best

1. 6
Pendahuluan
Al-Quran terdiri atas surah-surah dan ayat-ayat, baik yang pendek mahupun yang
panjang. Ada pun ayat ialah sejumlah kalam Allah yang terdapat dalam suatu surah al-
Quran. Sedangkan surah adalah sejumlah ayat al-Quran yang mempunyai permulaan dan
pengakhiran. Penyusunan secara tertib urutan ayat-ayat al-Quran ini adalah bersifat tauqifi,
berdasarkan ketentuan dari Rasulullah s.a.w. dan atas perintahnya. Menurut para ulama,
pendapat ini merupakan ijma’.
Menurut jumhur ulama, jumlah surah al-Quran ialah 114 surah dan ia pula tidak
sama panjang dan pendeknya. Di mana ada surah yang panjang dan ada yang pendek.
Antara surah yang terpanjang ialah surah al-Baqarah iaitu 286 ayat. Manakala surah yang
terpendek ialah surah al-Kauthar yang mengandungi 3 ayat.
Surah-surah al-Quran dari segi panjang pendeknya terbahagi kepada empat iaitu:-
1) As- sab’u ath-thiwal iaitu tujuh surah yang panjang iaitu; al-Baqarah, Ali Imran, al-
Nisaa’, al-A’raf, al-An’am, al-Maidah dan Yunus.
2) Al-Miuun iaitu surah-surah yang berisi kira-kira seratus ayat lebih seperti; Surah Hud,
Surah Yusuf dan Surah al-Mukmin.
3) Al-Matsaani iaitu surah-surah yang kurang dari seratus ayat seperti; Surah al-Anfal,
al-Hijr dan sebagainya.
4) Al-Mufashshal iaitu surah-surah pendek seperti; Surah al-Dhuha, Surah al-Ikhlas dan
sebagainya.
Jumlah bilangan ayat al-Quran pula, mengikut Ulama al-A’dad di dalam Kitab Ilmu al-
Fawasil, di dalam menentukan jumlah yang sebenarnya ayat-ayat kitab suci, kita terpaksa
berpandukan kepada ulama yang telah diiktiraf iaitu ada sebanyak tujuh ulama al-A’dad.
Menurut ulama ahli madinah al-Awwal sebanyak 6217 ayat. Menurut ulama ahli madinah as-
Sani iaitu sebanyak 6214 manakala pendapat ulama ahli Mekah sebanyak 6219 ayat.
Menurut ulama ahli Basrah pula, sebanyak 6204 ayat dan menurut ulama ahli Dimasyki pula
sebanyak 6227 ayat. Ulama ahli Himsi menyatakan sebanyak 6232 dan akhirnya, menurut
pendapat ahli Kufah iaitu sebanyak 6236 ayat. Kita berpegang kepada pendapat ahli Kufah
ini.

2. 7
Pengertian surah
Menurut Kamus Dewan Bahasa Surah, membawa maksud bab atau fasal (yang
mengesahkan sesuatu) dari al-Quran. Surah juga dimaksudkan sebagai sejumlah atau
sekumpulan ayat al-Quran yang terbentuk secara tersendiri dengan mempunyai permulaan
dan akhiran.
Tertib surah
Berkaitan dengan tertib dan susunan surah al-Quran, ulama berselisih pendapat.
Para ulama berselisih pendapat tentang tertib surah-surah al-Quran yang ada sekarang.
A. Pendapat pertama
Pendapat ini didokong oleh Abu Ja’far al-Nahhas dan Abu Bakar al-Anbari.
Mereka berpendapat bahawa tertib surah dalam al-Quran adalah melalui penetapan dan
tauqifi daripada Rasulullah s.a.w sama seperti tertib ayat. Di mana baginda s.a.w pula
diberitahu melalui malaikat Jibril a.s di atas perintah daripada Allah. Justeru itulah, al-Quran
semenjak zaman Nabi s.a.w telah tersusun surah-surahnya sampai kini.
Bukti-bukti pendapat mereka ada empat:-
1) Pengumpulan dan Mashaf Uthmani disusun secara tertib mengikut zaman Nabi s.a.w
dan tidak ada seorang sahabat pun yang berselisih tentangnya dari situ jelaslah ia
adalah merupakan suatu ijma’.
2) Rasulullah s.a.w juga membaca beberapa surah secara tertib di dalam solat baginda.
Hal itu sebagaimana yang diriwayatkan oleh Ibnu Abi Syaibah yang bermaksud:
“Nabi pernah membaca beberapa surah Mufashshal (surah pendek) dalam satu
rakaat”.
3) Hadis yang diriwayatkan oleh al-Bukhari daripada Ibn mas’ud yang berkata
maksudnya: “Surah Bani Isra’il, al-Kahfi, al-Mariam, Taha dan al-Anbiya’. Surah-surah
itu termasuk kategori surah yan diturunkan di Mekah dan yang mula-mula aku
pelajari”. Selepas itu Ibn Mas’ud menyatakan surah-surah itu secara berurutan
sebagaimana tertibnya susunan yang ada dalam mashaf sekarang.
4) Ibnu Hashshar mengatakan, “tertib surah dan letakkan ayat-ayat pada tempatnya
masing-masing berdasarkan wahyu”. Rasulullah s.a.w bersabda, “letakkanlah ayat
ini di tempat ini”. Hal ini telah diperkuatkan pula oleh riwayat yang mutawatir dengan

