This is my independent work for inistitute

1. َ‫غ‬ ْ‫م‬ُ‫ك‬ُ‫ؤ‬ٓ‫ا‬َ‫م‬ َ‫ح‬َ‫ب‬ْ‫ص‬َ‫أ‬ ْ‫ن‬ِ‫إ‬ ْ‫م‬ُ‫ت‬ْ‫ي‬َ‫ء‬َ‫ر‬َ‫أ‬ ْ‫ل‬ُ‫ق‬
ٓ‫ا‬َ‫م‬ِ‫ب‬ ‫م‬ُ‫ك‬‫ي‬ِ‫ت‬َْْ‫ي‬ ‫ن‬َ‫م‬ََ ‫ا‬‫ر‬ ْ‫ْو‬
‫ين‬ِِ‫ع‬‫م‬ ٍۢ ‫ء‬
٣٠
Al-Mulk
Ayt: “Aytinglar-chi, agar suvlaringiz yerga singib ketsa, sizlarga kim osongina topiladigan suvni keltirur? ”
OROL FOJIASI
… Suv xar qadamda uchraydigan ulug’ ne’mat – xayot manbai. Usiz xayotni tassavur qilib
bo’lmaydi. Biz esa bu ne’matning qadrini bilmaymiz, shukrini qilmaymiz…
30

2. 1.Orolvauningtarixigakirish.
2.Orolfojiasi
3.Orolfojiasixalqaromaydonlarda
4.Xulosa
Reja:

3. Orol va uning tarixiga kirish
Orol dengizi — Oʻrta Osiyodagi eng katta berk koʻl. Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining
yarmidan koʻproq janubi-gʻarbiy qismi Oʻzbekiston, shimoli-sharqiy qismi
Qozogʻistonhududida joylashgan. Oʻtgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi
maydoni orollari bilan oʻrtacha 68,0 ming km² ni tashkiletgan. Kattaligi jihatidan
dunyoda toʻrtinchi (Kaspiy dengizi, Amerikadagi Yuqori koʻl va Afrikadagi Viktoriya
koʻlidan keyin), Yevrosiyo materigida (Kaspiydan keyin) ikkinchi oʻrinda edi.
2000 y (earthobservatory.nasa.gov)

4. Dengiz shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga choʻzilgan, uz. 428 km, eng keng joyi 235 km (45° shahrik.)
boʻlgan. Havzasining maydoni 690 ming km², suvining hajmi 1000 km³, oʻrtacha chuq. 16,5 m atrofida
oʻzgarib turgan. Havzasining kattaligi uchun dengiz deb atalgan. Orol dengizi yuqori pliotsenda Yer
poʻstining egilgan yeridagi botiqda hosil boʻlgan. Tubining relyefi (gʻarbiy qismini hisobga
olmaganda) tekis. Orol dengizida juda koʻp yarim orol va qoʻltiqlar boʻlgan.

5. Shimolqirgʻoklarida eng katta qoʻltiqlaridan Chernishev,Paskevich,Sarichigʻanoq,
Perovskiy,janubi-sharqiyva sharqiy qirgʻoqlarida Tushbas,Ashshibas,Oqsagʻa,Suluv
va boshqa,Amudaryo bilanSirdaryo quyiladigan joylarida Ajiboy, Tolliq,Jiltirbas
qoʻltiklari,Qulonliva Moʻynoq yirik yarim orollari boʻlgan. Oroldengizida qadimdan suv
sathi gohkoʻtarilib,gohpasayib turgan.

6. Keyingi geologik davrda Sariqamish
va Oʻzboʻy orqali Orol dengizi suvi
vaqt-vaqti bilan Kaspiyga quyilgan,
Suv sathi ancha baland boʻlib,
janubiy.-sharqidagi bir necha ming
km² maydonli sohil suv ostida boʻlgan.
Orol dengizi unchalik chuqur emas.
Chuqur joylari Orol dengizining gʻarbiy
qismida. Qoraqalpogʻistonning
shimoliy qismi Ustyurt tekisligi yonida
chuqurligi 69 m gacha yetgan.

