SlideShare a Scribd company logo
Мазкур дарсликда стандартлаш, метрология ва сертификациялаш турли жи-
хатларининг хал к хужалигидаги ахамияти, уларнинг илмий-техник тараккиѐтни
жадаллаштириш ва клшлок хужалиги ишлаб чикариши самарадорлигини оши-
ришдаги ахамияти курсатилган. Унда усимликшун ослик ва чорва махсулотлари-
нинг хдмда кишлок хркалигига етказиб бериладиган махсулотларнинг сифатини
назорат килиш восита ва услублари кискача баѐн килинган. Мавзу доирасидаги
атамалар буйича хам зарур маълумотлар келтирилган.
Шунингдек, истеъмолчига махсулот етказиб беришнинг барча босклчларидаги
сифатни бошкаришнинг комплекс тизими, шу жумладан стандартлашнинт буюмлар
истеъмол хусусиятлари, лойихалаштириш коидалари ва йул-йуриклари, махсулот-
нинг талабга жавоб беришини ва унинг технологик жихдтдан ярокдилигини текши-
риш усул ва воситалари талаблари йигиндисини тартибга солиш хакидаги фан си-
фатида тадкик килиниши ва ркомиллаштирилиши лозимлиги тугрисидаги масала-
лари ѐритилган. Ишда жахон савдоси самарадорлигини ошириш ва миллий
иктисодиѐтнинг дунѐ хужалигидаги хамкорлиги шарти сифатида амалга оширилаѐ-
тган стандартлаш сохдси буйича халкдро куламдаги маълумотлар келтирилган.
Так;ризч и: О.ИСАБЕКОВ — Узбекистан Республикаси Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги
махсулотларни тайѐрлаш ва унинг сифати буйича бош давлат
инспекция- t
си бошлиги
Мухаррир: Ш. МАНСУРОВ
Китоб Тошкент Давлат аграр университети буюртмаси асосида чоп этидци
КИРИШ
Халкаро алокдлардаги, айникса, жахон хужалигига янгидан-янги
саноатлашган аграр марказларнинг келиб кушилиши туфайли ик-
тисодиѐт ва савдо-сотик сохаларидаги ривожланиш жушкинлиги, у билан
боглик холда эса ички ва ташки бозорга мол чикаришдаги ракобатнинг
кучайиши илмий-техник тараккиѐтни жадаллашти- риш, ишлаб чикэриш
самарадорлиги ва махсулот сифатини оши- ришнинг барча захираларини
излаб топиш хамда ишга тушириш буйича бир кдтор мухим вазифаларни
кундаланг куяди.
Бундай шароитларда техник даража ва махсулот сифатини бош-
кдриш тизимидаги мухим восита сифатида унинг хаѐтий циклининг барча
боскичларида стандартлаш, метрология ва сертификациялаш- нинг роли
бенихоя оргади. Ихтисослашган тармоклар йигиндисини ифодаловчи
агросаноат мажмуи корхоналари ва хужаликларида стандартлаш,
метрология ва сертификациялашнинг ахамияти айникса катта. Бунда хом
ашѐ, ярим фабрикат ва тайѐр махсулогларнинг кдтьий белгиланган
микдор ва сифат курсаткичларига эришилишини назо- рат килиш —
махсулотнинг истеъмол хусусиятини яхшилашда, махсулот
йукотишларини камайтиришда, кишлок хужалиги хом ашѐси- дан
окилона фойдаланиш ва юкори сифатли озик-овкдт махсулот- ларини
олишда мухим буган хисобланади.
Кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг мутахассис-технолог- лари
стандартлаштиришдан муваффакиятли ва тулик фойдаланиш учун
агросаноат мажмуи барча тармокларидаги стандартлар талаб- ларини
яхши билишлари лозим булади.
Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида стандартлаш ва метрология
элементларидан XVIII асрдаѐк кишлок хужалиги хом ашѐси ва истеъмол
махсулотларини бахолашда фойдаланилган. Умум кабул этилган
курсаткичларнинг жорий килиниш зарурияти хом ашѐ (зигир, пахта, жун),
озик-овкат махсулотлари (галла, ѐг, тухум) ва бошкзларнинг экспорт
килиниши туфайли юзага келган.
Жахон биржаларида кондицион, яъни стандартлар талабларига
мувофик келадиган товарлар учун юкори нарх ва хар кандай но- сгандарт
товар учун яроксиз мол сифатида жуда паст нарх белгиланган. .....
з
Узбекистонда экспорт килинадиган дон, озик-овкэт махсулот- лари
— Faiuia, туз, усимлик eFM, сарѐг учун дастлабки стандартлар 1926
йилда белгиланганди. 1927 йилда пахта, 1928 йилда жун стандарта
белгиланди. Бу вактга келиб кишлок хужалиги машина ва асбоб-
ускуналарини унификациялаш (бир хиллаш) асосан якун- ланганди, бу
эса уларнинг русум (марка)лари ва турларини сези- ларли даражада
камайтириш имконини берди.
Кейинроколма стандарта тасдикланди (1929 йил), 1930 йилда
биринчи марта картошка, бодринг, нок, сабзи, пиѐз, лавлаги ва бош- ка
мева-сабзавотлар стандартлари жорий этилди.
Сифатни яхшилаш дастурларини ташкил этувчи стандартлаш билан
махсулот сифати уртасида 1924 йилдан бери мавжуд булган бевосита
алока хужжат асосида расмийлаштирилди.
Стандартлашнинг асосий максади — ишланмалар, ишлаб чи- кдриш
ва махсулотдан фойдаланишнинг барча боскичларига тар- каладиган
микдор ва сифат курсаткичлари ва уларни текшириш- даги тартиби,
мамлакат иктисоди, мудофаа мажмуи, ахоли эхтиѐж- ларига жавоб
берувчи тартиб-коидаларнинг барча ахамиятли жихатларини курсатган
холда даврий янгиланиб борадиган давлат ва тармок норматив талаблари
тупламини яратишдан иборатдир. Шунингдек, ГОСТларда кузда
тутилган нормативларни турли экспертиза ва сертификациялаш
воситасида жорий этилишини назо- рат килиш хам стандартлашнинг
вазифасига киради.
i- м.стандартлаштуррисила
УМУМИЙМАЪЛУМОТЛАР
1.1. Стандартлаш сохасидаги асосий тушунчалар
Инглизча «standard» сузининг «намуна», «меъѐр» сифатида тар-
жима килиш асосида тузилган «стандартлаш» ва «стандарт», «стандарт
махсулот» ва «ностандарт махсулот», «стандартлашган жараѐн» ѐки
«технология», «кондицион махсулот» ѐки «нокондицион махсулот»,
«махсулот сифат курсаткичи» атамалари илм-фан ва ишлаб чикариш
тамойилидан мустахкам урин олди. Шунинг учун «стандарт махсулот»
атамасининг кулланилйши махсулотнинг намуна, андаза, меъѐр ва шу
кабиларга мувофикдигини курсатади. Меъѐрга мувофик келмайдиган
махсулот ностандарт махсулот кдторига ки- ритилади.
Стандартга киритилган ва айни чогда у конунлаштирилган сифат ва
микдор курсаткичлари стандартга мувофик; деб юритилади.
Ишлаб чикариш сохаси, кандай булишидан катьи назар, муай- ян
даражада стандартлаш жараѐни билан шубхасиз боглик булади.
Стандартлаш жараѐни бу норматив хужжатларга коида, меъѐр ва
топширилган тавсифномаларни киритиш хисобланиб, уларнинг
бажарилиши мехнат фаолиятининг хар кандай сохасида махсулот- лар
туркуми юкори сифатли булишини кафолатлайди.
Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида стандартлаш махсулот сифати
меъѐрлари ва курсаткичларини, технологик жараѐнларни, дехкончилик ва
чорвачиликдаги ишлар, усулларни тартибга солиш, конунийлаштириш ва
жорий килишдан, уларни аниклаш услубла- рини, уларга риоя килиш
устидан назоратни амалга ошириш кои- далари, талабларини тартибга
солишдан иборат булади. Бинобарин, стандартлаш кишлок хужалигининг
фан, техника ва илгор тажриба ютукларига таъсирини янада кучайтириш
имконини беради, шу- нингдек, махсулот сифатини яхшилашнинг негизи
хисобланади.
Хрзирги пайтда махсулотнинг хар кандай тури, энг соддасидан то
мураккаб тизимларигача, стандартлаш негизида яратилади.
Стандартлар нафакат буюм, ярим фабрикат ва тайѐр махсулот- ларга,
балки уларнинг тайѐрланиш технология жараѐнларининг узига,
шунингдек, умумтехник тусдаги меъѐрлар, коидалар ва талабларга ам
ишлаб чикилади. Крнун кучига эга булган давлат стандартлари барча
махсулот ишлаб чикарувчилар интиладиган сифат «намуна- си» ѐки
«андазаси» хизматини утайди.
Стандартлаш, стандартлар коидаларини билиш, уларни амалиѐт- да
куллаш юкори сифатли махсулотлар ишлаб чикаришга, ишлаб чикариш
самарадорлигини оширишга, мехнаткашлар фаровонли- гини
юксалтиришга имкон беради.
1-чизма. Сифатни оширишдан олинадиган Самара курсаткичлари
1.2. Стандартлашнинг фан сифатидаги ахамияти
Стандартлаш назарий ва амалий, табиий ва аник фанлар —
математика, физика, кимѐ негизида ривожланади. У стандартлашнинг
усуллари ва воситалари тугрисидаги фан сифатида умуман стандартлаш,
хусусан, унинг алохида йуналишлари буйича фаолият
конуниятларини аниклайди, умумлаштиради ва шакллантиради, бу
фаолиятни ташкил этиш тизимини яхшилашга хамда стандартлаш буйича
кдтор амалий ишларни такомиллаштиришга ѐрдам беради.
Стандартлаш назарияси усулларни ишлаб чикиш билан шу-
рулланади, бу усуллар воситасида фан сифатида узини-узи тако-
миллаштиришга кодир булади. Бу стандартлаш назариясининг мухим
масаласи, уни тадкик этишнинг предмети хисобланади.
Стандартлаш бошкд фанлар ривожланишида мухим ахамият касб
этади. Бунда у, худди моддий ишлаб чикаришда булганидек, билимларни
системага солиш, мустахкамлаш ва амалга ошириш воситаси саналади.
Хужалик юритишнинг бозор шароитларида стандартлаш ишлаб
чикариш самарадорлиги омили вазифасини бажаради, чунки унинг
техник ва технологик кдтьий талаблари ялпи ишлаб чика- рувчиларни
барча турдаги махсулотларнинг энг яхши намуналари- ни тайѐрлашга
йуиалтиради. Бундан ташкари, стандартларга риоя килиш буюмнинг, у
хох материал булсин, хох детал, модул ѐки ту- галланган конструкция
булсин, уз хаѐтий циклининг барча боскич- ларни утишини
енгиллаштиради, бу хол бутун ишлаб чикариш маромини таъминлайди.
Ишлаб чикаришнинг бир канча кийин турларида куплаб са- бабларга
кура кул мехнати устунлик килаѐтганига кдрамай (бу хол асосан махсус
буюртмага кура бажарилаѐтган юксак бадиий, дона- бай ишларда
кузатилмокда), мехнатни чинакамига механизация- лаштириш ва
автоматлаштиришга утказиш оркали серияли ишлаб чикаришдаги юксак
сифатни таъминлаш мумкин булади. Чунки айн и стандартга жавоб
берадиган асбоб-ускуналар автоматлашти- риш учун анча
мослаштирилган булади. Стандартлаш истеъмолчи манфаатларига мос
келади, колаверса, унинг талабга жавоб берадиган махсулот олишини
кафолатлайди.
Кишлок хужалигидаги стандартлаш кишлок хужалиги махсу- лоти
сифатини бахолаш ва назорат килиш усулларини, кишлок хужалиги
махсулотини турлар ва тармоклар буйича стандартлашни, шунингдек,
кишлок хужалигини таъминловчи саноат тармокдари махсулотини тадкик
килишни хамда стандартлашнинг илмий ва методик асосларини ишлаб
чикишни назарда тутади. Унинг булим- ларига стандартлашнинг,
махсулот сифатини оширишнинг икти- содий муаммолари хам киради.
1.3. Курс мавзуси, мак,сад ва вазифалари
ЧПЬ1f ?
Стандартлаш агросаноат ишлаб чикдриши сифатини ошириш ва
ташкил этишни яхшилаш, республиканинг кишлокда иктисо-
чорвачиликдаги бир хил технологик жараѐнлар стандартларини,
махсулотга товар ишлови бериш коидаларини, махсулотни ташиш ва
саклаш шартларини, хужаликдаги мехнат ва махсулот сифатини
бошкэриш комплекс тизимига кирувчи корхоналар стандартларини
урганиш хисобланади.
Стандартлашнинг мухим вазифаларидан бири — сифат усти- дан
назорат булиб, унинг асосини хакикий олинган махсулот би- лан
стандарт талаблари курсаткичларини киѐслаш ташкил этади. Шунга кура
ишлаб чикариш билан бошкарув уртасида жавоб ало- кдси урнатилади.
Бошкарув эса махсулотнинг реал холатини тасар- руфдаги воситалардан
фойдаланиб, стандарт талабларига мувофик- лаштира боради.
Стандартларни билиш кишлок хужалиги махсуло- тининг асосий
хусусиятларини нафакат ишонарли аниклаш, балки тезкорлик билан
аниклаш ва унинг истеъмол киймати тугрисида кенг тасаввурга эга
булиш имконини беради. Шуни назарда тутиб, хар бир муайян холатда
сифатнинг энг макбул даражаси билан ишлаб чикаришни ташкил этиш
мумкин булади.
Чикиндидан
фойдаланиш
Бозорни урганиш (та- лаб
ва уни ривожлан- тириш
истикболлари)
Савдо-сотик ва
хизмат курсати ш
сохаси
Назорат, синов ва
тахлил
Техник ѐрдам ва
хизмат курсатиш
Монтаж килиш ва
созлаш
Илмий текшириш
ишлари ва лойи-
хдлаш
Материаллар ва бут-
ловчи буюмларни
харид килиш
Технологик жараѐн-
ларни режалаштириш ва
ишлаб чиклш
3-чизма. «Сифат доираси чизмаси ѐки сифат таъминланадиган боскичлар
Стандартлаш шарт булган стандартларни ишлаб чикиш ва кабул
килишнигина эмас, балки юкори сифатли махсулотни куплаб ѐки серияли
ишлаб чикаришни таъминловчи турли вазифаларни хам назарда тутади,
булардан энг мухимлари ташкилий, сифатни
ю
таъминлашни режалаштириш, рационализаторлик, хукукий, икти- содий,
бошкарув, таргабот, ижтимоий, тарбиявий вазифалар хисоб- ланади.
Кишлок хужалигини ташкил килиш ва бошкзришда юкорида айтиб
утилган вазифалардан фойдаланиш кобилиятини шакллан- тириш
фаннинг учинчи вазифаси саналади.
2- боб. СТАНДАРТЛАШ ТИЗИМИ
2.1. Стандартлаш вазифалари
Стандартлашга куйидаги асосий вазифаларни хал этиш маса- ласи
юкланган:
— махсулот сифати ва номенклатурасига энг макбул талаблар- ни
истеъмолчи ва давлат манфаатларидан келиб чиккан холда бел- гилаш;
— давлат, республика фукаролари ва экспорт эхтиѐжлари учун
тайѐрланадиган махсулотга тегишли талабларни белгиловчи меъѐ- рий
хужжатларни, унинг ишланмаси, ишлаб чикарилиши ва кулла- нилиши,
шунингдек, бу хужжатлардан турри фойдаланишни назорат килиш
коидаларини яратиш;
— стандартлар талабларини халкаро, минтакавий ва саноати
ривожланган хорижий мамлакатлар стандартлари талаблари билан
уйгунлашувини таъминлаш;
махсулотнинг мослашувчан (конструктив, электрик, элект-
ромагнит, ахборот, дастурий ва бошкэлар), шунингдек, урнини бо- сувчи
барча турларини таъминлаш;
— буюмларнингд1араметрик ва тур-улчов каторларини, база- вий
конструкцияларини, лойиха-унификацияланган блок-модуль таркибий
кисмини белгилаш ва куллаш асосида унификациялаш;
г— махсулот курсаткичлари ва тавсифномалари, унинг элемент-
лари, бутловчи буюмлари, хом ашѐ, материалларини узаро мослаш ва
бир-бири билан боитш, метрологик меъѐр, коида, холат ва талабларни
белгилаш;
— стандартлаш буйича халкаро тажрибадан амалда фойдаланишни
кенгайтириш, мамлакатнинг халкаро ва минтакдвий стан- дартлашдаги
иштирокини кенгайтириш;
— халкаро, минтакавий ва хорижий мамлакатлар миллий стан-
дартларидан, агар уларнинг талаблари Узбекистан Республикаси халк
хужалиги эхтиѐжларини кондирадиган булса, тугридан-тугри
фойдаланиш амалиѐтини кенгайтириш;
— психологик жараѐнлар учун талабларни белгилаш;
— махсулотни стандартлаш ва улар натижаларидан фойдала-
ниш сохасида халкаро хамкорлик доирасида тадбирлар угказиш;
—техник иктисодий ахборотни таснифлаш ва кодлаш тизими- ни
яратиш ва киритиш;
— махсулот сифатини синаш, сертификациялаш, бахолаш ва назорат
килишни меъѐрий-техник жихатдан таъминлаш.
2.2. Стандартлашнинг асосий тамойиллари
2.2.1. Стандартлаш буйича миллий орган Узбекистон Респуб-
ликасида стандартлаш сохасидаги ишни куйидаги тамойиллар асо- сида
ташкил этади: ихтиѐрийлик, ошкоралик, байналмилаллик, ишлаб
чикаришнинг техник даражаси ва самарадорлигини рагбат- лантирувчи
хамда номакбул хилма-хилликка тусик куювчи стан- дартларнинг
комплекслилиги ва уйгунлашуви буйича тадбирларда барча манфаатдор
томонларнинг иштироки.
2.2.2. Стандартларни ишлаб чикиш чогида стандартлашнинг узаро
боЕпанган объектларини, бу объектларга куйиладиган талабларни
мувофиклаштириш ва стандартлаш буйича норматив хуж- жатларнинг
хамда норматив хужжатларга киритилган энг макбул талабларнинг
амалда жорий этиш муддатлари билан боЕлаш оркэ- ли комплекс
стандартлашни таъминлаш зарур.
2.2.3. Стандартлардаги эскирган курсаткичлари и Фан ва техни-
канинг сунгги ютукларига, мамлакат ва чет эл илгор тажрибасига таянган
холда вакги-вакти билан янгилаб бориш зарур.
2.2.4. Стандартлар факдт махсулот хусусиятлари ва ундан фой-
даланиш сифатларини аниклаш учун зарур буладиган талабларни- гина
белгилаШи даркор.
Стандартлар объектив текширилиши мумкин булган талабларни уз
ичига олади. Стандартлар махсулотни сертификациялашга ярокди
булиши керак. Стандартлар уларнинг талабларини бир маъноли тушу-
нишни таъминлаш учун аник ва тушунарли баѐн этилиши лозим.
J 2.3. Стандартлаш буйича ишларни ташкил этиш
2.3.1. Стандартлаш буйича миллий орган Узбекистон Респуб-
ликаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 2 мартдаги «Узбекистон
Республикасида стандартлаш^ ишини ташкил этиш'тугриси- да»ги 93-
сонли карорига биноан, Узбекистон Республикаси давлат стандартлаш,
метрология ва сертификациялаш маркази (Уздавстан- дарт) хисобланади.
Республикада стандартлаш ишини ташкил этиш, мувофиклаштириш ва
энг макбул даражасини таъминлашни ку- йидагилар амалга оширади:
— тармоклараро максаддаги махсулот буйича — Уздавстандарт;
— курил и ш ва курилиш саноати сохасида, бунга лойихалаш ва
конструкциялаш хам киритилади — Узбекистон Республикаси Давлат
курилиш кумитаси (Давкурилиш); -
— табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф мухитни ифлос-
лантириш ва бошка зарарли таъсирлардан мухофаза килишни тартибга
солиш сохасида — Узбекистон Республикаси Давлат табиат- ни мухофаза
килиш кумитаси;
— тиббий максаддаги махсулот, тиббий техник буюмлар, дори- вор
воситалар ва республика саноати ишлаб чикарадиган махсу- лотда инсон
учун зарарли моддалар сохасида — Узбекистон Республикаси СОЕЛИКНИ
саклаш вазирлиги.
2.3.2. Узбекистон Республикасидаги стандартлаш иши Уздав-
стандарт томонидан корхоналар, бирлашмалар ва бошка манфаат- дор
ташкилотларнинг стандартлаш техник кумиталарининг истик- бол иш
режалари (дастурлари) асосида тузилган йиллик режалари буйича амалга
оширилади.
Республика стандартлаш режасига биринчи навбатда халкаро
минтакавий хамда бошка мамлакатлар миллий стандартлари билан
уйгунлашадиган, одамлар хаѐти ва СОРЛИРИ учун хавфсиз булган, атроф
мухитни мухофаза килиш, истеъмолчи хукукларини химоя- лаш, миллий,
ижтимоий-икгисодий ва илмий-техник дастурларнинг амалга
оширилишини таъминлайдиган миллий стандартларни ишлаб чикиш
киритилади.
2.3.3. Уздавстандарт, Давлат табиатни мухофаза килиш кумитаси,
Давкурилиш ва Окликни саклаш вазирлиги бюджет маблаглари хисобига
асосий ва умумтехник талабларни белгиловчи стандартлар ишлаб
чикилиши учун буюртмачилар хисобланади. Шунингдек, те- гишли
махсулот (хкзмат)лар турларини ишлаб чикарадиган ѐки истеъмол
киладиган вазирликлар, идоралар, корхоналар, ташкилотлар, концернлар,
уюшмалар ва бошка тузилмалар, истеъмолчиларнинг жамоа
ташкилотлари, илмий-техник жамиятлар ва бошкзлар хам буюртмачи
саналади. Бу ишланмаларни сармоя билан таъминлаш буюртмачилар
маблаглари, шу жумладан шартнома асосида марказ- лаштириладиган
мабларлар хисобига амалга оширилади.
2.3.4. Узбекистон Республикаси стандартлари ва техник шарт- лари
коидага биноан стандартлаш техник кумиталари — манфаат- дор
ташкилотлар ва корхоналарнинг ваколатли вакиллари булган
мутахассислар уюшмаси ѐки стандартлаш базавий ташкилотлари кучи
билан ишлаб чикилади.
2,3-5. Стандартлаш техник кумиталари ва базавий ташкилотла- ри
