Dravyaguna lecture of Draksha = Vitis vinifera

1. द्राक्षा
Vd. Prajkta Abnave
PG scholar
Dravyaguna vigyan

2. द्राक्षा
 गण - स्नेहोपग, विरेचनोपग, कासहर, ज्वरहर (च.)
काकोल्यावि, परुषकावि (सु.)
 Family - Vitaceae (Plants of the vine tribe.)
 Botanical name = Vitis vinifera
Vitis = (Name of wine)
vinifera = (Which produces wine)
 English – Grape म.- द्राक्षे, मनुका.

3.  मृद्वीका-सौक
ु मार्ाात् l
 गोस्तनी-गोस्तनाभा।
 द्राक्षा-द्रावत रसत्वात् द्राक्षा। द्वाक्ष्यते 'द्रावक्ष काांक्षार्ाम्’ ।
 स्वाविष्ठ रस - आकाांक्षा (इच्छा ) रहत
 सां. - द्राक्षा, चारुफला, क
ृ ष्णा, विर्ाला, तापसविर्ा, गुच्छफला, रसाला, अमृतफला,
फलोत्तमा ( द्राक्षा फलोत्तमा...) मधुरसा.
 काळी-मृवद्वका, गोस्तनी, हैमिती, िीर्ाफला, वहमा, कवपलफला, मृद्वी, उत्तरापविका,
काश्मीरी, शतिीर्ाा, मधूली, सुफला, हारहूर, अमृतरसा, गुडा, क
ृ ष्णा, र्क्षमघ्नी (मािीक
ां
वपबतोऽनुच । राजर्क्ष्मा वचवकत्सा).

4.  वर्णन - र्ाची आरोही लता असते.
 पाने हृिर्ाकार कारल्याच्या पानािमाणे पण रोमर्ुक्त.
पानाच्या मध्यािर ४ ते ५ वशरा जोडीने असतात.
 फ
ु ले वहरिट, सुगांधी, गुच्छाने र्ेणारी.
 फल गोस्तनाकार, गुच्छात उगिणारे, ४ ते ५ वबर्ा
असणारी. औषधात शुष्क फळे (मनुका) िापरतात
 िसांतऋतूत फ
ु ले ि ग्रीष्मात फळे र्ेतात.

6. तेषाां द्राक्षा सरा स्वर्ाा मधुरा वस्नग्धशीतला ।
रक्तवपत्तज्वरश्वास तृष्णािाहक्षर्ापहा ।। सुश्रुत सू. ४६
 रस - मधुर.
 विपाक - मधुर
 िीर्ा - शीत.
 मु. गुण - वस्नग्ध ि मृिू .
 कमा ि उपर्ोग -
 िोषघ्नता - िातवपत्तघ्न.

7. तृष्णािाहज्वरश्वासरक्तवपत्तक्षतक्षर्ान् ।
िातवपत्तमुिाितां स्वरभेिां मिात्यर्म् ॥
वतक्तास्यतामास्यशोषां कासञ्चाशु व्यपोहवत ।
मृद्वीका बृहणी िृष्या मधुरवस्नग्धशीतला ॥ चरक
 द्राक्षा ही फलोत्तमा साांवगतली आहे. त्कारण त्यामध्ये वस्नग्ध, गुरु, मृिू , मधुर रस,
मधुरविपाक, शीतिीर्ा आिी जीिनोपर्ोगी बृांहणीर् गुणकमा आहेत.

8.  स्रोतोगावमत्व - िोष - िातघ्न, वपत्तघ्न, िातवपत्तशामक
 धातु - माांस (बृहणी), शुक्र (िृष्या), रक्त (रक्तवपत्त)
 सिाधातु (क्षर्), रस - सांतपाणी.
 मल - पुरीष (सरा), मूत्र ( िोषहरा)
 अिर्ि - हृिर्, गभााशर्