3. tertib seperti ini, dari bacaan Rasulullah s.a.w dan ijma’ para sahabat untuk
meletakkan atau menyusunkannya seperti di dalam mushaf.
5) Ulama telah sepakat mengatakan wajib menghormai tertib surah-surah al-Quran
yang telah tersusun dalam Mashaf Uthmani kerana penyusunan dan penulisannya
telah ijma’.
8
B. Pendapat kedua
Pendapat ini mengatakan tertib surah adalah dengan berpandukan kepada ijtihad
para sahabat berpandukan ingatan dan perbezaan tertib yang ada di dalam mashaf-mashaf
milik mereka. Pendapat ini disokong oleh Imam Malik dan Qadhi Abu Bakar.
1) Hujah pendapat kedua
Mashaf para sahabat berbeza di antara mereka sebelum khalifah Uthman Ibn Affan
memerintahkan supaya ditulis secara seragam. Sekiranya tertib surah itu
berdasarkan tauqifi, tentu tidak ada perselisihan atau perbezaan mashaf di kalangan
para sahabat. Bukti pernyataan tersebut ialah seperti berikut :-
i. Mashaf milik Saiddina Ali mengikut tertib nuzul al-Quran atau masa turun.
Iaitu dimulai dengan surah al-A’laq, al-Muddathir, al-Muzammil, al-Masad, al-
Takwir seterusnya hingga akhir surah Makki dan Madani.
ii. Mashaf milik Ibn Mas’ud yang pertama ditulis adalah surah al-Baqarah, al-
Nisa’ kemudian Ali ‘Imran.
iii. Dalam Mashaf Ubai Ibn Ka’ab yang pertama ditulis ialah al-Fatihah, al-
Baqarah, al-Nisa’ dan kemudian Ali ‘Imran.
2) Sebagaimana hadis yang diriwayatkan oleh Ibn Asytah daripada Ismail Ibn Abbas
daripada Hibban Ibn yahya daripada Abu Muhammad al-Qurasyiy beliau berkata:
“Uthman telah memerintahkan kepada para sahabat supaya menyusun atau
mentertib surah-surah yang panjang-panjang. Kemudian ia menjadikan Surah al-
Anfal dan surah al-Taubah di dalam kumpulan “Tujuh” dan surah yang ketujuh. Dan
ia tidak memisahkan di antara surah al-Anfal dengan surah al-Taubah dengan
Basmalah.”

4. 9
C. Pendapat ketiga
Pendapat ini mengatakan bahawa sebahagian daripada surah itu tertibnya secara
tauqifi atau penetapan Nabi s.a.w, manakala sebahagian yang lain pula berdasarkan ijtihad
para sahabat. Hal ini kerana terdapat dalil yang menunjukkan tertib sebahagian surah pada
zaman Nabi. Misalnya, keterangan yang menunjukkan tertib as-sab’u ath-thiwal, al-hawamin
dan al-mufashshal pada zaman Rasulullah s.a.w. diriwayatkan bahawa Rasulullah s.a.w
bersabda:
اق رْء وا اْل ز هْ رْا وْي نْ اْل ب قْ رة وْآ لْ عْ مْ رْا نْْ
“Bacalah olehmu dua surah yang bercahaya, al-Baqarah dan Ali Imran”.
Pendapat ini juga yang dinyatakan oleh Ibn hajar: “Tertib sebahagian besar surah
adalah bersifat taufiqi”. Sebagaimana hadis daripada Huzaifah al-Thaqafi, terjemahannya:
Rasulullah s.a.w berkata kepada kami: “Telah datang kepadaku waktu untuk membaca
bahagian (hizb) daripada al-Quran, maka aku tidak mahu keluar sebelum selesai
membacanya”. Lalu kami tanyakan kepada para sahabat Rasulullah s.a.w:
“Bagaimanakah kamu semua membuat pembahagian al-Quran?”. Mereka menjawab:
“Kami membahagikannya kepada tiga surah, lima surah, tujuh surah, sembilan surah,
sebelas surah, tiga belas surah dan bahagian al-Mufashshal dari Qaf hingga tamat.
Berpandukan dalil tersebut, Ibn hajar berpendapat bahawa ia menunjukkan tertib
surah seperti yang terdapat dalam mashaf sekarang adalah tertib surah semenjak zaman
nabi, namun begitu berdasarkan dalil tersebut, kemungkinan tertib surah pada masa itu
hanya bahagian mufassal sahaja.