узлари ишлаб чикдѐтган Узбекистон Республикасининг республика
стандартлари хамда техник шартлари сифати ва муддатлари учун
амалдаги конунчиликка бу ишларни амалга ошириш учун тузилган
шартномаларга мувофик жавобгар булади.
2.3.6. Уздавстандарт (Узбекистон Республикаси Давлат стан-
дартлаш, метрология ва сертификациялаш маркази), Давкурилиш, Давлат
табиатни мухофаза килиш кумитаси, СОЕЛИКНИ саклаш вазирлиги
(бириктирилган сохалар буйича) республика стандартла- рини ва уларга
узгартиришларни куриб чикади, тасдикдайдй, муд- датини узайтиради ва
бекор килади.
Республика стандартлари ва уларга узгартиришлар, уларни тас-
диклаш даражасидан катъи назар, Уздавстандартда давлат руйха- тидан
утказилиши лозим.
2.3.7. Республика стандартлаш ишига умумий методик рахбар-
ликни Уздавстандарт таъминлайди.
2.3.8. Саноат ва кишлок хужалиги тармокларида стандартлаш
ишини ташкил этиш ва мувофиклаштириш учун зарур булган хол- ларда
вазирликлар, вдоралар, уюшмалар, концернлар ва Узбекистон
Республикаси бошка хужалик тузилмалари ва (ѐки) стандартлаш базавий
ташкилотларининг фан ва техниканинг тегишли сохала- ридаги юксак
илмий-техник салохиятли ташкилотлардан стандартлаш булинмалари
(хизматлари) ташкил этилади.
2.3.9. Корхоналар рахбарлари корхоналардаги стандартлаш
ишининг ташкил этилиши ва холати учун бевосита жавобгар була- дилар.
Корхоналар зарур холларда стандартлаш буйича ишларга ташкилий-
методик ва илмий-техник рахбарликни амалга оширув- чи стандартлаш
булинмалари (хизматлари)ни (илмий тадкикот булими, лаборатория,
бюро)ни ташкил этади.
2.4. Стандартлаш сохасидаги меъѐрий хужжатлар тоифалари,
стандартлар турлари
2.4.1. Узбекистон Республикаси худудида стандартлаш объект-
ларига куйиладиган талабларни белгиловчи меъѐрий хужжатлар- нинг
(МТХ) куйидаги тоифалари амалда:
Мустакил Давлатлар Хамдустлигининг давлатлараро стандартлари
(ГОСТ);
Узбекистон Республикаси стандартлари (УзРСТ), техник шартлари
(УзТШ);
Корхоналар, бирлашмалар, фирмалар, концернлар ва бошка хужа-
лик субъектлари стандартлари (УзСТП);
Хорижий мамлакатларнинг халкаро минтакавий ва миллий
стандартлари (ИСО, МЭК ва бошкалар).
2.4.2. Миллий стандартлаш объектларига куйидагилар кирити- лзди;
ТВТШБД ыэвяыЕдулээЯ ?.Д£'£ ,д.(
Умумтехник объектлар, бунга ягона техник тил, умуммашина-
созликда кулланиладиган буюмларнинг намунавий конструкция- лари,
материаллар ва моддалар хусусиятлари туррисидаги ишончли
маълумотлар, техник-иктисодий ахборотни таснифлаш ва кодлаш, давлат
илмий-техник объектлари, шунингдек, ижтимоий-иктисо- дий максадли
дастурлар ва лойихалар;
Республикага (ѐки муайян корхоналарга) уз махсулоти ѐки
технологиясининг ракобатбардошлигини таъминлаш имконини
берадиган фан ва техника ютукпари;
Республикада ички эхтиѐжларни кондириш максадида ишлаб
чикариладиган ва бошка давлатларга экспорт килинадиган махсулот.
2.4.3. Стандартлар ва техник шартлар талаблари халкаро, мин-
такавий ва саноати ривожланган мамлакатлар миллий стандартлари
талаблари билан уйрунлаштирилиши лозим булади.
2.4.4. Тармокдараро стандартлаш ишини ташкил этиш ва муво-
фиклаштириш учун Уздавстандарт, Давкурилиш, Давлат табиатни
мухофаза килиш кумитаси, СОЕЛИКНИ саклаш вазирлиги уз ваколати
доирасида йурикномалар, коидалар, низомлар, услубий курсатмалар,
дастурий хужжатлар (ДХ) ва тавсиялар (Т)ни ишлаб чикади хамда
манфаатдор томонлар билан келишувга биноан тасдиклайди.
Тармок стандартлари (ОСТ) тармокда ишлаб чикариладиган ва
кулланиладиган бир турдаги махсулот гурухига, махсулотни ишлаб
чикариш, ишлов бериш ва тармокларда кулланилишини таъ-
минлайдиган Узбекистон Республикаси вазирликлари (идоралари)га
бириктирилган аник махсулот учун ишлаб чикилади.
Республика стандартлари (РСТ) республика ва махаллий аха- миятга
молик булган махсулотлар учун, Узбекистон Республикаси- да
махсулотга ишлов бериш, уни ишлаб чикариш ва куллаш коида- ларига
имкон бериш учун ишлаб чикилади.
Улар муайян махсулотга давлат стандартлари ѐки чикарилаѐт- ган
махсулот турлари буйича асосий (етакчи) хисобланувчи республика
вазирликлари (идоралари)нинг Техник шартлари булма- ган холларда
ишлаб чикилади.
Техник шартлар (ТШ) аник махсулотга ишлаб чикилади: техник
шартларда белгиланадиган талаблар бир турли махсулотлар
гурухига мулжалланган стандартларда белгиланадиган талабларга
мувофик келиши ѐки бу талаблардан юкори булиши даркор.
Ишлаб чикаришни ташкил этишни, ишлаб чикариш жараѐн-
ларининг узаро алокасини таъминлаш, факат муайян бир корхона- да
кулланиладиган технологик жихоз ва асбоб-ускунага, техник жараѐнларга
талабларни белгилаш максадида корхоналар стандартлари (КСТ) ишлаб
чикилади.
Корхоналар стандартлари факат муайян бир корхонада кулла-
ниладиган меъѐрлар, коидалар ва усулларни хам белгилайди. Корхоналар
стандартлари етказиб бериладиган махсулотга жорий этил- майди.
Корхоналар стандартлари корхоналар рахбарияти томони- дан муайян
бир корхона ташкарисида булмаган объектлар учун тасдикланади.
Давлат стандартининг белгиси индекс (ГОСТ), кайд этиш раками ва
алохида иккита ракам — тасдикланиш йилидан иборат булади. Мисол:
ГОСТ 5110-92, ГОСТ 4353-91. Тармок стандартининг белгиси индекс
(ТСТ), стандартни тасдикдаган вазирлик (идо- ра)нинг шартли ракам
белгиси ва охирги иккита ракам — тасдикланиш йилидан иборат булади.
Мисол: ТСТ 25.789-92.
Республика стандарт белгиси индекс (РСТ), Республиканинг
кискартирилган номи, кайд этиш раками ва алохида иккита охирги ракам
— стандарт тасдикланган йилдан иборат булади. Мисол: РСТ Уз. 1.0-92.
Давлат стандартлаш тизими барча стандартларни турларга аж-
ратади, улар стандартнинг мулжалланишига кура талаблар мазму- нини
аникдайди.
Махсулотлар стандартлари куйидаги турларга ажратилади: па-
раметрлар ва (ѐки) хажмлар: турлар, сортамент, маркалар, конструк-
циялар, назорат (синов, Улчов, тахдил, таърифлар), кабул килиш ус-
лублари, тамгалаш (маркировка), ураб-жойлаш, ташиш, саклаш, иш-
латиш ва таъмирлаш, умумий техник талаблар, умумий техник шартлар,
техник шартлар.
Умумтехник стандартлар куйидаги турларга ажратилади: ата- малар
ва таърифлар, белгилар, номенклатура, умумий талаблар ва (ѐки)
меъѐрлар, услублар.
Ташкилий-методик стандартлар куйидаги турларга ажратилади:
асосий (умумий) коидалар, тузилиш тартиби (баѐн килиш, рас-
мийлаштирищ, таркиб).
Назорат (синовлар, улчовлар тахдили, таърифлар) услублари
стандарта синовлар учун намуналар танлаш тартибини, махсулот
сифати курсаткичларини бахолаш бирлигини таъминлаш макради- да бу
махсулотни нг истеъмол (ишлатиш) хусусиятларини назорат килиш
услублари (синов, тахлил, улчов, таърифлар)ни белгилайди.
У бир турдаги махсулот бир неча гурухининг битта курсатки- чини
ѐки бир турдаги махсулот гурухи курсаткичлари мажмуини назорат
килиш услубларини хам белгилаши мумкин. Крбул килиш стандарта
махсулотни унинг сифати ва микдорига кура кдбул ки- лишнинг ягона
(умумий) талабларини, назорат режаси, шунингдек, зарур холларда синов
дастурлари турларини хам белгилайди.
Тамгалаш (маркировка) стандарта истеъмолчиларни махсулот- нинг
асосий хусусиятларидан хабардор килиш учун истеъмол там- галашнинг
ягона (умумий) талабларини белгилайди. Ураб-жойлаш стандарти, техник
эстетикани хисобга олган холда, махсулот хусусиятларини саклаш
максадидаги ураб-жойлашга куйиладиган ягона (умумий) талабларни
белгилайди.
Ташиш стандарти махсулотни ташишда махсулотнинг хусуси-
ятларини саклашни таъминловчи ягона (умумий) талабларни белгилайди.
Саклаш стандарти махсулотни асраш чогада унинг хусусият- лари
сакданишининг (умумий) талабларини белгилайди.
Умумтехник талаблар стандарти махсулотга куйиладиган, риоя
кллиниши энг макбул техник даражани, сифатни ва уни ишлаб чикиш
хамда ишлаб чикдришда тежамлиликни таъминлайдиган талабларни
белгилайди.
Умумий техник шартлар стандарти ягона (умумий) талабларни, шу
жумладан, махсулотни ишлаб чикаришнинг бутун режали даври
мобайнида энг макбул техник даражани, махсулот сифати ва
тежамкорлигини таъминлайдиган ишлатиш (истеъмол) таърифла- ри,
буглиги (комплектлилиги), кабул килиш, назорат услублари, там- Fanaiu,
ураб-жойлаш, ташиш ва саклаш, ишлатиш (фойдаланиш) ва таъмирлашга
оид курсатмалар, тайѐрловчи (етказиб берувчи) ка- фолатлари ва бошкд
талабларни белгилайди.
Умумий техник шартлар стандарти куйидаги изчилликда жой-
лашувчи булимларни уз ичига олади: асосий параметрлар ва (ѐки)
хажмлар; техник талаблар; кдбул килиш; назорат усуллари (синов,
тахлил, улчов, таърифлар); махсулотни ташиш ва саклаш; ишлатиш
(куллаш); ишлаб чикарувчи кафолатлари.
Техник шартлар стандарти муайян махсулот учун хар томон- лама
талабларни, шу жумладан ишлатиш (истеъмол) хусусиятлари, бутлаш,
кдбул кдлиш, назорат услублари, тамгалаш, ташиш, саклаш
талаблари, ишлатиш (куллаш) ва таъмирлаш, ишлаб чикэрувчи ка-
фолатларига курсатмаларни ишлаб чикариш, етказиб бериш, ишлатиш
(истеъмол килиш) ва таъмирлашда таъм нланиши л озим.
Техник стандарт булимларининг номекклатураси, таркиби ва
мазмуни, муайян махсулот хусусиятларига кура, умумий техник стандарт
шартлари булимларининг номенклатураси, таркиби ва мазму- нига
мувофик келиши керак.
Атамалар ва таърифлар стандарти фан, техника, саноат ва киш- лок
хужалиги, курилиш, транспорт, маданият, СОЕЛИКНИ саклаш ва хал к
хужалигининг бошка сохаларида куп кулланиладиган атамалар ва
уларнинг таърифларини белгилайди.
Белгилар стандарти стандартлашнинг турли объектлари учун
уларнинг шартли, ракзмли, харф-ракэмли белгилашни; улчов бир- лигини
(лотин, грек, кирилл харфларида), улар хажмини, ѐзувнинг урнини
босувчи рамзларини ва бошкаларни белгилайди.
Номенклатура стандарти стандартлаштириш объектларининг
тизимлаштирилган руйхатини, уларнинг хусусиятлари ва курсаткичлари
(хусусиятлари)ни белгилайди, махсулот сифати курсаткичлари тизими
сгандартларида белгиланадиган махсулот сифат курсаткичлари
номенклатураси бунга мисол була олади.
Умумий талаблар ва (ѐки) меъѐрлар стандарти техник, шу жумладан
метрологик ягоналикни ва ишлаб чикариш жараѐнлари, улар натижалари
узаро алокасини таъминлашда зарур буладиган умум- техник микдорлар,
талаблар ва меъѐрларни белгилайди.
Шундай килиб, бу тур стандартлари физик микдор бирлиги давлат
эталонларини хамда улчовлар (асбоблар билан) аникдиги меъѐри
текширув схемалари, статистик бахолаш аникдиги меъѐр- лари, моддалар,
материаллар хусусиятлари ва таркибининг стандарт намуналарга
талабларини, зарарли моддаларни чикариб ташлаш- нинг йул куйилиши
мумкин булган чегарасини ва уларнинг йул куйилиши мумкин булган
тупланиш чегарасини; шовкиннинг, радио майдонлардаги радиацион
нурланиш тебранишининг йул куйилиши мумкин булган даражасини;
юкори таъсир меъѐрларини; техник эстетика талабларини, хом ашѐ,
материаллар, энергия, ѐнилга, эхтиѐт кисмлар, асбоб-ускуналар, мехнат
сарфини камайтиришни таъминлайдиган техник-икгисодий меъѐрлар
салмопши, умумий ишлаб чикэриш-техник максадлардаги бошка ягона
техник талаблар ва (ѐки) меъѐрларни белгилайди.
Услублар стандарти ишлаб чикариш жараѐнларида техник бир-
ликни ва махсулотни ишлаб чикиш, ишлаб чикариш ва уни куллаш
жараѐнларининг энг макбулини таъминлашдаги х,ар хил турдаги
ишларни бажариш услублари (усуллари, воситалари, услубиѐтлари)га
куйиладиган талабларни белгилайди.
Демак, мазкур тур стандартлари кишлок хужалиги экинларини
устириш ва хайвон турларини парваришлаш технологик услубла- рини
белгилайди. Масалан, «Экинларни химоя килиш. Кишлок хужалиги
экинларини экиш материали, уругларни дорилаш коидалари» стандарти
х>Ькаликларда кишлок хужалиги экинларининг уругла- ри ва экиш
материалини пестицидлар билан дорилашни утказиш коидаларини
белгилайди.
«Экишдан олдин ерга ишлов бериш. Сифат ва аникдаш услублари
талаблари». Стандарт ерга экишдан олдин ишлов бериш сифати
талабларини белгилайди хамда ер сатхининг огиши 8° дан куп булмаган
ва хажми камида 1 гектар келадиган майдонга дон экинлари экиш ва уни
аникдаш услублари тартибини урнатади.
Тартиб стандарти фаолиятнинг муайян сохаларида у ѐки бу ишларни
амалга оширишни ташкил этиш, уларнинг мазмуни ва изчиллигини ифода
этади.
2.5. Стандартлар таснифи ва уларнинг мазмуни
Хрзирги кунда республика халк хужалигининг барча сохаларида
саноат ва кишлок хужалиги махсулотининг умумдавлат таснифи жорий
этилган.
Халк хужалигининг барча турдаги махсулотлари 19 булимда тасниф
этилган.
Тармокдар стандарти стандартларни булимларга ажратиб тас-
нифлаш асоси хисобланади. Унга таснифловчи индекс берилади, у
алифбонинг бош харфи билан белгиланади. Масалан, кишлок ва урмон
хужалигига «С» индекси, озик-овкат ва таъм билиш буйича «Н» индекси
берилади.
Булимлар 98 классга, хар бир класс — 10 кичик классга, хэр бир
кичик класс — 10 гурухга, хар бир гурух — 10 кичик гурухга, х,ар бир
кичик гурух — 10 турга ажратилган булади.
Умумдавлат таснифига кура озик-овкат саноатининг махсуло- ти 91-
классга, балик, сут, ѐг-пишлок, ун-ѐрма 92-классга, дехкончи- лик
махсулотлари 97-классга, чорвачилик махсулотлари 98-классга
киритилган. Хэрфли индекс стандартнинг тармокка тегишлилиги- ни
курсатади.
С булими кишлок ва урмон хужалигини уз ичига олади.
С 5-класси асаларичиликка, С 6-класси ипакчилик, С 7-класси
чорвачилик, С 8-класси хдйвонот, ов ва баликчилик, С 9-класси урмон
хужалиги ва агромелиорацияга баришланган.
Курсимиз максадларини хисобга олган холда, биз купрок техник
талаблар стандартлари ва синовлар услублари стандартларига мурожаат
этишимизга турри келади.
Кдшлок хужалиги мутахассислари диккат марказида, масалан, «Чой.
Атамалар ва таърифлар», «Дехкончилик. Атамалар ва таъриф- лар» каби
стандартлар булиши даркор. Бундай стандартларнинг киритилиши
кулланилаѐтган атамалар бир хил булишига олиб келади, атамаларнинг
чалкашига ва талабларнинг турлича талкин килинишига йул куймайди.
Техник талабларда сифат меъѐрлари ва махсулотдан катъий
белгиланган максадда фойдаланиш талаблари кузда тутилади. Масалан,
арпа донидан саноатнинг турли сохаларида хом ашѐ сифати- да
фойдаланилади ва уларнинг хар бири арпа донига унинг узига хос булган
талабларини куяди. Шу боис озик-овкат ва озука арпа учун, ѐрма арпа,
пиво пишириш арпаси, спирт ишлаб чикаришда солод учун кайта ишлов
бериладиган арпа учун алохида стандартлар мавжуд.
Гарчи ун ѐки ѐрма ишлаб чикаришда арпа донининг унувчан- лиги
ахамият касб этмаса-да, аммо пиво ва солод тайѐрлашда бу курсаткични
меъѐрлаш бу турдаги хом ашѐга куйиладиган талабларнинг энг
мухимларидан бири хисобланади (унинг униш коби- лияти 90-95 фоиздан
кам булмаслиги керак).
Барча стандартлар универсал схема буйича тузилади: дастлаб татбик
этиш сохаси (товарнинг умумий тури) курсатилади. Сунгра товарлар
турлари буйича гурухдарга ажратилган булим келади, яъни товарлар
таснифи амалга оширилади.
Дехкончилик хом ашѐсининг сезиларли кисмини турларга булишда
махсулотнинг технологик ва озик-овкатлик хусусиятла- рини ифодаловчи
баркарор белгилари асос килиб олинган. Одатда бу ботаник белгилар
булиб, улар дон хил ига (каттик ва юмшок), рангига (кизил донли ва ок
донли) хамда биологик хусусиятлари- га (бахорги ва кузги) кура турларга
ажратилади.
Турга буйсунувчи сифат белгилари баркарор холларда, унинг
доирасида кичик турлари фаркданади. Масалан, юмшок буадэйнинг кизил
донли шакллари тук кизилдан сарик ранггача булиши мумкин, бунда
рангнинг туси купинча эндосперма (туе ѐки унлилик) тузил маси билан
бокпанади.
Яхширок фарклаш максадида коптина стандартларда хар бир П'Р ѐки
кичик турга киритиладиган навлар номи келтирилади. Шундай килиб,
махсулотни табиий сифат белгиларига кура гурух- ларга йуналтирилган
тур ва кичик турларга ажратиб таснифлаш унинг ботаник ва биологик
белгилари, технологик хусусиятлари билан истеъмол киймати
боишклигини яхширок ифода этади.
Баъзи стандартларда сифатнинг турли курсаткичлари классларга
бирикгирилган булади.
Биринчи классга кирувчи барча курсаткичлари буйича энг яхши
сифат меъѐрларига эга махсулотлар киритилади. Стандартларда
махсулотларга хам тегишлича урин берилган булиб, улар ута паст
курсаткичларга эга эканлиги таърифланади.
Стандартнинг йуналишига кура, унда сифатнинг асосий (базис) ва
сунгги (чекловчи) меъѐрлари курсатилган булиши мумкин. .
Стандартлар муайян махсулотни бахолашда кулланиладиган сифат
синовлари услублари тугрисидаги, шунингдек, уни саклаш ва ташиш
шартлари тугрисидаги кичик булимлар (хаволалар курини- шида) билан
якунланади.
Стандартлашда сифатни бахолаш услублари стандарти алохи- да
уринни эгаллайди. Товарлар сифатини меъѐрлаш бу сифатни
белгилашнинг стандарт услубларини хам талаб кил ад и.
Чунки хом ашѐ ва тайѐр махсулотни бахолаш уларни истеъ- молчи
томон харакатининг турли боскичларида амалга оширилади, товарни у
ѐки бу сифат гурухига киритишда хатога йул куймаслик борасида хамда
тегишли хисоб-китобларни амалга оширишда стан- дартлашнинг сифатни
бахолаш услублари кузда тутилади.
Кондициялар. Кишлок хужалигидй бир тур доирасида ишлаб
чикариладиган махсулотлар сифатининг хилма-хиллиги уларнинг
сифатини кенг меъѐрлашнигина эмас, балки махсулотни сотиб олув- чи
ташкилотлар унга хак тулашда асосланадиган кандайдир белги- ланган
асосий меъѐр булишини такозо этади.
Бир турга мансуб кишлок хужалиги махсулотларининг кенг
куламдаги сифат таърифлари меъѐрий курсаткичларнинг кенг гра-
дациясини хам таъмин этади, уларга мувофик давлат буюртмаси буйича
харид нархлари белгиланади ва улар товарнинг истеъмол хусусиятларини
хисобга олган холда товар кийматини белгилаш имконини беради.
Агросаноат тизимига кирувчи саноат корхоналари учун ГОСТ
томонидан белгилаб ку'йилган кишлок хужалиги хом ашѐсининг асосий
шаклларига глъп килиш FOHT мухим саналади, чунки унинг
кондицион жихатига ишлаб чикариш курсаткичлари учун зарур хисоб-
ланган махсулотнинг микдори (фоизларда), кисман унинг сифати хам,
тугридан-ту!ри ботик булади. Озик-овкат хом ашѐси учун бу таъм
хусусияти ва калориялиликдир. Шунинг учун хам давлат меъѐрлаши- да
кондиция (меъѐр)лар тизими ишлаб чикилган булиб, тула ѐки кисман
давлат стандартларига киритилади ѐки стандартларда бошка хуж- жатлар
(йурикномалар)даги курсатмалар мазмуни ифодаланган булиб, уларда
тегишли кондициялар белгилаб куйилади.