9.  आभ्यंतर -
 तृष्णानिग्रहण, स्िेहि आनण अिुलोमि असल्यािे तृष्णा, निबंध, उदाितत आनण कामलेत
 हृदयाला बल्य, रक्तप्रसादि ि रक्तनित्तशामक असल्यािे हृद्दौबतल्य, िातरक्त आनण इतर रक्तनिकार ि रक्तनित्तात;
 फुफ्फुसांिा बलदायक, संधािीय ि कफनििःसारक असल्यािे फुफ्फुसरोग, उर:क्षत, क्षय, स्िरभेद, कास, श्वासात
िािरािे
 नित्तकासे— मृद्वीकाधतशतं निशनिप्िली: शकरािलम् || च. नच. १८. ९१.
 नित्तकास -मुिक्का ५० + निप्िली ३० चार तोला नमसरी = नमश्रण प्रनतनदि मधु चाटण

10.  मूत्रल असल्याने मूत्रिाह, मूत्रक
ृ च्छ
र ात;
 िृष्य आवण गभास्िापन असल्याने शुक्र आवण गभााशर्िौबाल्यात.
 जीिनीर्, बल्य आवण बृांहण असल्याने सामान्यिौबाल्य, क
ृ शता आवण शोषात; तसेच
ज्वरातील
 िाह, तृष्णा, सांताप इ. उपद्रि कमी करण्यासाठी िापरािे.
 क्षर्ात द्राक्षासि सेिन करण्यास साांवगतले आहे.

11.  पाण्डुरोगे- पुराणसवपाषः िस्िो द्राक्षाधिस्िसावधतः ।
कामलागुल्मपाण्ड्िवतज्वरमेहोिरापहः ।। च, वच. १६. ६२.
 पाण्डु = पुराण र्ृत ६४ तो., मुनक्का ३२ तो. र्ृत से पाण्डु रोग, ज्वर, िमेह, कामला,
गुल्म और उिर रोग.
 ३. क्षर्रोगे-र्ृतां खजूरमृद्वीकाशक
ा राक्षौद्रसांर्ुतम् ।
 वपप्पलीकम िैस्वर्ांकासश्वासज्वरापहम् ।। च. अ. ८. ९६
 क्षर् में-र्ृत, खजूर, मुनक्का, वमसरी, मधु, वपप्पली, = अिलेह = स्वरभेि, कास,
श्वास, जीणाज्वर क्षर्रोग नाश.

12.  सुश्रुत-= मूत्ररोधज उिािते- द्राक्षारसमिावप िा ।। सु. उ. अ. ५५.
मूत्ररोधज उिािता में द्राक्षारस िेते हैं ।
 िाग्भट- मिात्यर्स्य वपपासार्ाम्-तृष्यते चावतबलिद्वातवपत्ते समुद्धते ।
िद्याि् द्राक्षरसां पानां शीतां िोषानुलोमनम् ।। वच. अ. ७.
मिात्यर् + वपपासा = द्राक्षारस
 मूत्रक
ृ च्छ = मूत्रक
ृ च्छ-तोर्ेन द्राक्षार्ाः वपबेत् पर्ुावषतेन िा ॥ वच. अ. ११.
 -द्राक्षा रस / रात को रखे पानी में द्राक्ष मसलकर पीने को िें।

13.  शोढल-
सविपात ज्वर + वजह्वा स्फ
ु वटत = द्राक्षा +मधु +र्ृत = वजह्वा
 रक्तवपत्त = मधु + द्राक्षा चाटने
 रक्तवपत्त = पुराण र्ृत एक िस्ि ( ६४ तो.) + द्राक्षा आधा िस्ि ( ३२ तो. ) = र्ृत वसद्ध
र्ृत + मधु = कामला, पाण्डु, रक्तवपत्तावि रोग. (चक्रित्त-)
 गभाशूल = द्राक्षा + मधु चाटने

14.  उत्पवत्तस्िान - उत्तर पविम भारतात. विशेषत:
पांजाब, काश्मीर, महाराष्ट, आांध तसेच
अफगावणस्तान ि बलुवचस्तानात.
 उपर्ुक्ताांग - फल.
 मात्रा - पचनशक्तीनुसार मनुकाांचे १५ ते २०
िाणे.
 'द्राक्षासि