ayurvedic herb punarnava in marathi

1. • Vd. Prajkta Abnave
PG scholar
Dravyaguna vigyan
पुनननवा

2.  मूत्र विरेचनीय / बस्तिशोधन / मुत्रल. -
मूत्र मात्रा िृद्धी करणारी द्रव्ये.
मूत्र जलीय आवण आग्नेय म्हणून शीत िीयय ि उष्ण िीयय दोन्ही द्रव्याांचा समािेश .
- शीत द्रव्य = मूत्र प्रमाण िधयन , सूक्ष्म नवलका मधील जलाांश शोषण अिरोध =मूत्र िृद्धी
e.g. तृण पांचमुल
- उष्ण िीयय द्रव्य = िृक्का मधील रक्तस्त्राि िाढिून िृक्क क्षोभ उत्पत्ती - मूत्र स्त्राि
िाढिते e.g. मारीच, पुनननवा
 मुत्रविरजनीय = जे द्रव्य मूत्र िणय प्राक
ृ त करतात
मूत्रवह स्त्रोतस

3.  अशमररभेदन = अशमरीचे भेदन करणारे द्रव्य
- तीक्ष्ण असल्याने भेदन कायय e.g. पाषाणभेद , क
ु ल्लथ
- द्रव्य मूत्रल असल्याने अशमारी वनवमयती थाांबिणे. Eg. दुिाय ोोक्षुर
 मुत्रसांग्रहनीय = मूत्र प्रिृत्ती कमी करणारे
- कषाय रसाने जलाांश शोषण करणारे .जम्बू
- आग्नेय ोुणाने जलाांश शोषण भल्लातक

4.  गण-
(च०) = वयःस्थापन, कासहर, स्वेदोपग, अनुवासनोपग
(सु०) = ववदाररगंधावद
 Family = पुनननवा-कुल - Nyctaginaceae
- रात्री फुलणारी. Flowers open at 4 O'clock in the evening and fall off
at the break of day.
 Latin name - ( Boerhavia diffusa Linn. )
Boerhavia = (Named in honour of physician H. Boerhave.)
difussa = loose, spreading open, widely spreading, Linn.
पुनननवा

5.  पुननयिा = पुनः पुननयिा भिवत - जी पुन्हा प्रवतिषी निीन होत जाते.
- शरीरां पुननयिां करोवत- जे रसायन ि रक्तिधयक असल्याने शरीर पुन्हा निीन करते.
 शोषघ्नी = शोषनाशक
 िषायभू- िषायसु पुनः निीना भितीवत ।= िषाय ऋतू मध्ये पुन्हा उत्प्न होते.
- वहां. = ोदहपुरना, ोदहवबण्डो, वबसखपरा. - म०= (घेटुळी)
- ोु. = राती साटोडी, बसेडो रातोिसेडो - पां. = इटवसट.,
- बां. = पुननयिा, ोदापुष्पा.
English = Spreading hogweed

6.  ोुण
 रस-मधुर, वतक्त, कषाय
 विपाक-मधुर
 िीयय-उष्ण
 ोुण-लघु, रूक्ष
 दोषकायय - वत्रदोषहर, मधुर, कड
ू ि कषाय म्हणून वपत्तघ्न, उष्णिीयय म्हणून
कफिातशामक,
 रक्तपुननयिा मात्र शीतिीयय असल्याने िातिधयक ि वपत्तहर.

7. कटुः कषायानुरसा पाण्डुघ्नी दीपनी परा।
शोफावनलोरश्लेष्महरी बध्नोदरप्रणुत् ॥ भा. प्र.
पुननयिाऽरुणा वतक्ता कटुपाका वहमा लघुः ।
िातला ग्रावहणी श्लेष्म वपत्त रक्तविनावशनी ।। (भा. प्र.)

8.  जाती - दोन. (१) रक्तपुननयिा (२) श्वेतपुननयिा
 रक्तपुननयिा = क्षुप, पान ि फ
ु ल ताांबूस असते. रक्त पुननयव्याची िेल पाांढऱ्यापेक्षा
अवधकतर लाांब असते. ताांबडी पुननयिा अवधक सुलभतेने वमळते.
 राजवनघण्टुत वनळ्या पुननयव्याचा एक प्रकार वदला आहे.
 रक्तपुननयिा- बेल रांो लाल - Boerhavia diffusa. family -. Nyctaginaceae.
 २. रक्तपुष्पा, श्वेतमूला - Trianthema portulacastrum Family - Ficoidaceae.

9.  स्वरूप - बहुिषाययु - एकिषाययु प्रतावननी िेल- ०.७५ ते
 १ मी. लाांब, काही िेळे स 4 मी.लाांब आढळते.
 पाने - २.५ ते ४ से.मी, लाांब, अांडाक
ृ ती, माांसल, मऊ लि
असलेली,एकान्तराने येणारी, माोील बाजूस पाांढरी असतात.
समोरासमोर वनघणारी पाने नेहमी एक लहान ि एक मोठे
असते.
 फ
ु ले = बारीक, पाांढऱ्या रांोाची अथिा आबाशाई रांोाची,
 फळ = १ सें.मी. लाांब, ोोलाकार, चिळीप्रमाणे बी असणारे.
 मूळ - जाड, दडस, िाळल्यािर त्याला पीळ पडतो.
 पानाांचा विशेष असा की, िषायऋतूत िेली िाढतात, ग्रीष्मात
सुकतात.