Кишлок хужалиги амалиѐтида: экиш, тайѐрлов, саноат ва экспорт
кондициялар кулланилади.
Экиш материалы кондициялари (нав градацияси) давлат стан-
дартларига тула бириктирилган. Биринчи класс талабларига жавоб
берадиган урут энг яхши урут хисобланади. Кишлок хужалиги ишлаб
чикзришининг вазифаси олий экиш кондициясига эга булган уругни
етиштиришдир, чунки бу майдон бирлигининг экиш мате- риалига булган
эхтиѐжини камайтиради, хосилдорликни оширишга ва хосил сифатини
яхшилашга ѐрдам беради. Элита ва турли репро- дукциялар уруглари
давлатга сотишда маълум сифат меъѐрларига мувофик булиши лозим. Бу
меъѐрлардан четга чикилганда харид нархларидан чегирма олинади, нав
устамалари бекор килинади ѐки камайтирилади ѐки ypyF умуман
нокондицион деб топилади.
Тайёрлов кондициялари — кишлок хужалиги махсулотларини давлатга
сотиш пайтидаги сифат меъѐрларидир. Улар базисли ва чекловчи
кондицияларга ажратилади.
Базисли кондициялар — номидан сезилиб турганидек, бу сифатнинг
асосий меъѐридир. Базисли кондициялар талабларига жавоб берадиган
товар тулаконли озик-овкат, озука ѐки техник кимматга эга булади.
Бундай хом ашѐ туркумидан давлат стандарти талабларига жавоб
берадиган юкори сифатли махсулот олиш мумкин. Шунинг учун базисли
кондициялар кишлок хужалиги назарда ту- тилганда асос хизматини
утайди.
Базисли кондицияларга тулик мос келувчи махсулотга респуб-
ликанинг муайян минтакзси учун белгиланган нарх буйича тур- кумнинг
барча физик массасига хак туланади, хужаликнинг шарт- нома
мажбуриятларида назарда тутилган давлат буюртмасининг бажарилиши
тула химояланади.
Махсулотлар турига кура базисли кондициялар республика- нинг
бутун худуди учун ягона ѐки махсулотни етиштириш шартла- рини
хисобга олиб, мамлакат минтакалари буйича тафовутланган булиши
мумкин.
Чекловчи кондициялар — махсулотни давлатга сотишда йул куйилиши
мумкин булган махсулот сифатининг энг паст меъѐри. Агар махсулот
чекловчи кондициялар талабларида назарда тутилган курсаткичларнинг
атиги биттасида ѐмонрок булса, бирорта тайѐрлов ташкилоти уни
хужалик ѐки ташкилотдан сотиб олиш хукуки- га эга булмайди.
Чекловчи кондициялар талабларига мувофик келмайдиган махсулот
республика рахбар органлари рухсати билангина сотиб оли- ниши
мумкин.
Саноатнинг хар бир сохаси хом ашѐга узининг технологик та-
лабларини куяди. Бу кондицион талабларнинг амалда булиши махсулот
микдори хисоб-китобини унга белгиланган сифат меъѐрла- рига мувофик
равишда корхоналарга киритиш имконини беради.
Экспорт кондициялари жахон бозорида товар сифатига куйиладиган
талабларни хисобга олган холда тузилади. Олий сифатдаги кишлок
хужалиги махсулоти сотилар экан, махсулот бирлигига купрок микдорда
валюта олиш мумкин булади. Экспорт кондиция- ларини билиш кишлок
хужалиги махсулотларини ташки савдо учун етиштиришни т^гри ташкил
этишда ѐрдам беради.
Республикамиз халк хужалигида бошка максадлардаги кондициялар
хам мавжуд. Масалан, узок муддатга сакдашга куйиладиган товарлар
кондицияларида узига хос талаблар назарда тутилади ва хоказо.
З-боб. СТАНДАРТЛАШДАГИ УСЛУБИЙ
ACOCJIAP
3.1. Махсулот сифати курсаткичларини аникдаш услублари
Х,озирги кунда ишлок хужалиги' махсулоти сифатини аникдаш- нинг
улчов (лаборатория), руйхатга олиш, хисоб-китоб, органолеп- тик,
социологик, эксперт услублари мавжуд.
Улчов услуби. Курсаткичлари и асбоблар ѐрдамида улчаш ва тахлил
килишга асосланган булиб, микдорий курсаткичлардан фойда- ланади.
Улчов услублари физик, кимѐвий, кимѐвий-физик, микроско- пик,
биологик, физиологик ва технологик услубларга ажратилади.
Физик услублар махсулотнинг физик хоссаларига асосланади. Физик
услубларга поляриметрик, рефрактометрик, реологик, диэлектрик
услублар киритилади. Поляриметрик услубдан оптик фаол моддалар
(сахароза, глюкоза, фруктоза)ни микдорий аникдащда фой- даланилади.
Эрийдиган курук моддалар, шакар ва ѐгни аникдащда рефрактометрик
услублардан фойдаланилади.
Рефрактометрик услуб озик-овкдт махсулотининг таркибий- механик
хусусиятларини аникдаш, доннинг меъѐрларини, чузин- чокдиги,
йириклиги, тулалиги, пучлиги, текислиги, ялтирокдиги ва натурасини
аникдаш, тукилувчанликни, галвиракликни, тола масса- си хажмини,
унинг механик хусусиятлари (пишикдик ва мосла- шувчанлик)ни
аникдаш максадида кулланади.
Диэлектрик услуб билан намлик аникланади.
Кимѐвий услублардан кишлок хужалиги махсулотининг кимѐвий
таркибини, яъни шакар, крахмал, бириктирувчи тукималар, ёг, азот
бирикмалари, минерал элементлар, витаминлар, сув ва бошка кимѐвий
воситаларни аникдашда фойдаланилади.
Физик-кимѐвий услублар кишлок хужалиги махсулоти сифатини
аникдашга кумакдашади: булар — хроматографик (хушбуй ва буѐк
моддалар табиати ва микдорини, оксиллардаги аминокислота таркибини,
айрим органик кислоталар мавжудлигини аникдаш), потенциометрик
(ЛПУ-1 потенциометр ѐрдамида тадкик килинаѐт- ган эритмада водород
ионлари йуналишини ва бошкдларни аник- лаш), кондуктометрик
(эритманинг электр утказувчанлигини тадкик килиш), колориметик
(эритмада ѐруЕликни ютиш буйича модда-
лар тупланишини аниклаш), шунингдек, бу услуб воситасида мева ва
резаворлардаги витаминлар таркиби, махсулотлардаги pH мик- дори
аникланади.
Микроскопик услубдан узун толали зигир ва наша усимлиги тола
катламининг анатомик тузилишини, тола сифатини, улар оддий толалари
йуронлигини, махсулот (асал, туйилган зиравор)нинг хаки- кийлигини,
махсулогларда аралашмалар (кум, тупрок), паразитлар (саб- завотларда
нематодлар) борлигини аниклашда фойдаланилади.
Биологик услублардан лаборатория ва ердаги унувчанлик, шу-
нингдек, махсулогларда токсик моддалар мавжудлиги, махсулотларга
микроорганизмларнинг аралашганлиги ва уларнинг тур таркиби, куя
замбурурлари спораларини аниклашда фойдаланилади. Х<аша- ротлар ва
каналар томонидан зарарлантирилганликни аникдаш хам биологик
услубларга мансуб. Физиологик усул воситасида озик моддаларнинг
сингувчанлик коэффициента, физиологик калория- лилиги (энергетик
кобилияти), биологик киймата ва зарарсизлиги аникланади.
Технологик услубдан кишлок хужалиги хом ашѐсининг була- жак
махсулот сифати туррисида тасаввур берувчи технологик ярок- лилиги ва
технологик хусусиятларини аниклашда фойдаланилади. Масалан, махсус
лаборатория тегирмонларида 5-10 кг донни синов учун тортиш йули
билан ун торташга оид хусусиятлари: доннинг тегирмонда тортилиш
кобилияти (енгил майдаланиши ва тортил- ган махсулотнинг ажралиши),
тайѐр махсулотнинг чикиши ва ун тортиш киймати, синовга олинган
бувдойни тортишнинг давомий- лиги, тортиш учун сарфланган электр
куввати салмога аникланади.
Руйхатга олиш услуби. Бу услуб оркали муайян ходисалар, нар-
салар ѐки харажатларни кузатиб ва хисобга олиб борилади. Руйхатга
олиш услуби муайян ходисаларни хисобга олиш (масалан, си- новлар
вактида буюмнинг ишдан чикиши, туркумдаги нуксонли буюмлар
микдори) буйича олинган ахборотларга асосланади.
Х,исоб-китоб услуби. Бу услубга кура махсулот сифати курсат-
кичларини унинг параметрларига назарий ва (ѐки) эмпирик бор-
ланишидан фойдаланиш асосида амалга оширилади. Х^соб-китоб
услубида махсулот сифати курсаткичлари бошка услублар воситасида
олинган параметрлар кийматидан фойдаланилган хисоблаш- лар
ѐрдамида аникланади (башорат килинади).
Органолептик услуб. Бу махсулот сифати курсаткичлари кий-
матини куриш, хид билиш, эшитиш, сезиш, таъм билиш оркали аниклаш
услубидир. Бу услуб воситасида махсулотнинг ташки курини-
ши, таъми, х.иди, ранги (туси), таркиби, консистенцияси, майдала- ниш
даражаси аникланади. Услуб оддий ва куп вакт талаб этмайди. Услубнинг
камчилиги — кишилар физиологик хусусиятларига бог- лик булган
субъективликдир. Бахолаш натижалари бахоловчилар- нинг
тажрибаларига, кобилиятларига, махоратларига, дегустация шарт-
шароитлари ва техникасига боглик булади.
Х,озир амалда булган стандартлар махсулот сифатини эталон- лар ва
стандарт намуналари (ивитилган зигирпоя ѐки каноппоя, похол, тола,
жун) билан киѐслаган холда органолептик бахолашни назарда тутади.
Эталон ва стандарт намуналар хар йили янгиланиб боради. Уларни
тузиш тартиби тегишли стандартлар ва йурикномалар билан белгиланади.
Эталонлар ва стандарт намуналари амалда булиб турган давлат стандарти
талабларига мувофик булиши даркор.
Социологик услуб. Бу услуб махсулот сифати курсаткичлари
кийматини махсулотнинг хакикий ѐки назарда тутилган истеъмол- чилар
фикрини туплаш ва тахлил килиш асосида аниклашни назарда тутади.
Социологик услубда истеъмолчилар фикрини жам- лаш орзаки суровлар
ѐки махсус анкета-суровномаларни таркдтиш, конференциялар,
кенгашлар, кургазмалар, дегустациялар утказиш оркали амалга
оширилади.
Унинг ѐрдамида олинадиган маълумотлар куп кирралилигини ва
тугри тузилган суров натижаларининг богликдилигини, шунинг- дек,
истеъмолчилар билан такрорий муносабат усулларини хисобга олганда
социологик услуб катта ташкилий ва тахлилий ишларни талаб этади.
Эксперт услуби. Бу услубга к$фа мутахассис-экспертлар гуру-
хининг махсулот сифати туярисидаги хулосалари ишлаб чикилади.
Бошка, анча объектив услублар (улчов, технологик, физик-кимѐвий
кабилар) самарасиз булганда ѐки вазият такозоси билан рад этил- ганда
эксперт услубига мурожаат килинади.
Эксперт услубидан махсулот сифатини органолептик услуб
воситасида аниклашда, шунингдек, махсулот сифатини аггесгация- дан
утказишда фойдаланилади.
Эксперт йули билан бахолашнинг асосий операциялари экс- пертлар
гурухи таркибини шакллантириш, махсулотни таснифлаш, сифат
курсаткичлари таркибий схемасининг тузилиши, суров учун
мулжалланган анкета ва тушунтириш ѐзувларини тайѐрлаш, экс- пертлар
сурови, эксперт йули билан бахолаш ишланмалари, уларнинг навбатдаги
тахлилларидан иборат булади.
Эксперт комиссияси тегишли ихтисосга эга булган юкори ма- лакали
мугахассислардан иборат булмоги лозим. Комиссия тарки- бида камида
еттита эксперт булиши даркор. Эксперт комиссияси- нинг карори, агар
унга экспертларнинг камида 2/3 кисми овоз бер- ган такдирда, кабул
килинади.
Эксперт услуби воситасида аник натижаларга эга булиш учун
бахолар субъективлигини энг кам даражага келтириш лозим булади. Шу
максадда экспертлар суровининг бир неча тури утказилади. Дасглаб
экспертлар махсулотга бир-бирларидан мустакил холда бахо берадилар.
Сунгра хар бир экспертларнинг куйган бахоси кискача очикчасига
асосланади ва суровнинг иккинчи тури утказилади, бу сафар хам улар
махсулотни бир-бирларидан мустакил холда бахо- лайдилар. Суров
турларининг сони куп жихатдан мутахассислар малакаси ва тажрибасига
6ОЕПИК булади. Натижаларнинг макбул аникдигига уртача уч турда овоз
беришдан кейин эга булинади. Х^соб-китоб килиш максадида улчамсиз
кийматлар хисобга олинган уртача арифметик кийматдан фойдаланилади.
Фойдаланилаѐтган синов услубларига кура бахолар турли шакл-
ларда ифодаланиши мумкин. Метрик, балл ва улчамсиз бахолар
фаркланади.
3.2. Кишлок хужалиги махсулоти сифатига таъсир
этувчи асосий омиллар
Махсулот сифати таъсир кучи, хусусияти ва давомийлиги тур- лича
булган куплаб омиллар таъсирида шаклланади.
Махсулот сифатига унинг хаѐтий циклининг барча боскичла- ри
(лойихалаш — тайѐрлаш — саклаш — сотиш — фойдаланиш)да асос
солингани сабабли сифат хосил килувчи омиллар куйидагича
тавсифланади: конструкцияли (режалаштириладиган) ишлаб чикариш,
етказиб бериш ва сотиш, фойдаланиш.
Боскичларнинг хар би'рида омилларни субъекгив ва объектив
омилларга ажратиш мумкин. Сифатга таъсир этувчи субъектив омил-
ларга инсон фаолиятига бевосита дахлдор ва унга боялик булган омиллар
киритилади. Малака (касбий махорат) даражаси, умумтаъ- лим ва
маданий даража, максадли ва хулкий йуналиш (менталитет), мехнат
натижаларидан манфаатдорлик даражаси ва бошкзлар шу- лар
жумласидандир. Муайян ходимларнинг жисмоний-рухий фа- зилатлари
билан ботик омиллар — тезда илгаб олиш, фикрни бир нукгага жамлашга
кодирлик, туйгу органларининг жуда сезгирлиги кабилар шулар
жумласига киради.
Тайѐрланадиган
махсулот тури ва уни
ишлаб чика-
ришнинг серия-
лилиги
Техник хужжат- лар
холати
Технологик уску-
налар, жихозлар,
асбоблар сифати
Синов ускунаси-
нинг холати
Улчов ва назорат
воситаларининг
сифати
Бошлангич мате-
риаллар, хом ашѐ,
бутловчи кисмлар
сифати
Материаллар, хом
ашѐ ва бошкдлар
билан таъминлан-
ганлик
Ускуналар, жихоз-
лар ва бошкалар- га
техник хизмат
курсатиш
Ишнинг режали-
лиги ва бир ма-
ромдалиги
Етказиб берувчи-
лар билан ишнинг
ташкил этилганлиги
Ахборот билан
таъминлашнинг
ташкил этилганлиги
Мехнатнинг ил- мий
ташкил этилганлиги,
ишлаб чикариш
мадани- яти
Овкатланиш ва дам
олишнинг ташкил
килинган- лиги
Мехнатга хак тулаш
шакллари ва иш хаки
мик- дори
Юкори сифатли иш
ва махсулот учун
мукофотлаш
Яроксиз махсулот
учун чегириб ко-
лиш
Махсулот сифати,
таннарх ва нарх
уртасидаги нисбат
Хужалик хисоби-
нинг ташкил эти-
лиши ва амалга
оширилиши
Тарбиявий ишнинг
ахволи
Кадрларни тан- лаш,
жой-жойига куйиш,
бошка ла- возимга
утказиш
^кув ва малака
о ш и р и ш н и н г
ташкил этилиши
Жамоадаги узаро
муносабат
Турар жой-маи- ший
шароитлар
Ишдан ташкари
вактдаги дам
олишнинг ташкил
этилиши
4-чизма. Махсулот сифатига таъсир этувчи омиллар таснифи
Сифатга таъсир этувчи объектив омилларга ходимлар мехнат
килишлари керак булган иш шароитларига боглик омиллар кири- т ил ад
и. Объектив омиллар каторидан техник, ташкилий, иктисодий омилларни
ажратиб курсатиш мумкин.
Техник объектив омиллар кабул килинадиган техник карор- лар
хусусиятига хамда махсулотни яратиш, етказиб бериш ва фой-
даланишда кулланиладиган техник воситаларга боглик булади.
Ташкилий омиллар махсулотнинг яратилиши, муомалада булиши ва
сотилишининг ташкил этилиш хусусиятига боглик булади.
Иктисодий омиллар махсулотнинг яратилиши, етказиб бери-
лиши, сотилиши ва фойдаланишда унинг сифатига иктисодий таъсир
хусусйяти (иш хэкининг шакли ва даражаси, таннарх даражаси ва
тузилмаси)га боглик булади.
Кишлок хужалиги махсулоти сифатига, юкорида айтиб утилган
омиллардан ташкари, тупрок-иклим, географик шароитлар, шунинг- дек,
помология нави, агротехник усуллар ва хосилни йитштириш шарт-
шароитлари, кишлок хужалик техникаси ва асбоб-ускунала- рини куллаш,
йотим-терим машиналари техник тавсифи, хосилни йотиб олиш билан
боглик ишларни охирига етказиш — тозалаш, аник бир улчамга
келтириш, ураб-жойлаш, куритиш кабилар хам таъсир этади.
3.3. Унификациялаш
Унификациялаш стандартлашнинг энг фаол ва шунинг учун хам энг
кам таркалган услуби хисобланади. Ишлаб чикариш жара- ѐнларини
механизациялаштириш ва автоматлаштириш максадида МДХ
мамлакатларида хар йили машина вачускуналарнинг мингта якин
намуналари яратилади. Куп холларда янги махсулотлар анча- йин йирок,
купинча бехуда конструктив карорларга хос бир-бирига ухшаш ѐки жуда
якин келадиган фойдаланиш тавсифномаларига эга булиб, бу хол
уларнинг туркумлаб ишлаб чикарилиши й^лга куйи- лишини ва
технологик линияга уланишини кийинлаштиради.
Бир хил максадда фойдаланиладиган буюмлар номенклатура- сини
окилона кискартириш учун уларни унификациялаш амалга оширилади
хамда буюмларнинг параметрик каторига стандартлар ишлаб чикилади,
бу ишлаб чикэришни ихтисослаштириш ва сифатни яхшилашга ѐрдам
беради.
Унификациялаш стандартлашнинг мухим йуналишларидан бири
булиб, унинг вазифаси фан ва техниканинг замонавий ютук- лари асосида
махсулотларни яратиш ѐки замонавийлаштириш оркали бир хил максадга
мулжалланган объектларнинг энг макбул микдорини белгилаш
хисобланади.
Машинасозликда ва ишлаб чикаришнинг бошка сохаларида
фойдаланиладиган болтларни — деталларни унификациялаш бун- га
ѐркин мисол була олиши мумкин.
Болтлар шакллари ва улчамларини унификациялаш улар тур-
ларининг хилма-хиллигинй унлаб марта кискартиради, уларни юкори
самарали ихтисослашган холда ишлаб чикаришни ташкил этиш имконини
берди, бу эса машиналарни лойихалаш, уларга хизмат
курсатишни ва уларни таъминлашни соддалаштиришга олиб кел- ди.
Шундай килиб, унификациялашда махсулотнинг таркибий кисм- лари ва
деталлари бир-бирини тула алмаштира олиш даражасида булган
турларнинг минимал, аммо етарли микдори белгиланади.
Бошка махсулот турларидан ташкари, хужжатлар, синовлар ва
назорат услублари, жараѐнлар, талаблар меъѐрлари, белгилашлар ва
бошкдлар хам унификация килиниши лозим.
ИСО/СТАКО кумитаси «унификация» атамасига куйидаги таъ-
рифни тавсия этади: бу стандартлашнинг шундай шаклики, унда ик- кита
ѐки бир неча хужжатлар (сгандартлаш объектлари) битта шундай йусинда
бирлашади, бунинг натижасида эса булинган объектлар фойдаланиш
чогида узаро алмашинадиган булиши лозим.
Хужжатларнинг унификацияланган тизими (ХУТ) турли да-
ражадаги Автоматлаштирилган бошкарув тизимлари (АБТ)да фой-
даланишга мулжалланган. Шу билан бирга, хужжатларнинг унифи-
кацияланган тизимига кирувчи хужжатлардан ахборот билан иш-
лашнинг анъанавий услублари кулланувчи бошкарув органларида хам
фойдаланиш мумкин булади.
3.4. Типлаштириш
Типлаштириш — бу намунали конструктив, технологик, ташкилий
ва бошка карорларни ишлаб чикиш хамда белгилаш жараѐ- ни булиб,
уларда катор буюмлар ѐки жараѐнлар учун умумий техник хусусиятлар
меъѐрий мустахкамланган булади.
Янги машина ва буюмларни лойихалаш чогида конструктор
зиммасида олдин ишлаб чикилган, унификация килинган йигув кисмлари
ва деталларидан мумкин кадар фойдаланиш вазифаси туради. Акс холда
хеч кандай иктисодий ѐки техник афзалликлари булмаган ишлаб
чикаришнинг бир мунча замонавий даражаси технологик узилишни
таъминлашга имкон бермайдиган катор янги лойихалар вужудга келади.
Самарасиз хилма-хилликка, яъни унификация килинган йигув кисмлари
ва деталлар чикарилишидан олдин намунали конструкцияларни яратишга
типлаштириш ѐрдамида лойихалаш вакгидаѐк бархам бериш мумкин
булади.
Шундай килиб, типлаштириш — купинча конструкторлар ва
технологлар мустакил иш сифатида бажарадиган стандартлаш турларидан
биридир (1000 тонна, 500 тонна сигимли совутгичлар, конс- трукцияси
бир хил, аммо улчамлари хар хил, смета хужжатлари тур- лича.
Технологик жараѐнлар — мураббо, компот тайѐрлаш ягона принципга
эга, аммо асос махсулот массасига мувофикдир).
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf
Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf

More Related Content

Similar to Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf

Gost r 51610 2000
Gost r 51610 2000Gost r 51610 2000
Gost r 51610 2000hplei83
 
т1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификация
т1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификацият1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификация
т1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификацияAlexei Negociant
 
Материалы Гайдаровского Форума-2015
Материалы Гайдаровского Форума-2015Материалы Гайдаровского Форума-2015
Материалы Гайдаровского Форума-2015
Kate Golovina
 
Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...
Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...
Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...
ssuser8c3b33
 
Управление эффективностью
Управление эффективностьюУправление эффективностью
Управление эффективностью
rusichbda
 
тема смк для по_29 сентября 2016
тема смк для по_29 сентября 2016тема смк для по_29 сентября 2016
тема смк для по_29 сентября 2016
maggywo
 
управление эффективностью
управление эффективностьюуправление эффективностью
управление эффективностью
avtor-clean
 
ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...
ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...
ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...
PHARMADVISOR
 
термины.docx
термины.docxтермины.docx
термины.docx
ssuserb169a42
 
термины.docx
термины.docxтермины.docx
термины.docx
ssuserb169a42
 
модель современной фабрики кухни (централизованное производство)
модель современной фабрики   кухни (централизованное производство)модель современной фабрики   кухни (централизованное производство)
модель современной фабрики кухни (централизованное производство)Sokirianskiy&Lazerson School
 
управление эффективностью
управление эффективностьюуправление эффективностью
управление эффективностью
avtor-clean
 
управление эффективностью
управление эффективностьюуправление эффективностью
управление эффективностью
lani13
 
GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...
GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...
GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...
idkpharma
 
Управление эффективностью
Управление эффективностьюУправление эффективностью
Управление эффективностью
rusichbda
 
Управление эффективностью
Управление эффективностьюУправление эффективностью
Управление эффективностью
rusichbda
 
Основные требования европейских правил GDP и их применимость
Основные требования европейских правил GDP и их применимостьОсновные требования европейских правил GDP и их применимость
Основные требования европейских правил GDP и их применимостьMikhail Khazanchuk
 
Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.
Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.
Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.
UKRAINKY.BIZ
 

Similar to Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf (20)

Gost r 51610 2000
Gost r 51610 2000Gost r 51610 2000
Gost r 51610 2000
 
т1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификация
т1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификацият1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификация
т1 введение в предмет метрология, стандартизация и сертификация
 
Материалы Гайдаровского Форума-2015
Материалы Гайдаровского Форума-2015Материалы Гайдаровского Форума-2015
Материалы Гайдаровского Форума-2015
 
IFS Presentation
IFS PresentationIFS Presentation
IFS Presentation
 
Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...
Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...
Orange and Cream Delicate Organic Homemade Products Marketing Video Presentat...
 