5. 10
Rumusan
Berdasarkan hujah-hujah di atas, saya berpendapat bahawa
pendapat pertama adalah pendapat yang paling rajih dan lebih tepat iaitu tertibnya
berdasarkan tauqifi bersamaan dengan tertib-tertib ayat. Hal ini telah disokong dan
dinyatakan oleh Abu Bakar Ibn al-Anbari:
“Allah telah menurunkan al-Quran seluruhnya ke langit Dunia. Kemudian ia
menurunkan secara beransur-ansur. Sesebuah surah itu turunnya kerana sesuatu
peristiwa yang berlaku dan ayat turun sebagai jawapan orang yang bertanya. Dalam
hal itu pula, Jibril sentiasa memberitahu nabi dimanakah sesebuah surah dan ayat itu
seharusnya diletakkan? Justeru itu, semua susunan surah dan ayat adakah menurut
penetapan nabi s.a.w?”
Selain itu juga, bagi saya pendapat kedua dan ketiga boleh disangkal kerana
pendapat yang pertama berdasarkan ijma’ dan dalil bahawa ada tauqifi daripada Nab s.a.wi.
Sebagaimana yang dikemukakan oleh pendapat pertama dengan mengemukakan hadis
riwayat al-Bukhari yang merupakan hadis sahih dan tidak dapat dipertikaikan jika
dibandingkan dengan riwayat lain.
Begitu juga, hadis yang dijadikan sandaran oleh pendapat kedua bukanlah hadis
marfu’ kepada Nabi s.a.w. Isnad dalam setiap riwayat tidak terlepas dari jalur Yazid al-Farisi
iaitu yang dikategorikan oleh al-Bukhari dalam kelompok dhu’afa. Seterusnya untuk
menyangkal persoalan yang berkaitan dengan berlakunya perbezaan itu sebelum para
sahabat mengetahui ada tauqifi daripada Nabi s.a.w.
Sementara itu, pendapat ketiga pula dalil-dalilnya hanya berpusat kepada nas-nas yang
menunjukkan tertib tauqifi. Adapun bahagian yang ijtihad tidak bersandar pada dalil yang
menunjukkan tertib ijtihad. Sebab, ketetapan yang tauqifi dengan dalil-dalilnya tidak bererti
yang selain itu adalah hasil ijtihad.
Dengan penerangan itu dapatlah dinyatakan bahawa terdapat tiga pendapat tentang
tertib dan susunan surah-surah al-Quran. Pendapat pertama didokong oleh Abu Ja’afar al-
Nahhas dan Abu Bakar al-Anbari, iaitu melalui penetapan tauqifi daripada Nabi s.a.w.
Pendapat kedua didokong oleh Imam Malik dan Qadhi Abu bakar iaitu pendapat mereka,
berpandukan ijtihad para sahabat, manakala pendapat ketiga didokong oleh Ibn hajar iaitu
sebahagian tauqifi daripada Nabi s.a.w dan sebahagian lain adalah ijtihad para sahabat.

6. Maka rumusannya ialah saya berpendapat yang pertama adalah lebih rajih iaitu tertib dan
susunan surah-surah al-Quran melalui penetapan tauqifi daripada Rasulullah s.a.w.
11

