मनवृपमतव्यापमधमवध्वंसः मियालाघविेव च ।
- सु.उ.१८-१२,१३

16. हीनतमर्पत लिणे

17. रूििामवलिस्राढ्यं असहं रूर्दशपने ।
व्यामधवृच्मददश्च तज्ज्ञेयं हीनतमर्पतिमि च ॥
- सु. उ. १८-१५

18. अमततमर्पत लिणे

19. गुवापमवलिमतमस्नग्धिश्रुक
ं ड
ू र्देहवत् ।
ज्ञेयं दोर्सिुच्मलिष्ट नेत्रित्यर्पतमर्पति् ॥
- सु. उ. १८-१४