Управление эффективностью
Управление эффективностьюУправление эффективностью
Управление эффективностью
 
тема смк для по_29 сентября 2016
тема смк для по_29 сентября 2016тема смк для по_29 сентября 2016
тема смк для по_29 сентября 2016
 
управление эффективностью
управление эффективностьюуправление эффективностью
управление эффективностью
 
ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...
ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...
ICH Q6A (Specifications: Test Procedures and Acceptance Criteria for Biotechn...
 
термины.docx
термины.docxтермины.docx
термины.docx
 
термины.docx
термины.docxтермины.docx
термины.docx
 
модель современной фабрики кухни (централизованное производство)
модель современной фабрики   кухни (централизованное производство)модель современной фабрики   кухни (централизованное производство)
модель современной фабрики кухни (централизованное производство)
 
управление эффективностью
управление эффективностьюуправление эффективностью
управление эффективностью
 
управление эффективностью
управление эффективностьюуправление эффективностью
управление эффективностью
 
GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...
GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...
GCP для разработчиков (спонсоров). Организация системы качества клинических и...
 
Управление эффективностью
Управление эффективностьюУправление эффективностью
Управление эффективностью
 
Управление эффективностью
Управление эффективностьюУправление эффективностью
Управление эффективностью
 
Основные требования европейских правил GDP и их применимость
Основные требования европейских правил GDP и их применимостьОсновные требования европейских правил GDP и их применимость
Основные требования европейских правил GDP и их применимость
 
571
571571
571
 
Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.
Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.
Сертификация предприятий. Практика внедрения. Грантовые программы.
 