7. Koʻlning sayoz joylari uning janubiy,
janubi-sharqiy va sharqiy qismlariga
toʻgʻri kelgan.Orol dengizi
qirgʻoklarining morfologik tuzilishi juda
murakkab. Ular bir-biridan baʼzi
xususiyatlari bilan farqlanadi. Shimoliy
qirgʻogʻi baland, ayrim yerlari past,
chuqur qoʻltiqlar bor. Sharqiy qirgʻogʻi
past; qumli, juda koʻp mayda qoʻltiq va
orollar boʻlgan. Janubiy qirgʻogʻi
Amudaryo deltasidan hosil boʻlgan.

8. Gʻarbiy qirgʻogʻi kam qirqilgan va Ustyurt chinkidan iborat. Orol dengizida 300 dan ortiq orol boʻlgan.
Ularning 80% dengizning janubi-sharqiy qismida. Eng kattalari Koʻkorol (273 km²), Vozrojdeniye (216
km²) va Borsakelmas (133 km²) edi. Dengizga Amudaryo bilan Sirdaryo quyiladi. 60-yillargacha yiliga
Amudaryo Orol dengizi ga 38,6 km³, Sirdaryo esa 14,5 km³ suv olib borgan. Suv balansida yogʻinlar
ham muhim oʻrin egallagan.

9. Dengiz akvatoriyasiga yiliga 82–176 mm yogʻin yogʻadi. Atrofdan dengizga yiliga 5,5 km³ yer osti suvlari qoʻshilib
turgan. Mutlaq dengiz sathi 2000-yillarning boshlarida 22-yillarning oxiridagi darajadan 1950 m pastroqda 31 m
gacha pasayib ketdi. 2001-yilda Buyuk Orol dengizi (Janubiy) Gʻarbiy va Sharqqa boʻlingan. 2001-yilda. 2003-
yilda dastlabki maydonning toʻrtdan bir qismi Orol dengizi va 10% ga yaqinini dengiz suvi qoplagan. Bugungi
kunda eski chuqur dengiz oʻrniga umumiy maydoni 38000 km2 boʻlgan yangi qum va tuzli choʻllar mavjud.

10. Dengiz choʻl zonasida joylashganidan uning yuzasidan har yili
1 m qalinlikdagi suv bugʻlanadi. Bu esa keyingi davrda
dengizga daryolar olib kelgan suv, yogʻin va yer osti
suvlaridan ortiqdir. Shuning uchun iqlimiy oʻzgarishlar
natijasida Orol dengizi suvining sathi yillar davomida oʻzgarib
turgan.

11. Orol dengizida suv sathining yil davomida oʻzgarib turishi Amudaryo va
Sirdaryoning bahor-yoz paytlarida toshishi bilan bogʻliq. Bahorgi
yomgʻirdan ham dengiz sathi koʻtariladi. Suvi sathining yil davomida
oʻzgarish amplitudasi urtacha 25 sm ga teng boʻlgan. Suvining shoʻrligi
oʻrtacha 10— 11%". Suvdagi tuzlarning koʻp qismini osh tuzi va sulfatli
magniy tuzi tashkil etgan.

12. Hozirgi kunda Orol dengizi 3 boʻlakka boʻlingan: birinchisi — kichik va sayoz shimoliy qismi (shoʻrligi — 8—
13g/l); ikkinchisi — nisbatan kattaroq maydonga ega boʻlgan va sayoz sharqiy qismi (shoʻrligi — 69— 72 g/l);
uchinchisi — eng chuqur hisoblangan gʻarbiy qismi (shoʻrligi — 68-69 g/l). Rossiya konferensiyasi Orol dengizi
qurishi sekinlashganini xulosa qilib uni shu holatda saqlashga chaqirdi.