12. श्वेतपुनननवा
-Trianthema portulacastrum

13. Boerhavia erecta

14. कमम व प्रयोग
 बाह्यतः लेखन ि शोथघ्न - शोथरोोािर पुननयिा हा स्वेद, उपनाह स्वेद, लेपाने
उपयोोी पडतो. याचे वसध्दतैलही उपयोोी पडते.
 नेत्ररोोात पुननयिामूळ स्वरस डोळ्याांत टाकतात.
 पाचनसांस्थान - अवग्नमाांद्य, ोरनाशक, उदर, विबांध याांिर पोटात देणे, िमनासाठी ३
ग्रॅम चूणय देणे.
 आभ्यांतर = आभ्यांतर - दीपन, अनुलोमन, विरेचक, लाल पुननयिा ग्रावह , अवधक
मात्रेत िामक.

15.  रक्तिहसांस्थान - हृद्रोो, पाांडुरोो, शोथ या विकाराांत उत्तम उपयोोी.
 शोथ = शोथात याच्या पानाांची भाजी खाण्यास देतात. = 'पुननयिा च शोथघ्नी’.
शोथ पुननयिा मूल क्वाथ + शुांठी (च वच. २३)
 चक्रदत्त-शोथ = पुननयिा क्वाथ & कल्क वसद्ध घृत सेिन
 सुश्रुत शाकिोय = "तेषु पौननयिां शाक
ां विशेषात शोफनाशनम्”
 श्वसनसांस्थान - कास, श्वास, उर:क्षत याांत उपयोोी.
 पाांडुघ्नी (पुननयिामांडुर - योो पाांडुरोोात उत्तम कायय करतो.)

16.  नेत्रविकार - डोळ्याांतील फ
ू ल, जुनाट अवभष्यांद, खुपऱ्यािर मुळी मधात
उोाळू न अांजन करतात ि पोटातही देतात.
 भावप्रकाश-
 नेत्ररोो = पुननयिा मूल दू ध मध्ये घासून डोळ्याांत लािणे - खाज नष्ट
 पुननयिा मूल मधु मध्ये घासून लािणे = डोळ्याांतूनिाहणारे पाणी थाांबते
 पुननयिा मूल मध्ये घासून लािणे - अांजन करने डोळ्याांतील फ
ू ल वमटत
 पुननयिा मूल मध्ये घासून लािणे = वतवमर , अांधेरापन वमटता है.
 पुननयिा मूल काांजी मध्ये घासून लािणे = अन्धापन दू र होता है.

17.  विद्रवध नष्टता -श्वेत पुननयिा क
े मूल पाण्यात उकळू न वपणे
 तापक्रम - एक
ू ण ज्वरात उपयोोी, पण चातुवथयक ज्वरात अवधक उपयोोी पडते. ज्वर
सब प्रकार ज्वर नाश = समभाो दू ध + जल + पुननयिामूल क्षीरपाक
 बांोसेन- पैवत्तक ज्वर, वचरकालीन चातुवथयक ज्वर = श्वेत पुननयिा मूल चूणय + दू ध
वपणे.
 प्लीहोदर -श्वेत पुननयिा मूल चूणय + तण्डुलोदक वपणे.
 प्रजननसांस्थान - रक्तप्रदर - रक्तपुननयव्याच्या मुळाचा रस उपयोोी.
बीज िृष्य = िाजीकरणासाठी बी उपयोोी पडते.

18.  मूत्रिहसांस्थान - मूत्रक
ृ च्छ्
र ात मूत्रप्रमाण िाढिून उपयोोी पडते.
 सुश्रुत- अशरीभेदन -पुननयिा क
े मूल+ दू ध = उकळू न वपणे .
 त्वचा - स्वेदजनन ि क
ु ष्ठघ्न आहे. क
ु ष्ठरोोात शोथ ि क
ू ज कमी होण्यासाठी उपयोोी.
 क
ु ष्ठ -पुननयिा मूल+ दही मांड (चरक वच.७)
 मदात्यय -पुननयिा मूल क्वाथ + दुग्ध+ मधुयवष्ट कल्क +घृत = वसद्ध घृत.
सेिन - शस्तक्त सांचार ,मदात्यय नाश.

19.  रसायन –पुननयिा मूल चूणय २ तो०,
 प्रवतवदन / एक पक्ष / एक मास / दो मास / ६ मास / एक िषय दू ध सोबत वपण्याने
िृद्ध मनुष्याला देखील यौिन प्राप्त होते
 सात्मीकरण - दौबयल्यात रसायन प्रयोोाने उपयोोी.
 विषघ्न सपय, उांदीर याांच्या विषािर पोटातून देतात.
 आलक
य विष -श्वेत पुननयिा मूल चूणय+ धतूर बीज

20.  मूषक विष -श्वेत पुननयिा मूल चूणय +मधु वनयवमत सेिन (क. ६)
 विषदोष असर वनिारण & सपयविष नाश – पुष्यनक्षत्र -श्वेत पुननयिा मूल +तण्डुलोदक
वपणे
 वनद्राकर = पुननयिा मूल का क्वाथ. पुनननवाक्वाथो वनद्राकरो नृणाम् ।।(हारीत)
 आमिात -कपूयर +शुांठी कल्क +पुननयिा क्वाथ =सात वदन वपणे. (भािप्रकाश)
 सस्तन्धिात -पुननयिा शाक वहतकर (भािप्रकाश)

21.  उत्पवत्तस्थान - सांबांध भारत.
 प्रयोज्य अांो-मूल, बी, पांचाांो,
पाने.
 मात्रा-स्वरस-५-१० वम० वल०,
बीजचूणय-१-३ ग्रा०
 विवशष्ट योो-पुननयिाष्टक,
पुननयिासि, पुननयिाम्बु,
पुननयिावदमांड
ू र