Кишлок хужалиги махсулотларини стандартлаш... Бўриев Х. Ч..pdf

  • 1.
  • 2. Мазкур дарсликда стандартлаш, метрология ва сертификациялаш турли жи- хатларининг хал к хужалигидаги ахамияти, уларнинг илмий-техник тараккиѐтни жадаллаштириш ва клшлок хужалиги ишлаб чикариши самарадорлигини оши- ришдаги ахамияти курсатилган. Унда усимликшун ослик ва чорва махсулотлари- нинг хдмда кишлок хркалигига етказиб бериладиган махсулотларнинг сифатини назорат килиш восита ва услублари кискача баѐн килинган. Мавзу доирасидаги атамалар буйича хам зарур маълумотлар келтирилган. Шунингдек, истеъмолчига махсулот етказиб беришнинг барча босклчларидаги сифатни бошкаришнинг комплекс тизими, шу жумладан стандартлашнинт буюмлар истеъмол хусусиятлари, лойихалаштириш коидалари ва йул-йуриклари, махсулот- нинг талабга жавоб беришини ва унинг технологик жихдтдан ярокдилигини текши- риш усул ва воситалари талаблари йигиндисини тартибга солиш хакидаги фан си- фатида тадкик килиниши ва ркомиллаштирилиши лозимлиги тугрисидаги масала- лари ѐритилган. Ишда жахон савдоси самарадорлигини ошириш ва миллий иктисодиѐтнинг дунѐ хужалигидаги хамкорлиги шарти сифатида амалга оширилаѐ- тган стандартлаш сохдси буйича халкдро куламдаги маълумотлар келтирилган. Так;ризч и: О.ИСАБЕКОВ — Узбекистан Республикаси Кишлок ва сув хужалиги вазирлиги махсулотларни тайѐрлаш ва унинг сифати буйича бош давлат инспекция- t си бошлиги Мухаррир: Ш. МАНСУРОВ Китоб Тошкент Давлат аграр университети буюртмаси асосида чоп этидци
  • 3. КИРИШ Халкаро алокдлардаги, айникса, жахон хужалигига янгидан-янги саноатлашган аграр марказларнинг келиб кушилиши туфайли ик- тисодиѐт ва савдо-сотик сохаларидаги ривожланиш жушкинлиги, у билан боглик холда эса ички ва ташки бозорга мол чикаришдаги ракобатнинг кучайиши илмий-техник тараккиѐтни жадаллашти- риш, ишлаб чикэриш самарадорлиги ва махсулот сифатини оши- ришнинг барча захираларини излаб топиш хамда ишга тушириш буйича бир кдтор мухим вазифаларни кундаланг куяди. Бундай шароитларда техник даража ва махсулот сифатини бош- кдриш тизимидаги мухим восита сифатида унинг хаѐтий циклининг барча боскичларида стандартлаш, метрология ва сертификациялаш- нинг роли бенихоя оргади. Ихтисослашган тармоклар йигиндисини ифодаловчи агросаноат мажмуи корхоналари ва хужаликларида стандартлаш, метрология ва сертификациялашнинг ахамияти айникса катта. Бунда хом ашѐ, ярим фабрикат ва тайѐр махсулогларнинг кдтьий белгиланган микдор ва сифат курсаткичларига эришилишини назо- рат килиш — махсулотнинг истеъмол хусусиятини яхшилашда, махсулот йукотишларини камайтиришда, кишлок хужалиги хом ашѐси- дан окилона фойдаланиш ва юкори сифатли озик-овкдт махсулот- ларини олишда мухим буган хисобланади. Кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг мутахассис-технолог- лари стандартлаштиришдан муваффакиятли ва тулик фойдаланиш учун агросаноат мажмуи барча тармокларидаги стандартлар талаб- ларини яхши билишлари лозим булади. Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида стандартлаш ва метрология элементларидан XVIII асрдаѐк кишлок хужалиги хом ашѐси ва истеъмол махсулотларини бахолашда фойдаланилган. Умум кабул этилган курсаткичларнинг жорий килиниш зарурияти хом ашѐ (зигир, пахта, жун), озик-овкат махсулотлари (галла, ѐг, тухум) ва бошкзларнинг экспорт килиниши туфайли юзага келган. Жахон биржаларида кондицион, яъни стандартлар талабларига мувофик келадиган товарлар учун юкори нарх ва хар кандай но- сгандарт товар учун яроксиз мол сифатида жуда паст нарх белгиланган. ..... з
  • 4. Узбекистонда экспорт килинадиган дон, озик-овкэт махсулот- лари — Faiuia, туз, усимлик eFM, сарѐг учун дастлабки стандартлар 1926 йилда белгиланганди. 1927 йилда пахта, 1928 йилда жун стандарта белгиланди. Бу вактга келиб кишлок хужалиги машина ва асбоб- ускуналарини унификациялаш (бир хиллаш) асосан якун- ланганди, бу эса уларнинг русум (марка)лари ва турларини сези- ларли даражада камайтириш имконини берди. Кейинроколма стандарта тасдикланди (1929 йил), 1930 йилда биринчи марта картошка, бодринг, нок, сабзи, пиѐз, лавлаги ва бош- ка мева-сабзавотлар стандартлари жорий этилди. Сифатни яхшилаш дастурларини ташкил этувчи стандартлаш билан махсулот сифати уртасида 1924 йилдан бери мавжуд булган бевосита алока хужжат асосида расмийлаштирилди. Стандартлашнинг асосий максади — ишланмалар, ишлаб чи- кдриш ва махсулотдан фойдаланишнинг барча боскичларига тар- каладиган микдор ва сифат курсаткичлари ва уларни текшириш- даги тартиби, мамлакат иктисоди, мудофаа мажмуи, ахоли эхтиѐж- ларига жавоб берувчи тартиб-коидаларнинг барча ахамиятли жихатларини курсатган холда даврий янгиланиб борадиган давлат ва тармок норматив талаблари тупламини яратишдан иборатдир. Шунингдек, ГОСТларда кузда тутилган нормативларни турли экспертиза ва сертификациялаш воситасида жорий этилишини назо- рат килиш хам стандартлашнинг вазифасига киради.
  • 5. i- м.стандартлаштуррисила УМУМИЙМАЪЛУМОТЛАР 1.1. Стандартлаш сохасидаги асосий тушунчалар Инглизча «standard» сузининг «намуна», «меъѐр» сифатида тар- жима килиш асосида тузилган «стандартлаш» ва «стандарт», «стандарт махсулот» ва «ностандарт махсулот», «стандартлашган жараѐн» ѐки «технология», «кондицион махсулот» ѐки «нокондицион махсулот», «махсулот сифат курсаткичи» атамалари илм-фан ва ишлаб чикариш тамойилидан мустахкам урин олди. Шунинг учун «стандарт махсулот» атамасининг кулланилйши махсулотнинг намуна, андаза, меъѐр ва шу кабиларга мувофикдигини курсатади. Меъѐрга мувофик келмайдиган махсулот ностандарт махсулот кдторига ки- ритилади. Стандартга киритилган ва айни чогда у конунлаштирилган сифат ва микдор курсаткичлари стандартга мувофик; деб юритилади. Ишлаб чикариш сохаси, кандай булишидан катьи назар, муай- ян даражада стандартлаш жараѐни билан шубхасиз боглик булади. Стандартлаш жараѐни бу норматив хужжатларга коида, меъѐр ва топширилган тавсифномаларни киритиш хисобланиб, уларнинг бажарилиши мехнат фаолиятининг хар кандай сохасида махсулот- лар туркуми юкори сифатли булишини кафолатлайди. Кишлок хужалиги ишлаб чикаришида стандартлаш махсулот сифати меъѐрлари ва курсаткичларини, технологик жараѐнларни, дехкончилик ва чорвачиликдаги ишлар, усулларни тартибга солиш, конунийлаштириш ва жорий килишдан, уларни аниклаш услубла- рини, уларга риоя килиш устидан назоратни амалга ошириш кои- далари, талабларини тартибга солишдан иборат булади. Бинобарин, стандартлаш кишлок хужалигининг фан, техника ва илгор тажриба ютукларига таъсирини янада кучайтириш имконини беради, шу- нингдек, махсулот сифатини яхшилашнинг негизи хисобланади. Хрзирги пайтда махсулотнинг хар кандай тури, энг соддасидан то мураккаб тизимларигача, стандартлаш негизида яратилади. Стандартлар нафакат буюм, ярим фабрикат ва тайѐр махсулот- ларга, балки уларнинг тайѐрланиш технология жараѐнларининг узига,
  • 6. шунингдек, умумтехник тусдаги меъѐрлар, коидалар ва талабларга ам ишлаб чикилади. Крнун кучига эга булган давлат стандартлари барча махсулот ишлаб чикарувчилар интиладиган сифат «намуна- си» ѐки «андазаси» хизматини утайди. Стандартлаш, стандартлар коидаларини билиш, уларни амалиѐт- да куллаш юкори сифатли махсулотлар ишлаб чикаришга, ишлаб чикариш самарадорлигини оширишга, мехнаткашлар фаровонли- гини юксалтиришга имкон беради. 1-чизма. Сифатни оширишдан олинадиган Самара курсаткичлари 1.2. Стандартлашнинг фан сифатидаги ахамияти Стандартлаш назарий ва амалий, табиий ва аник фанлар — математика, физика, кимѐ негизида ривожланади. У стандартлашнинг усуллари ва воситалари тугрисидаги фан сифатида умуман стандартлаш, хусусан, унинг алохида йуналишлари буйича фаолият
  • 7. конуниятларини аниклайди, умумлаштиради ва шакллантиради, бу фаолиятни ташкил этиш тизимини яхшилашга хамда стандартлаш буйича кдтор амалий ишларни такомиллаштиришга ѐрдам беради. Стандартлаш назарияси усулларни ишлаб чикиш билан шу- рулланади, бу усуллар воситасида фан сифатида узини-узи тако- миллаштиришга кодир булади. Бу стандартлаш назариясининг мухим масаласи, уни тадкик этишнинг предмети хисобланади. Стандартлаш бошкд фанлар ривожланишида мухим ахамият касб этади. Бунда у, худди моддий ишлаб чикаришда булганидек, билимларни системага солиш, мустахкамлаш ва амалга ошириш воситаси саналади. Хужалик юритишнинг бозор шароитларида стандартлаш ишлаб чикариш самарадорлиги омили вазифасини бажаради, чунки унинг техник ва технологик кдтьий талаблари ялпи ишлаб чика- рувчиларни барча турдаги махсулотларнинг энг яхши намуналари- ни тайѐрлашга йуиалтиради. Бундан ташкари, стандартларга риоя килиш буюмнинг, у хох материал булсин, хох детал, модул ѐки ту- галланган конструкция булсин, уз хаѐтий циклининг барча боскич- ларни утишини енгиллаштиради, бу хол бутун ишлаб чикариш маромини таъминлайди. Ишлаб чикаришнинг бир канча кийин турларида куплаб са- бабларга кура кул мехнати устунлик килаѐтганига кдрамай (бу хол асосан махсус буюртмага кура бажарилаѐтган юксак бадиий, дона- бай ишларда кузатилмокда), мехнатни чинакамига механизация- лаштириш ва автоматлаштиришга утказиш оркали серияли ишлаб чикаришдаги юксак сифатни таъминлаш мумкин булади. Чунки айн и стандартга жавоб берадиган асбоб-ускуналар автоматлашти- риш учун анча мослаштирилган булади. Стандартлаш истеъмолчи манфаатларига мос келади, колаверса, унинг талабга жавоб берадиган махсулот олишини кафолатлайди. Кишлок хужалигидаги стандартлаш кишлок хужалиги махсу- лоти сифатини бахолаш ва назорат килиш усулларини, кишлок хужалиги махсулотини турлар ва тармоклар буйича стандартлашни, шунингдек, кишлок хужалигини таъминловчи саноат тармокдари махсулотини тадкик килишни хамда стандартлашнинг илмий ва методик асосларини ишлаб чикишни назарда тутади. Унинг булим- ларига стандартлашнинг, махсулот сифатини оширишнинг икти- содий муаммолари хам киради. 1.3. Курс мавзуси, мак,сад ва вазифалари ЧПЬ1f ? Стандартлаш агросаноат ишлаб чикдриши сифатини ошириш ва ташкил этишни яхшилаш, республиканинг кишлокда иктисо-
  • 8. чорвачиликдаги бир хил технологик жараѐнлар стандартларини, махсулотга товар ишлови бериш коидаларини, махсулотни ташиш ва саклаш шартларини, хужаликдаги мехнат ва махсулот сифатини бошкэриш комплекс тизимига кирувчи корхоналар стандартларини урганиш хисобланади. Стандартлашнинг мухим вазифаларидан бири — сифат усти- дан назорат булиб, унинг асосини хакикий олинган махсулот би- лан стандарт талаблари курсаткичларини киѐслаш ташкил этади. Шунга кура ишлаб чикариш билан бошкарув уртасида жавоб ало- кдси урнатилади. Бошкарув эса махсулотнинг реал холатини тасар- руфдаги воситалардан фойдаланиб, стандарт талабларига мувофик- лаштира боради. Стандартларни билиш кишлок хужалиги махсуло- тининг асосий хусусиятларини нафакат ишонарли аниклаш, балки тезкорлик билан аниклаш ва унинг истеъмол киймати тугрисида кенг тасаввурга эга булиш имконини беради. Шуни назарда тутиб, хар бир муайян холатда сифатнинг энг макбул даражаси билан ишлаб чикаришни ташкил этиш мумкин булади. Чикиндидан фойдаланиш Бозорни урганиш (та- лаб ва уни ривожлан- тириш истикболлари) Савдо-сотик ва хизмат курсати ш сохаси Назорат, синов ва тахлил Техник ѐрдам ва хизмат курсатиш Монтаж килиш ва созлаш Илмий текшириш ишлари ва лойи- хдлаш Материаллар ва бут- ловчи буюмларни харид килиш Технологик жараѐн- ларни режалаштириш ва ишлаб чиклш 3-чизма. «Сифат доираси чизмаси ѐки сифат таъминланадиган боскичлар Стандартлаш шарт булган стандартларни ишлаб чикиш ва кабул килишнигина эмас, балки юкори сифатли махсулотни куплаб ѐки серияли ишлаб чикаришни таъминловчи турли вазифаларни хам назарда тутади, булардан энг мухимлари ташкилий, сифатни ю
  • 9. таъминлашни режалаштириш, рационализаторлик, хукукий, икти- содий, бошкарув, таргабот, ижтимоий, тарбиявий вазифалар хисоб- ланади. Кишлок хужалигини ташкил килиш ва бошкзришда юкорида айтиб утилган вазифалардан фойдаланиш кобилиятини шакллан- тириш фаннинг учинчи вазифаси саналади.
  • 10. 2- боб. СТАНДАРТЛАШ ТИЗИМИ 2.1. Стандартлаш вазифалари Стандартлашга куйидаги асосий вазифаларни хал этиш маса- ласи юкланган: — махсулот сифати ва номенклатурасига энг макбул талаблар- ни истеъмолчи ва давлат манфаатларидан келиб чиккан холда бел- гилаш; — давлат, республика фукаролари ва экспорт эхтиѐжлари учун тайѐрланадиган махсулотга тегишли талабларни белгиловчи меъѐ- рий хужжатларни, унинг ишланмаси, ишлаб чикарилиши ва кулла- нилиши, шунингдек, бу хужжатлардан турри фойдаланишни назорат килиш коидаларини яратиш; — стандартлар талабларини халкаро, минтакавий ва саноати ривожланган хорижий мамлакатлар стандартлари талаблари билан уйгунлашувини таъминлаш; махсулотнинг мослашувчан (конструктив, электрик, элект- ромагнит, ахборот, дастурий ва бошкэлар), шунингдек, урнини бо- сувчи барча турларини таъминлаш; — буюмларнингд1араметрик ва тур-улчов каторларини, база- вий конструкцияларини, лойиха-унификацияланган блок-модуль таркибий кисмини белгилаш ва куллаш асосида унификациялаш; г— махсулот курсаткичлари ва тавсифномалари, унинг элемент- лари, бутловчи буюмлари, хом ашѐ, материалларини узаро мослаш ва бир-бири билан боитш, метрологик меъѐр, коида, холат ва талабларни белгилаш; — стандартлаш буйича халкаро тажрибадан амалда фойдаланишни кенгайтириш, мамлакатнинг халкаро ва минтакдвий стан- дартлашдаги иштирокини кенгайтириш; — халкаро, минтакавий ва хорижий мамлакатлар миллий стан- дартларидан, агар уларнинг талаблари Узбекистан Республикаси халк хужалиги эхтиѐжларини кондирадиган булса, тугридан-тугри фойдаланиш амалиѐтини кенгайтириш; — психологик жараѐнлар учун талабларни белгилаш; — махсулотни стандартлаш ва улар натижаларидан фойдала-
  • 11. ниш сохасида халкаро хамкорлик доирасида тадбирлар угказиш; —техник иктисодий ахборотни таснифлаш ва кодлаш тизими- ни яратиш ва киритиш; — махсулот сифатини синаш, сертификациялаш, бахолаш ва назорат килишни меъѐрий-техник жихатдан таъминлаш. 2.2. Стандартлашнинг асосий тамойиллари 2.2.1. Стандартлаш буйича миллий орган Узбекистон Респуб- ликасида стандартлаш сохасидаги ишни куйидаги тамойиллар асо- сида ташкил этади: ихтиѐрийлик, ошкоралик, байналмилаллик, ишлаб чикаришнинг техник даражаси ва самарадорлигини рагбат- лантирувчи хамда номакбул хилма-хилликка тусик куювчи стан- дартларнинг комплекслилиги ва уйгунлашуви буйича тадбирларда барча манфаатдор томонларнинг иштироки. 2.2.2. Стандартларни ишлаб чикиш чогида стандартлашнинг узаро боЕпанган объектларини, бу объектларга куйиладиган талабларни мувофиклаштириш ва стандартлаш буйича норматив хуж- жатларнинг хамда норматив хужжатларга киритилган энг макбул талабларнинг амалда жорий этиш муддатлари билан боЕлаш оркэ- ли комплекс стандартлашни таъминлаш зарур. 2.2.3. Стандартлардаги эскирган курсаткичлари и Фан ва техни- канинг сунгги ютукларига, мамлакат ва чет эл илгор тажрибасига таянган холда вакги-вакти билан янгилаб бориш зарур. 2.2.4. Стандартлар факдт махсулот хусусиятлари ва ундан фой- даланиш сифатларини аниклаш учун зарур буладиган талабларни- гина белгилаШи даркор. Стандартлар объектив текширилиши мумкин булган талабларни уз ичига олади. Стандартлар махсулотни сертификациялашга ярокди булиши керак. Стандартлар уларнинг талабларини бир маъноли тушу- нишни таъминлаш учун аник ва тушунарли баѐн этилиши лозим. J 2.3. Стандартлаш буйича ишларни ташкил этиш 2.3.1. Стандартлаш буйича миллий орган Узбекистон Респуб- ликаси Вазирлар Махкамасининг 1992 йил 2 мартдаги «Узбекистон Республикасида стандартлаш^ ишини ташкил этиш'тугриси- да»ги 93- сонли карорига биноан, Узбекистон Республикаси давлат стандартлаш, метрология ва сертификациялаш маркази (Уздавстан- дарт) хисобланади. Республикада стандартлаш ишини ташкил этиш, мувофиклаштириш ва энг макбул даражасини таъминлашни ку- йидагилар амалга оширади:
  • 12. — тармоклараро максаддаги махсулот буйича — Уздавстандарт; — курил и ш ва курилиш саноати сохасида, бунга лойихалаш ва конструкциялаш хам киритилади — Узбекистон Республикаси Давлат курилиш кумитаси (Давкурилиш); - — табиий ресурслардан фойдаланиш ва атроф мухитни ифлос- лантириш ва бошка зарарли таъсирлардан мухофаза килишни тартибга солиш сохасида — Узбекистон Республикаси Давлат табиат- ни мухофаза килиш кумитаси; — тиббий максаддаги махсулот, тиббий техник буюмлар, дори- вор воситалар ва республика саноати ишлаб чикарадиган махсу- лотда инсон учун зарарли моддалар сохасида — Узбекистон Республикаси СОЕЛИКНИ саклаш вазирлиги. 2.3.2. Узбекистон Республикасидаги стандартлаш иши Уздав- стандарт томонидан корхоналар, бирлашмалар ва бошка манфаат- дор ташкилотларнинг стандартлаш техник кумиталарининг истик- бол иш режалари (дастурлари) асосида тузилган йиллик режалари буйича амалга оширилади. Республика стандартлаш режасига биринчи навбатда халкаро минтакавий хамда бошка мамлакатлар миллий стандартлари билан уйгунлашадиган, одамлар хаѐти ва СОРЛИРИ учун хавфсиз булган, атроф мухитни мухофаза килиш, истеъмолчи хукукларини химоя- лаш, миллий, ижтимоий-икгисодий ва илмий-техник дастурларнинг амалга оширилишини таъминлайдиган миллий стандартларни ишлаб чикиш киритилади. 2.3.3. Уздавстандарт, Давлат табиатни мухофаза килиш кумитаси, Давкурилиш ва Окликни саклаш вазирлиги бюджет маблаглари хисобига асосий ва умумтехник талабларни белгиловчи стандартлар ишлаб чикилиши учун буюртмачилар хисобланади. Шунингдек, те- гишли махсулот (хкзмат)лар турларини ишлаб чикарадиган ѐки истеъмол киладиган вазирликлар, идоралар, корхоналар, ташкилотлар, концернлар, уюшмалар ва бошка тузилмалар, истеъмолчиларнинг жамоа ташкилотлари, илмий-техник жамиятлар ва бошкзлар хам буюртмачи саналади. Бу ишланмаларни сармоя билан таъминлаш буюртмачилар маблаглари, шу жумладан шартнома асосида марказ- лаштириладиган мабларлар хисобига амалга оширилади. 2.3.4. Узбекистон Республикаси стандартлари ва техник шарт- лари коидага биноан стандартлаш техник кумиталари — манфаат- дор ташкилотлар ва корхоналарнинг ваколатли вакиллари булган мутахассислар уюшмаси ѐки стандартлаш базавий ташкилотлари кучи билан ишлаб чикилади.