7. 12
Refleksi
Assalamualaikum warahmatullahi wabarakatuh saya ucapkan bagi pembuka kata
refleksi tugasan kerja kursus Ulum Al-Quran dan Ulum Hadith PQE 3102 saya. Saya
Fakharudin Bin Haji Zakaria sangat berbesar hati kerana tugasan yang diberikan telah
berjaya saya sempurnakan. Semua ini tidak akan berlaku jika kawan-kawan, pensyarah, ibu
dan isteri serta anak-anak saya tidak memberi galakan dan dorongan kepada saya untuk
menyiapkan tugasan ini.
Refleksi selepas menyelesaikan tugasan kerja kursus ini sangat menarik kerana saya
tidak menyangka bahawa saya telah melakukannya dengan baik. Saya dan beberapa rakan
yang lain telah berbincang dan bekerjasama dalam mencari bahan rujukan dalam
menyiapkan tugasan yang telah diberikan dan dihantar pada masanya. Namun terdapat
juga beberapa masalah yang saya hadapi semasa melakukan tugasan. Antara masalahnya
ialah untuk mencari bahan rujukan tajuk tugasan yang telah di tetapkan oleh pensyarah bagi
setiap tugasan yang diberi. Selepas itu, saya terpaksa pula mencari maklumat mengenai
biografi Imam Al-Bukhari bagi tugasan individu yang pertama. Rujukan daripada buku-buku
ilmiah dan blog-blog dari internet banyak membantu saya dalam menyiapkan tugasan
biografi Imam Al-Bukhari ini.
Bagi tugasan yang kedua pula ialah menganalisis pandangan para ulama dan
perselisihan pendapat di antara mereka berkenaan penyusunan ayat dan surah dalam al-
Quran. Saya tidak tahu bagaimana mahu memulakan tugasan ini kerana tidak begitu paham
untuk membuat analisa mengenainya, ini kerana perkara merupakan benda baharu yang
saya pelajari di sini walaupun sebelum ini saya pernah mempelajari Ulum Al-Quran semasa
di alam persekolahan dahulu. Saya telah berusaha mencari bahan-bahan rujukan yang
berkaitan dengannya. Akhirnya, dapat juga saya menjumpainya melalui rakan-rakan saya
yang ada buku rujukan yang membincangkan masalah ini. Bahan tersebut ialah modul Ulum
Al-Quran dari USIM. Selain itu juga saya membeli sebuah buku yang berkaitan dengannya
di pesta buku Islam di Terminal One, Seremban. Buku yang bertajuk “Pengantar Studi Ilmu
Al-Quran”.
Saya juga menghadapi masalah untuk mencari pelbagai sumber rujukan untuk diisi
dalam kerja kursus saya. Tambahan pula kerja kursus ini dilakukan secara individu. Segala
maklumat perlu dikumpulkan dahulu sebelum dimasukkan kedalam kerja kursus saya. Nota-nota
yang telah diberikan oleh Ustaz Abdul Hadi Bin Sulaiman telah saya gunakan untuk
dimasukkan di dalam kerja kursus saya. Ini merupakan antara kekuatan yang saya perolehi
semasa melaksanakan kerja kursus ini. Di samping itu saya juga mengambil kesempatan

8. untuk mencari dalil dan bukti bagi menguatkan dan mengukuhkan pendapat saya mengenai
tugasan kedua. Perkara ini tidak mudah kerana fakta-fakta yang dimasukkan haruslah tepat
dan dalil dan bukti sesuai dengan kerja kursus.
Pada mulanya ia nampak seperti susah untuk disiapkan. Namun berkat doa dan
pertolongan Allah serta tunjuk ajar pensyarah dan rakan-rakan. Akhirnya saya telah berjaya
melakukannya. Tugasan yang telah diberikan telah berjaya saya siapkan tanpa berlengah.
Akhirnya tugasan kerja kursus Ulum Al-Quran dan Ulum Hadith PQE 3102 yang diberikan
telah berjaya saya siapkan. Saya ingin mengucapkan ribuan terima kasih kepada mereka
yang telah membantu saya untuk menyiapkan tugasan ini terutamanya pensyarah saya iaitu
Ustaz Abdul Hadi Bin Sulaiman.
13

9. 14
Rujukan
Hassan Mahmud al-Hafiz(1986). Tajwid al-Quran, Dinie Publishers, Kuala Lumpur.
Kamus Dewan Edisi Ketiga (2002), Dewan bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.
Khairul Anuar Muhamad, Prof Madya Dr. Adnan Mohamed Yusoff, Muhammad Hafiz Saleh
(2012), Ulum Al-Quran QQQ 2027, Program Pensisiwazahan Guru, USIM Universiti Sains
Islam Malaysia, Bandar Baru Nilai, Negeri Sembilan.
Syaikh Manna’ Al-Qathathan(2004). Pengantar Studi Ilmu Al-Quran. Pustaka Al-Kautsar,
Jakarta, Indonesia.
Yayasan Penyelenggara Penterjemah al-Quran, Al-Quran dan Terjemahannya, 1974,
Menteri Agama Republik Indonesia .
Zulkifli bin Hj. Mohd. Yusoff (1996). Kunci Mengenal al-Quran, Berita Publishing Sdn. Bhd.
Kuala Lumpur.