  • 13. 2,3-5. Стандартлаш техник кумиталари ва базавий ташкилотла- ри узлари ишлаб чикдѐтган Узбекистон Республикасининг республика стандартлари хамда техник шартлари сифати ва муддатлари учун амалдаги конунчиликка бу ишларни амалга ошириш учун тузилган шартномаларга мувофик жавобгар булади. 2.3.6. Уздавстандарт (Узбекистон Республикаси Давлат стан- дартлаш, метрология ва сертификациялаш маркази), Давкурилиш, Давлат табиатни мухофаза килиш кумитаси, СОЕЛИКНИ саклаш вазирлиги (бириктирилган сохалар буйича) республика стандартла- рини ва уларга узгартиришларни куриб чикади, тасдикдайдй, муд- датини узайтиради ва бекор килади. Республика стандартлари ва уларга узгартиришлар, уларни тас- диклаш даражасидан катъи назар, Уздавстандартда давлат руйха- тидан утказилиши лозим. 2.3.7. Республика стандартлаш ишига умумий методик рахбар- ликни Уздавстандарт таъминлайди. 2.3.8. Саноат ва кишлок хужалиги тармокларида стандартлаш ишини ташкил этиш ва мувофиклаштириш учун зарур булган хол- ларда вазирликлар, вдоралар, уюшмалар, концернлар ва Узбекистон Республикаси бошка хужалик тузилмалари ва (ѐки) стандартлаш базавий ташкилотларининг фан ва техниканинг тегишли сохала- ридаги юксак илмий-техник салохиятли ташкилотлардан стандартлаш булинмалари (хизматлари) ташкил этилади. 2.3.9. Корхоналар рахбарлари корхоналардаги стандартлаш ишининг ташкил этилиши ва холати учун бевосита жавобгар була- дилар. Корхоналар зарур холларда стандартлаш буйича ишларга ташкилий- методик ва илмий-техник рахбарликни амалга оширув- чи стандартлаш булинмалари (хизматлари)ни (илмий тадкикот булими, лаборатория, бюро)ни ташкил этади. 2.4. Стандартлаш сохасидаги меъѐрий хужжатлар тоифалари, стандартлар турлари 2.4.1. Узбекистон Республикаси худудида стандартлаш объект- ларига куйиладиган талабларни белгиловчи меъѐрий хужжатлар- нинг (МТХ) куйидаги тоифалари амалда: Мустакил Давлатлар Хамдустлигининг давлатлараро стандартлари (ГОСТ); Узбекистон Республикаси стандартлари (УзРСТ), техник шартлари (УзТШ);
  • 14. Корхоналар, бирлашмалар, фирмалар, концернлар ва бошка хужа- лик субъектлари стандартлари (УзСТП); Хорижий мамлакатларнинг халкаро минтакавий ва миллий стандартлари (ИСО, МЭК ва бошкалар). 2.4.2. Миллий стандартлаш объектларига куйидагилар кирити- лзди; ТВТШБД ыэвяыЕдулээЯ ?.Д£'£ ,д.( Умумтехник объектлар, бунга ягона техник тил, умуммашина- созликда кулланиладиган буюмларнинг намунавий конструкция- лари, материаллар ва моддалар хусусиятлари туррисидаги ишончли маълумотлар, техник-иктисодий ахборотни таснифлаш ва кодлаш, давлат илмий-техник объектлари, шунингдек, ижтимоий-иктисо- дий максадли дастурлар ва лойихалар; Республикага (ѐки муайян корхоналарга) уз махсулоти ѐки технологиясининг ракобатбардошлигини таъминлаш имконини берадиган фан ва техника ютукпари; Республикада ички эхтиѐжларни кондириш максадида ишлаб чикариладиган ва бошка давлатларга экспорт килинадиган махсулот. 2.4.3. Стандартлар ва техник шартлар талаблари халкаро, мин- такавий ва саноати ривожланган мамлакатлар миллий стандартлари талаблари билан уйрунлаштирилиши лозим булади. 2.4.4. Тармокдараро стандартлаш ишини ташкил этиш ва муво- фиклаштириш учун Уздавстандарт, Давкурилиш, Давлат табиатни мухофаза килиш кумитаси, СОЕЛИКНИ саклаш вазирлиги уз ваколати доирасида йурикномалар, коидалар, низомлар, услубий курсатмалар, дастурий хужжатлар (ДХ) ва тавсиялар (Т)ни ишлаб чикади хамда манфаатдор томонлар билан келишувга биноан тасдиклайди. Тармок стандартлари (ОСТ) тармокда ишлаб чикариладиган ва кулланиладиган бир турдаги махсулот гурухига, махсулотни ишлаб чикариш, ишлов бериш ва тармокларда кулланилишини таъ- минлайдиган Узбекистон Республикаси вазирликлари (идоралари)га бириктирилган аник махсулот учун ишлаб чикилади. Республика стандартлари (РСТ) республика ва махаллий аха- миятга молик булган махсулотлар учун, Узбекистон Республикаси- да махсулотга ишлов бериш, уни ишлаб чикариш ва куллаш коида- ларига имкон бериш учун ишлаб чикилади. Улар муайян махсулотга давлат стандартлари ѐки чикарилаѐт- ган махсулот турлари буйича асосий (етакчи) хисобланувчи республика вазирликлари (идоралари)нинг Техник шартлари булма- ган холларда ишлаб чикилади. Техник шартлар (ТШ) аник махсулотга ишлаб чикилади: техник шартларда белгиланадиган талаблар бир турли махсулотлар
  • 15. гурухига мулжалланган стандартларда белгиланадиган талабларга мувофик келиши ѐки бу талаблардан юкори булиши даркор. Ишлаб чикаришни ташкил этишни, ишлаб чикариш жараѐн- ларининг узаро алокасини таъминлаш, факат муайян бир корхона- да кулланиладиган технологик жихоз ва асбоб-ускунага, техник жараѐнларга талабларни белгилаш максадида корхоналар стандартлари (КСТ) ишлаб чикилади. Корхоналар стандартлари факат муайян бир корхонада кулла- ниладиган меъѐрлар, коидалар ва усулларни хам белгилайди. Корхоналар стандартлари етказиб бериладиган махсулотга жорий этил- майди. Корхоналар стандартлари корхоналар рахбарияти томони- дан муайян бир корхона ташкарисида булмаган объектлар учун тасдикланади. Давлат стандартининг белгиси индекс (ГОСТ), кайд этиш раками ва алохида иккита ракам — тасдикланиш йилидан иборат булади. Мисол: ГОСТ 5110-92, ГОСТ 4353-91. Тармок стандартининг белгиси индекс (ТСТ), стандартни тасдикдаган вазирлик (идо- ра)нинг шартли ракам белгиси ва охирги иккита ракам — тасдикланиш йилидан иборат булади. Мисол: ТСТ 25.789-92. Республика стандарт белгиси индекс (РСТ), Республиканинг кискартирилган номи, кайд этиш раками ва алохида иккита охирги ракам — стандарт тасдикланган йилдан иборат булади. Мисол: РСТ Уз. 1.0-92. Давлат стандартлаш тизими барча стандартларни турларга аж- ратади, улар стандартнинг мулжалланишига кура талаблар мазму- нини аникдайди. Махсулотлар стандартлари куйидаги турларга ажратилади: па- раметрлар ва (ѐки) хажмлар: турлар, сортамент, маркалар, конструк- циялар, назорат (синов, Улчов, тахдил, таърифлар), кабул килиш ус- лублари, тамгалаш (маркировка), ураб-жойлаш, ташиш, саклаш, иш- латиш ва таъмирлаш, умумий техник талаблар, умумий техник шартлар, техник шартлар. Умумтехник стандартлар куйидаги турларга ажратилади: ата- малар ва таърифлар, белгилар, номенклатура, умумий талаблар ва (ѐки) меъѐрлар, услублар. Ташкилий-методик стандартлар куйидаги турларга ажратилади: асосий (умумий) коидалар, тузилиш тартиби (баѐн килиш, рас- мийлаштирищ, таркиб). Назорат (синовлар, улчовлар тахдили, таърифлар) услублари стандарта синовлар учун намуналар танлаш тартибини, махсулот
  • 16. сифати курсаткичларини бахолаш бирлигини таъминлаш макради- да бу махсулотни нг истеъмол (ишлатиш) хусусиятларини назорат килиш услублари (синов, тахлил, улчов, таърифлар)ни белгилайди. У бир турдаги махсулот бир неча гурухининг битта курсатки- чини ѐки бир турдаги махсулот гурухи курсаткичлари мажмуини назорат килиш услубларини хам белгилаши мумкин. Крбул килиш стандарта махсулотни унинг сифати ва микдорига кура кдбул ки- лишнинг ягона (умумий) талабларини, назорат режаси, шунингдек, зарур холларда синов дастурлари турларини хам белгилайди. Тамгалаш (маркировка) стандарта истеъмолчиларни махсулот- нинг асосий хусусиятларидан хабардор килиш учун истеъмол там- галашнинг ягона (умумий) талабларини белгилайди. Ураб-жойлаш стандарти, техник эстетикани хисобга олган холда, махсулот хусусиятларини саклаш максадидаги ураб-жойлашга куйиладиган ягона (умумий) талабларни белгилайди. Ташиш стандарти махсулотни ташишда махсулотнинг хусуси- ятларини саклашни таъминловчи ягона (умумий) талабларни белгилайди. Саклаш стандарти махсулотни асраш чогада унинг хусусият- лари сакданишининг (умумий) талабларини белгилайди. Умумтехник талаблар стандарти махсулотга куйиладиган, риоя кллиниши энг макбул техник даражани, сифатни ва уни ишлаб чикиш хамда ишлаб чикдришда тежамлиликни таъминлайдиган талабларни белгилайди. Умумий техник шартлар стандарти ягона (умумий) талабларни, шу жумладан, махсулотни ишлаб чикаришнинг бутун режали даври мобайнида энг макбул техник даражани, махсулот сифати ва тежамкорлигини таъминлайдиган ишлатиш (истеъмол) таърифла- ри, буглиги (комплектлилиги), кабул килиш, назорат услублари, там- Fanaiu, ураб-жойлаш, ташиш ва саклаш, ишлатиш (фойдаланиш) ва таъмирлашга оид курсатмалар, тайѐрловчи (етказиб берувчи) ка- фолатлари ва бошкд талабларни белгилайди. Умумий техник шартлар стандарти куйидаги изчилликда жой- лашувчи булимларни уз ичига олади: асосий параметрлар ва (ѐки) хажмлар; техник талаблар; кдбул килиш; назорат усуллари (синов, тахлил, улчов, таърифлар); махсулотни ташиш ва саклаш; ишлатиш (куллаш); ишлаб чикарувчи кафолатлари. Техник шартлар стандарти муайян махсулот учун хар томон- лама талабларни, шу жумладан ишлатиш (истеъмол) хусусиятлари, бутлаш, кдбул кдлиш, назорат услублари, тамгалаш, ташиш, саклаш
  • 17. талаблари, ишлатиш (куллаш) ва таъмирлаш, ишлаб чикэрувчи ка- фолатларига курсатмаларни ишлаб чикариш, етказиб бериш, ишлатиш (истеъмол килиш) ва таъмирлашда таъм нланиши л озим. Техник стандарт булимларининг номекклатураси, таркиби ва мазмуни, муайян махсулот хусусиятларига кура, умумий техник стандарт шартлари булимларининг номенклатураси, таркиби ва мазму- нига мувофик келиши керак. Атамалар ва таърифлар стандарти фан, техника, саноат ва киш- лок хужалиги, курилиш, транспорт, маданият, СОЕЛИКНИ саклаш ва хал к хужалигининг бошка сохаларида куп кулланиладиган атамалар ва уларнинг таърифларини белгилайди. Белгилар стандарти стандартлашнинг турли объектлари учун уларнинг шартли, ракзмли, харф-ракэмли белгилашни; улчов бир- лигини (лотин, грек, кирилл харфларида), улар хажмини, ѐзувнинг урнини босувчи рамзларини ва бошкаларни белгилайди. Номенклатура стандарти стандартлаштириш объектларининг тизимлаштирилган руйхатини, уларнинг хусусиятлари ва курсаткичлари (хусусиятлари)ни белгилайди, махсулот сифати курсаткичлари тизими сгандартларида белгиланадиган махсулот сифат курсаткичлари номенклатураси бунга мисол була олади. Умумий талаблар ва (ѐки) меъѐрлар стандарти техник, шу жумладан метрологик ягоналикни ва ишлаб чикариш жараѐнлари, улар натижалари узаро алокасини таъминлашда зарур буладиган умум- техник микдорлар, талаблар ва меъѐрларни белгилайди. Шундай килиб, бу тур стандартлари физик микдор бирлиги давлат эталонларини хамда улчовлар (асбоблар билан) аникдиги меъѐри текширув схемалари, статистик бахолаш аникдиги меъѐр- лари, моддалар, материаллар хусусиятлари ва таркибининг стандарт намуналарга талабларини, зарарли моддаларни чикариб ташлаш- нинг йул куйилиши мумкин булган чегарасини ва уларнинг йул куйилиши мумкин булган тупланиш чегарасини; шовкиннинг, радио майдонлардаги радиацион нурланиш тебранишининг йул куйилиши мумкин булган даражасини; юкори таъсир меъѐрларини; техник эстетика талабларини, хом ашѐ, материаллар, энергия, ѐнилга, эхтиѐт кисмлар, асбоб-ускуналар, мехнат сарфини камайтиришни таъминлайдиган техник-икгисодий меъѐрлар салмопши, умумий ишлаб чикэриш-техник максадлардаги бошка ягона техник талаблар ва (ѐки) меъѐрларни белгилайди. Услублар стандарти ишлаб чикариш жараѐнларида техник бир- ликни ва махсулотни ишлаб чикиш, ишлаб чикариш ва уни куллаш
  • 18. жараѐнларининг энг макбулини таъминлашдаги х,ар хил турдаги ишларни бажариш услублари (усуллари, воситалари, услубиѐтлари)га куйиладиган талабларни белгилайди. Демак, мазкур тур стандартлари кишлок хужалиги экинларини устириш ва хайвон турларини парваришлаш технологик услубла- рини белгилайди. Масалан, «Экинларни химоя килиш. Кишлок хужалиги экинларини экиш материали, уругларни дорилаш коидалари» стандарти х>Ькаликларда кишлок хужалиги экинларининг уругла- ри ва экиш материалини пестицидлар билан дорилашни утказиш коидаларини белгилайди. «Экишдан олдин ерга ишлов бериш. Сифат ва аникдаш услублари талаблари». Стандарт ерга экишдан олдин ишлов бериш сифати талабларини белгилайди хамда ер сатхининг огиши 8° дан куп булмаган ва хажми камида 1 гектар келадиган майдонга дон экинлари экиш ва уни аникдаш услублари тартибини урнатади. Тартиб стандарти фаолиятнинг муайян сохаларида у ѐки бу ишларни амалга оширишни ташкил этиш, уларнинг мазмуни ва изчиллигини ифода этади. 2.5. Стандартлар таснифи ва уларнинг мазмуни Хрзирги кунда республика халк хужалигининг барча сохаларида саноат ва кишлок хужалиги махсулотининг умумдавлат таснифи жорий этилган. Халк хужалигининг барча турдаги махсулотлари 19 булимда тасниф этилган. Тармокдар стандарти стандартларни булимларга ажратиб тас- нифлаш асоси хисобланади. Унга таснифловчи индекс берилади, у алифбонинг бош харфи билан белгиланади. Масалан, кишлок ва урмон хужалигига «С» индекси, озик-овкат ва таъм билиш буйича «Н» индекси берилади. Булимлар 98 классга, хар бир класс — 10 кичик классга, хэр бир кичик класс — 10 гурухга, хар бир гурух — 10 кичик гурухга, х,ар бир кичик гурух — 10 турга ажратилган булади. Умумдавлат таснифига кура озик-овкат саноатининг махсуло- ти 91- классга, балик, сут, ѐг-пишлок, ун-ѐрма 92-классга, дехкончи- лик махсулотлари 97-классга, чорвачилик махсулотлари 98-классга киритилган. Хэрфли индекс стандартнинг тармокка тегишлилиги- ни курсатади. С булими кишлок ва урмон хужалигини уз ичига олади.
  • 19. С 5-класси асаларичиликка, С 6-класси ипакчилик, С 7-класси чорвачилик, С 8-класси хдйвонот, ов ва баликчилик, С 9-класси урмон хужалиги ва агромелиорацияга баришланган. Курсимиз максадларини хисобга олган холда, биз купрок техник талаблар стандартлари ва синовлар услублари стандартларига мурожаат этишимизга турри келади. Кдшлок хужалиги мутахассислари диккат марказида, масалан, «Чой. Атамалар ва таърифлар», «Дехкончилик. Атамалар ва таъриф- лар» каби стандартлар булиши даркор. Бундай стандартларнинг киритилиши кулланилаѐтган атамалар бир хил булишига олиб келади, атамаларнинг чалкашига ва талабларнинг турлича талкин килинишига йул куймайди. Техник талабларда сифат меъѐрлари ва махсулотдан катъий белгиланган максадда фойдаланиш талаблари кузда тутилади. Масалан, арпа донидан саноатнинг турли сохаларида хом ашѐ сифати- да фойдаланилади ва уларнинг хар бири арпа донига унинг узига хос булган талабларини куяди. Шу боис озик-овкат ва озука арпа учун, ѐрма арпа, пиво пишириш арпаси, спирт ишлаб чикаришда солод учун кайта ишлов бериладиган арпа учун алохида стандартлар мавжуд. Гарчи ун ѐки ѐрма ишлаб чикаришда арпа донининг унувчан- лиги ахамият касб этмаса-да, аммо пиво ва солод тайѐрлашда бу курсаткични меъѐрлаш бу турдаги хом ашѐга куйиладиган талабларнинг энг мухимларидан бири хисобланади (унинг униш коби- лияти 90-95 фоиздан кам булмаслиги керак). Барча стандартлар универсал схема буйича тузилади: дастлаб татбик этиш сохаси (товарнинг умумий тури) курсатилади. Сунгра товарлар турлари буйича гурухдарга ажратилган булим келади, яъни товарлар таснифи амалга оширилади. Дехкончилик хом ашѐсининг сезиларли кисмини турларга булишда махсулотнинг технологик ва озик-овкатлик хусусиятла- рини ифодаловчи баркарор белгилари асос килиб олинган. Одатда бу ботаник белгилар булиб, улар дон хил ига (каттик ва юмшок), рангига (кизил донли ва ок донли) хамда биологик хусусиятлари- га (бахорги ва кузги) кура турларга ажратилади. Турга буйсунувчи сифат белгилари баркарор холларда, унинг доирасида кичик турлари фаркданади. Масалан, юмшок буадэйнинг кизил донли шакллари тук кизилдан сарик ранггача булиши мумкин, бунда рангнинг туси купинча эндосперма (туе ѐки унлилик) тузил маси билан бокпанади.
  • 20. Яхширок фарклаш максадида коптина стандартларда хар бир П'Р ѐки кичик турга киритиладиган навлар номи келтирилади. Шундай килиб, махсулотни табиий сифат белгиларига кура гурух- ларга йуналтирилган тур ва кичик турларга ажратиб таснифлаш унинг ботаник ва биологик белгилари, технологик хусусиятлари билан истеъмол киймати боишклигини яхширок ифода этади. Баъзи стандартларда сифатнинг турли курсаткичлари классларга бирикгирилган булади. Биринчи классга кирувчи барча курсаткичлари буйича энг яхши сифат меъѐрларига эга махсулотлар киритилади. Стандартларда махсулотларга хам тегишлича урин берилган булиб, улар ута паст курсаткичларга эга эканлиги таърифланади. Стандартнинг йуналишига кура, унда сифатнинг асосий (базис) ва сунгги (чекловчи) меъѐрлари курсатилган булиши мумкин. . Стандартлар муайян махсулотни бахолашда кулланиладиган сифат синовлари услублари тугрисидаги, шунингдек, уни саклаш ва ташиш шартлари тугрисидаги кичик булимлар (хаволалар курини- шида) билан якунланади. Стандартлашда сифатни бахолаш услублари стандарти алохи- да уринни эгаллайди. Товарлар сифатини меъѐрлаш бу сифатни белгилашнинг стандарт услубларини хам талаб кил ад и. Чунки хом ашѐ ва тайѐр махсулотни бахолаш уларни истеъ- молчи томон харакатининг турли боскичларида амалга оширилади, товарни у ѐки бу сифат гурухига киритишда хатога йул куймаслик борасида хамда тегишли хисоб-китобларни амалга оширишда стан- дартлашнинг сифатни бахолаш услублари кузда тутилади. Кондициялар. Кишлок хужалигидй бир тур доирасида ишлаб чикариладиган махсулотлар сифатининг хилма-хиллиги уларнинг сифатини кенг меъѐрлашнигина эмас, балки махсулотни сотиб олув- чи ташкилотлар унга хак тулашда асосланадиган кандайдир белги- ланган асосий меъѐр булишини такозо этади. Бир турга мансуб кишлок хужалиги махсулотларининг кенг куламдаги сифат таърифлари меъѐрий курсаткичларнинг кенг гра- дациясини хам таъмин этади, уларга мувофик давлат буюртмаси буйича харид нархлари белгиланади ва улар товарнинг истеъмол хусусиятларини хисобга олган холда товар кийматини белгилаш имконини беради. Агросаноат тизимига кирувчи саноат корхоналари учун ГОСТ томонидан белгилаб ку'йилган кишлок хужалиги хом ашѐсининг асосий шаклларига глъп килиш FOHT мухим саналади, чунки унинг
  • 21. кондицион жихатига ишлаб чикариш курсаткичлари учун зарур хисоб- ланган махсулотнинг микдори (фоизларда), кисман унинг сифати хам, тугридан-ту!ри ботик булади. Озик-овкат хом ашѐси учун бу таъм хусусияти ва калориялиликдир. Шунинг учун хам давлат меъѐрлаши- да кондиция (меъѐр)лар тизими ишлаб чикилган булиб, тула ѐки кисман давлат стандартларига киритилади ѐки стандартларда бошка хуж- жатлар (йурикномалар)даги курсатмалар мазмуни ифодаланган булиб, уларда тегишли кондициялар белгилаб куйилади. Кишлок хужалиги амалиѐтида: экиш, тайѐрлов, саноат ва экспорт кондициялар кулланилади. Экиш материалы кондициялари (нав градацияси) давлат стан- дартларига тула бириктирилган. Биринчи класс талабларига жавоб берадиган урут энг яхши урут хисобланади. Кишлок хужалиги ишлаб чикзришининг вазифаси олий экиш кондициясига эга булган уругни етиштиришдир, чунки бу майдон бирлигининг экиш мате- риалига булган эхтиѐжини камайтиради, хосилдорликни оширишга ва хосил сифатини яхшилашга ѐрдам беради. Элита ва турли репро- дукциялар уруглари давлатга сотишда маълум сифат меъѐрларига мувофик булиши лозим. Бу меъѐрлардан четга чикилганда харид нархларидан чегирма олинади, нав устамалари бекор килинади ѐки камайтирилади ѐки ypyF умуман нокондицион деб топилади. Тайёрлов кондициялари — кишлок хужалиги махсулотларини давлатга сотиш пайтидаги сифат меъѐрларидир. Улар базисли ва чекловчи кондицияларга ажратилади. Базисли кондициялар — номидан сезилиб турганидек, бу сифатнинг асосий меъѐридир. Базисли кондициялар талабларига жавоб берадиган товар тулаконли озик-овкат, озука ѐки техник кимматга эга булади. Бундай хом ашѐ туркумидан давлат стандарти талабларига жавоб берадиган юкори сифатли махсулот олиш мумкин. Шунинг учун базисли кондициялар кишлок хужалиги назарда ту- тилганда асос хизматини утайди. Базисли кондицияларга тулик мос келувчи махсулотга респуб- ликанинг муайян минтакзси учун белгиланган нарх буйича тур- кумнинг барча физик массасига хак туланади, хужаликнинг шарт- нома мажбуриятларида назарда тутилган давлат буюртмасининг бажарилиши тула химояланади. Махсулотлар турига кура базисли кондициялар республика- нинг бутун худуди учун ягона ѐки махсулотни етиштириш шартла- рини хисобга олиб, мамлакат минтакалари буйича тафовутланган булиши мумкин.
  • 22. Чекловчи кондициялар — махсулотни давлатга сотишда йул куйилиши мумкин булган махсулот сифатининг энг паст меъѐри. Агар махсулот чекловчи кондициялар талабларида назарда тутилган курсаткичларнинг атиги биттасида ѐмонрок булса, бирорта тайѐрлов ташкилоти уни хужалик ѐки ташкилотдан сотиб олиш хукуки- га эга булмайди. Чекловчи кондициялар талабларига мувофик келмайдиган махсулот республика рахбар органлари рухсати билангина сотиб оли- ниши мумкин. Саноатнинг хар бир сохаси хом ашѐга узининг технологик та- лабларини куяди. Бу кондицион талабларнинг амалда булиши махсулот микдори хисоб-китобини унга белгиланган сифат меъѐрла- рига мувофик равишда корхоналарга киритиш имконини беради. Экспорт кондициялари жахон бозорида товар сифатига куйиладиган талабларни хисобга олган холда тузилади. Олий сифатдаги кишлок хужалиги махсулоти сотилар экан, махсулот бирлигига купрок микдорда валюта олиш мумкин булади. Экспорт кондиция- ларини билиш кишлок хужалиги махсулотларини ташки савдо учун етиштиришни т^гри ташкил этишда ѐрдам беради. Республикамиз халк хужалигида бошка максадлардаги кондициялар хам мавжуд. Масалан, узок муддатга сакдашга куйиладиган товарлар кондицияларида узига хос талаблар назарда тутилади ва хоказо.
  • 23. З-боб. СТАНДАРТЛАШДАГИ УСЛУБИЙ ACOCJIAP 3.1. Махсулот сифати курсаткичларини аникдаш услублари Х,озирги кунда ишлок хужалиги' махсулоти сифатини аникдаш- нинг улчов (лаборатория), руйхатга олиш, хисоб-китоб, органолеп- тик, социологик, эксперт услублари мавжуд. Улчов услуби. Курсаткичлари и асбоблар ѐрдамида улчаш ва тахлил килишга асосланган булиб, микдорий курсаткичлардан фойда- ланади. Улчов услублари физик, кимѐвий, кимѐвий-физик, микроско- пик, биологик, физиологик ва технологик услубларга ажратилади. Физик услублар махсулотнинг физик хоссаларига асосланади. Физик услубларга поляриметрик, рефрактометрик, реологик, диэлектрик услублар киритилади. Поляриметрик услубдан оптик фаол моддалар (сахароза, глюкоза, фруктоза)ни микдорий аникдащда фой- даланилади. Эрийдиган курук моддалар, шакар ва ѐгни аникдащда рефрактометрик услублардан фойдаланилади. Рефрактометрик услуб озик-овкдт махсулотининг таркибий- механик хусусиятларини аникдаш, доннинг меъѐрларини, чузин- чокдиги, йириклиги, тулалиги, пучлиги, текислиги, ялтирокдиги ва натурасини аникдаш, тукилувчанликни, галвиракликни, тола масса- си хажмини, унинг механик хусусиятлари (пишикдик ва мосла- шувчанлик)ни аникдаш максадида кулланади. Диэлектрик услуб билан намлик аникланади. Кимѐвий услублардан кишлок хужалиги махсулотининг кимѐвий таркибини, яъни шакар, крахмал, бириктирувчи тукималар, ёг, азот бирикмалари, минерал элементлар, витаминлар, сув ва бошка кимѐвий воситаларни аникдашда фойдаланилади. Физик-кимѐвий услублар кишлок хужалиги махсулоти сифатини аникдашга кумакдашади: булар — хроматографик (хушбуй ва буѐк моддалар табиати ва микдорини, оксиллардаги аминокислота таркибини, айрим органик кислоталар мавжудлигини аникдаш), потенциометрик (ЛПУ-1 потенциометр ѐрдамида тадкик килинаѐт- ган эритмада водород ионлари йуналишини ва бошкдларни аник- лаш), кондуктометрик (эритманинг электр утказувчанлигини тадкик килиш), колориметик (эритмада ѐруЕликни ютиш буйича модда-
  • 24. лар тупланишини аниклаш), шунингдек, бу услуб воситасида мева ва резаворлардаги витаминлар таркиби, махсулотлардаги pH мик- дори аникланади. Микроскопик услубдан узун толали зигир ва наша усимлиги тола катламининг анатомик тузилишини, тола сифатини, улар оддий толалари йуронлигини, махсулот (асал, туйилган зиравор)нинг хаки- кийлигини, махсулогларда аралашмалар (кум, тупрок), паразитлар (саб- завотларда нематодлар) борлигини аниклашда фойдаланилади. Биологик услублардан лаборатория ва ердаги унувчанлик, шу- нингдек, махсулогларда токсик моддалар мавжудлиги, махсулотларга микроорганизмларнинг аралашганлиги ва уларнинг тур таркиби, куя замбурурлари спораларини аниклашда фойдаланилади. Х<аша- ротлар ва каналар томонидан зарарлантирилганликни аникдаш хам биологик услубларга мансуб. Физиологик усул воситасида озик моддаларнинг сингувчанлик коэффициента, физиологик калория- лилиги (энергетик кобилияти), биологик киймата ва зарарсизлиги аникланади. Технологик услубдан кишлок хужалиги хом ашѐсининг була- жак махсулот сифати туррисида тасаввур берувчи технологик ярок- лилиги ва технологик хусусиятларини аниклашда фойдаланилади. Масалан, махсус лаборатория тегирмонларида 5-10 кг донни синов учун тортиш йули билан ун торташга оид хусусиятлари: доннинг тегирмонда тортилиш кобилияти (енгил майдаланиши ва тортил- ган махсулотнинг ажралиши), тайѐр махсулотнинг чикиши ва ун тортиш киймати, синовга олинган бувдойни тортишнинг давомий- лиги, тортиш учун сарфланган электр куввати салмога аникланади. Руйхатга олиш услуби. Бу услуб оркали муайян ходисалар, нар- салар ѐки харажатларни кузатиб ва хисобга олиб борилади. Руйхатга олиш услуби муайян ходисаларни хисобга олиш (масалан, си- новлар вактида буюмнинг ишдан чикиши, туркумдаги нуксонли буюмлар микдори) буйича олинган ахборотларга асосланади. Х,исоб-китоб услуби. Бу услубга кура махсулот сифати курсат- кичларини унинг параметрларига назарий ва (ѐки) эмпирик бор- ланишидан фойдаланиш асосида амалга оширилади. Х^соб-китоб услубида махсулот сифати курсаткичлари бошка услублар воситасида олинган параметрлар кийматидан фойдаланилган хисоблаш- лар ѐрдамида аникланади (башорат килинади). Органолептик услуб. Бу махсулот сифати курсаткичлари кий- матини куриш, хид билиш, эшитиш, сезиш, таъм билиш оркали аниклаш услубидир. Бу услуб воситасида махсулотнинг ташки курини-
  • 25. ши, таъми, х.иди, ранги (туси), таркиби, консистенцияси, майдала- ниш даражаси аникланади. Услуб оддий ва куп вакт талаб этмайди. Услубнинг камчилиги — кишилар физиологик хусусиятларига бог- лик булган субъективликдир. Бахолаш натижалари бахоловчилар- нинг тажрибаларига, кобилиятларига, махоратларига, дегустация шарт- шароитлари ва техникасига боглик булади. Х,озир амалда булган стандартлар махсулот сифатини эталон- лар ва стандарт намуналари (ивитилган зигирпоя ѐки каноппоя, похол, тола, жун) билан киѐслаган холда органолептик бахолашни назарда тутади. Эталон ва стандарт намуналар хар йили янгиланиб боради. Уларни тузиш тартиби тегишли стандартлар ва йурикномалар билан белгиланади. Эталонлар ва стандарт намуналари амалда булиб турган давлат стандарти талабларига мувофик булиши даркор. Социологик услуб. Бу услуб махсулот сифати курсаткичлари кийматини махсулотнинг хакикий ѐки назарда тутилган истеъмол- чилар фикрини туплаш ва тахлил килиш асосида аниклашни назарда тутади. Социологик услубда истеъмолчилар фикрини жам- лаш орзаки суровлар ѐки махсус анкета-суровномаларни таркдтиш, конференциялар, кенгашлар, кургазмалар, дегустациялар утказиш оркали амалга оширилади. Унинг ѐрдамида олинадиган маълумотлар куп кирралилигини ва тугри тузилган суров натижаларининг богликдилигини, шунинг- дек, истеъмолчилар билан такрорий муносабат усулларини хисобга олганда социологик услуб катта ташкилий ва тахлилий ишларни талаб этади. Эксперт услуби. Бу услубга к$фа мутахассис-экспертлар гуру- хининг махсулот сифати туярисидаги хулосалари ишлаб чикилади. Бошка, анча объектив услублар (улчов, технологик, физик-кимѐвий кабилар) самарасиз булганда ѐки вазият такозоси билан рад этил- ганда эксперт услубига мурожаат килинади. Эксперт услубидан махсулот сифатини органолептик услуб воситасида аниклашда, шунингдек, махсулот сифатини аггесгация- дан утказишда фойдаланилади. Эксперт йули билан бахолашнинг асосий операциялари экс- пертлар гурухи таркибини шакллантириш, махсулотни таснифлаш, сифат курсаткичлари таркибий схемасининг тузилиши, суров учун мулжалланган анкета ва тушунтириш ѐзувларини тайѐрлаш, экс- пертлар сурови, эксперт йули билан бахолаш ишланмалари, уларнинг навбатдаги тахлилларидан иборат булади.
  • 26. Эксперт комиссияси тегишли ихтисосга эга булган юкори ма- лакали мугахассислардан иборат булмоги лозим. Комиссия тарки- бида камида еттита эксперт булиши даркор. Эксперт комиссияси- нинг карори, агар унга экспертларнинг камида 2/3 кисми овоз бер- ган такдирда, кабул килинади. Эксперт услуби воситасида аник натижаларга эга булиш учун бахолар субъективлигини энг кам даражага келтириш лозим булади. Шу максадда экспертлар суровининг бир неча тури утказилади. Дасглаб экспертлар махсулотга бир-бирларидан мустакил холда бахо берадилар. Сунгра хар бир экспертларнинг куйган бахоси кискача очикчасига асосланади ва суровнинг иккинчи тури утказилади, бу сафар хам улар махсулотни бир-бирларидан мустакил холда бахо- лайдилар. Суров турларининг сони куп жихатдан мутахассислар малакаси ва тажрибасига 6ОЕПИК булади. Натижаларнинг макбул аникдигига уртача уч турда овоз беришдан кейин эга булинади. Х^соб-китоб килиш максадида улчамсиз кийматлар хисобга олинган уртача арифметик кийматдан фойдаланилади. Фойдаланилаѐтган синов услубларига кура бахолар турли шакл- ларда ифодаланиши мумкин. Метрик, балл ва улчамсиз бахолар фаркланади. 3.2. Кишлок хужалиги махсулоти сифатига таъсир этувчи асосий омиллар Махсулот сифати таъсир кучи, хусусияти ва давомийлиги тур- лича булган куплаб омиллар таъсирида шаклланади. Махсулот сифатига унинг хаѐтий циклининг барча боскичла- ри (лойихалаш — тайѐрлаш — саклаш — сотиш — фойдаланиш)да асос солингани сабабли сифат хосил килувчи омиллар куйидагича тавсифланади: конструкцияли (режалаштириладиган) ишлаб чикариш, етказиб бериш ва сотиш, фойдаланиш. Боскичларнинг хар би'рида омилларни субъекгив ва объектив омилларга ажратиш мумкин. Сифатга таъсир этувчи субъектив омил- ларга инсон фаолиятига бевосита дахлдор ва унга боялик булган омиллар киритилади. Малака (касбий махорат) даражаси, умумтаъ- лим ва маданий даража, максадли ва хулкий йуналиш (менталитет), мехнат натижаларидан манфаатдорлик даражаси ва бошкзлар шу- лар жумласидандир. Муайян ходимларнинг жисмоний-рухий фа- зилатлари билан ботик омиллар — тезда илгаб олиш, фикрни бир нукгага жамлашга кодирлик, туйгу органларининг жуда сезгирлиги кабилар шулар жумласига киради.
  • 27. Тайѐрланадиган махсулот тури ва уни ишлаб чика- ришнинг серия- лилиги Техник хужжат- лар холати Технологик уску- налар, жихозлар, асбоблар сифати Синов ускунаси- нинг холати Улчов ва назорат воситаларининг сифати Бошлангич мате- риаллар, хом ашѐ, бутловчи кисмлар сифати Материаллар, хом ашѐ ва бошкдлар билан таъминлан- ганлик Ускуналар, жихоз- лар ва бошкалар- га техник хизмат курсатиш Ишнинг режали- лиги ва бир ма- ромдалиги Етказиб берувчи- лар билан ишнинг ташкил этилганлиги Ахборот билан таъминлашнинг ташкил этилганлиги Мехнатнинг ил- мий ташкил этилганлиги, ишлаб чикариш мадани- яти Овкатланиш ва дам олишнинг ташкил килинган- лиги Мехнатга хак тулаш шакллари ва иш хаки мик- дори Юкори сифатли иш ва махсулот учун мукофотлаш Яроксиз махсулот учун чегириб ко- лиш Махсулот сифати, таннарх ва нарх уртасидаги нисбат Хужалик хисоби- нинг ташкил эти- лиши ва амалга оширилиши Тарбиявий ишнинг ахволи Кадрларни тан- лаш, жой-жойига куйиш, бошка ла- возимга утказиш ^кув ва малака о ш и р и ш н и н г ташкил этилиши Жамоадаги узаро муносабат Турар жой-маи- ший шароитлар Ишдан ташкари вактдаги дам олишнинг ташкил этилиши 4-чизма. Махсулот сифатига таъсир этувчи омиллар таснифи Сифатга таъсир этувчи объектив омилларга ходимлар мехнат килишлари керак булган иш шароитларига боглик омиллар кири- т ил ад и. Объектив омиллар каторидан техник, ташкилий, иктисодий омилларни ажратиб курсатиш мумкин. Техник объектив омиллар кабул килинадиган техник карор- лар хусусиятига хамда махсулотни яратиш, етказиб бериш ва фой- даланишда кулланиладиган техник воситаларга боглик булади. Ташкилий омиллар махсулотнинг яратилиши, муомалада булиши ва сотилишининг ташкил этилиш хусусиятига боглик булади. Иктисодий омиллар махсулотнинг яратилиши, етказиб бери-
  • 28. лиши, сотилиши ва фойдаланишда унинг сифатига иктисодий таъсир хусусйяти (иш хэкининг шакли ва даражаси, таннарх даражаси ва тузилмаси)га боглик булади. Кишлок хужалиги махсулоти сифатига, юкорида айтиб утилган омиллардан ташкари, тупрок-иклим, географик шароитлар, шунинг- дек, помология нави, агротехник усуллар ва хосилни йитштириш шарт- шароитлари, кишлок хужалик техникаси ва асбоб-ускунала- рини куллаш, йотим-терим машиналари техник тавсифи, хосилни йотиб олиш билан боглик ишларни охирига етказиш — тозалаш, аник бир улчамга келтириш, ураб-жойлаш, куритиш кабилар хам таъсир этади. 3.3. Унификациялаш Унификациялаш стандартлашнинг энг фаол ва шунинг учун хам энг кам таркалган услуби хисобланади. Ишлаб чикариш жара- ѐнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш максадида МДХ мамлакатларида хар йили машина вачускуналарнинг мингта якин намуналари яратилади. Куп холларда янги махсулотлар анча- йин йирок, купинча бехуда конструктив карорларга хос бир-бирига ухшаш ѐки жуда якин келадиган фойдаланиш тавсифномаларига эга булиб, бу хол уларнинг туркумлаб ишлаб чикарилиши й^лга куйи- лишини ва технологик линияга уланишини кийинлаштиради. Бир хил максадда фойдаланиладиган буюмлар номенклатура- сини окилона кискартириш учун уларни унификациялаш амалга оширилади хамда буюмларнинг параметрик каторига стандартлар ишлаб чикилади, бу ишлаб чикэришни ихтисослаштириш ва сифатни яхшилашга ѐрдам беради. Унификациялаш стандартлашнинг мухим йуналишларидан бири булиб, унинг вазифаси фан ва техниканинг замонавий ютук- лари асосида махсулотларни яратиш ѐки замонавийлаштириш оркали бир хил максадга мулжалланган объектларнинг энг макбул микдорини белгилаш хисобланади. Машинасозликда ва ишлаб чикаришнинг бошка сохаларида фойдаланиладиган болтларни — деталларни унификациялаш бун- га ѐркин мисол була олиши мумкин. Болтлар шакллари ва улчамларини унификациялаш улар тур- ларининг хилма-хиллигинй унлаб марта кискартиради, уларни юкори самарали ихтисослашган холда ишлаб чикаришни ташкил этиш имконини берди, бу эса машиналарни лойихалаш, уларга хизмат
  • 29. курсатишни ва уларни таъминлашни соддалаштиришга олиб кел- ди. Шундай килиб, унификациялашда махсулотнинг таркибий кисм- лари ва деталлари бир-бирини тула алмаштира олиш даражасида булган турларнинг минимал, аммо етарли микдори белгиланади. Бошка махсулот турларидан ташкари, хужжатлар, синовлар ва назорат услублари, жараѐнлар, талаблар меъѐрлари, белгилашлар ва бошкдлар хам унификация килиниши лозим. ИСО/СТАКО кумитаси «унификация» атамасига куйидаги таъ- рифни тавсия этади: бу стандартлашнинг шундай шаклики, унда ик- кита ѐки бир неча хужжатлар (сгандартлаш объектлари) битта шундай йусинда бирлашади, бунинг натижасида эса булинган объектлар фойдаланиш чогида узаро алмашинадиган булиши лозим. Хужжатларнинг унификацияланган тизими (ХУТ) турли да- ражадаги Автоматлаштирилган бошкарув тизимлари (АБТ)да фой- даланишга мулжалланган. Шу билан бирга, хужжатларнинг унифи- кацияланган тизимига кирувчи хужжатлардан ахборот билан иш- лашнинг анъанавий услублари кулланувчи бошкарув органларида хам фойдаланиш мумкин булади. 3.4. Типлаштириш Типлаштириш — бу намунали конструктив, технологик, ташкилий ва бошка карорларни ишлаб чикиш хамда белгилаш жараѐ- ни булиб, уларда катор буюмлар ѐки жараѐнлар учун умумий техник хусусиятлар меъѐрий мустахкамланган булади. Янги машина ва буюмларни лойихалаш чогида конструктор зиммасида олдин ишлаб чикилган, унификация килинган йигув кисмлари ва деталларидан мумкин кадар фойдаланиш вазифаси туради. Акс холда хеч кандай иктисодий ѐки техник афзалликлари булмаган ишлаб чикаришнинг бир мунча замонавий даражаси технологик узилишни таъминлашга имкон бермайдиган катор янги лойихалар вужудга келади. Самарасиз хилма-хилликка, яъни унификация килинган йигув кисмлари ва деталлар чикарилишидан олдин намунали конструкцияларни яратишга типлаштириш ѐрдамида лойихалаш вакгидаѐк бархам бериш мумкин булади. Шундай килиб, типлаштириш — купинча конструкторлар ва технологлар мустакил иш сифатида бажарадиган стандартлаш турларидан биридир (1000 тонна, 500 тонна сигимли совутгичлар, конс- трукцияси бир хил, аммо улчамлари хар хил, смета хужжатлари тур- лича. Технологик жараѐнлар — мураббо, компот тайѐрлаш ягона принципга эга, аммо асос махсулот массасига мувофикдир).