13. Suv sathi ayniqsa, oʻtgan asrning 60-yillaridan boshlab sugʻoriladigan ekin
maydonlarining kengaytirilishi, Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sugʻorishga
ishlatilishi tufayli keskin kamaya boshlagan. Oʻtgan 40 yildan koʻproq vaqt davomida
Orol dengizining maydoni deyarli 4-marta, suv sathi 1,8-marta, undagi suv hajmi 9-
martaga yaqin kamaydi. Dengiz suvining shoʻrlanishi 9-10 g/l dan 70-84 g/l gacha ortdi.
Hozirgi kunda dengiz chuqurligining kamayishi yiliga 80-110 sm ni tashkil etadi. Oʻtgan
40 yil mobaynida qirgʻoq chizigʻi 80–100 km pasaygan

14. Buning oqibatida 4,5 mln gektardan oshiqroq dengiz tubi ochilib
qoldi. Hozirgi kunda Orol dengizi uch qismga boʻlinib ketgan. Uning
sayoz kichik shimoliy qismining suvi kuchsiz minerallashgan (8-13
g/l), birmuncha kattaroq sayoz sharqiy qismiancha kuchli
shoʻrlangan (68-72g/l).

15. Orol dengizi fojiasi bugungi kunga kelib xalqaro muammoga aylanib ulgurgan. Bugunga qadar bir qancha
konfrensiyalar ham bolib o’tgan. Prezidentimiz tomonidan BMT assembliyalarida ham bir qancha maruzalari o’qib
eshtirilgan. Shuningdek qo’mitalar ham tuzilgan. Misol uchun Orol dengizini mintaqasini barqaror rivojlantirish
bo’yicha Maslahat qomitasi. Bu qo’mitani bir qancha online va offline yig’ilishlari o’tkazilib ulgurgan.

16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining
75-sessiyasidagi nutqi mazmun-mohiyatiga ko‘ra, keng qamrovli va mavjud muammolar yechimiga qaratilgan aniq taklif va
tashabbuslar ilgari surilgani bilan nafaqat xalqimiz, balki jahon hamjamiyatining eʼtirofiga sazovor bo‘ldi. O‘z navbatida,
Shavkat Mirziyoyev ushbu chiqishida jahon hamjamiyati eʼtiborini ko‘plab dolzarb masalalar qatori yana bir bor Orolbo‘yi
mintaqasidagi og‘ir ekologik vaziyat, jumladan, Orol dengizi muammolariga qaratdi.

17. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, bugun Orolning qurigan qismida 5,5 mln. gektarga teng hududda yangi tuzli
cho‘l paydo bo‘lgan. Bu hududlarda yiliga 90 kundan ortiq davr mobaynida chang bo‘ronlari sodir bo‘ladi va 100 mln.
tonnadan ortiq chang va zaharli tuzlarni atmosferaga ko‘tarib, minglab kilometrlarga yoyib yuboradi. Shuning uchun ham
Orol inqirozining atrof-muhit va Orolbo‘yi mintaqasi aholisi hayotiga salbiy taʼsirini qisqartirish, shuningdek iqlim
taʼsirining yana-da yomonlashishini yumshatish yoki oldini olish bugungi kundagi eng muhim vazifalardan sanaladi.

18. Shundan kelib chiqib, 2018 yilning 24 avgust kuni Turkmanboshi shahrida bo‘lib o‘tgan Orolni qutqarish xalqaro
jamg‘armasi taʼsischi davlatlari rahbarlarining sammitida O‘zbekiston rahbari tomonidan Orolbo‘yi
mintaqasini ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar zonasi deb eʼlon qilish taklif etildi. Ushbu tashabbus
ekologik toza texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etishga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida
shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlarini ishlab chiqish, yashil iqtisodiyot tamoyillarini, ekologik toza,
energiya va suvni tejaydigan zamonaviy texnologiyalarni kompleks amalga oshirish, oziq-ovqat xavfsizligini
taʼminlovchi texnologiyalarni joriy etish, cho‘llanishning oldini olish, ekologik migratsiya va ekoturizmni
rivojlantirishga qaratilgani bilan ahamiyatlidir
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti BMT Bosh Assambleyasining 72–sessiyasida so‘zlagan
nutqida ham Orol dengizining ekologik fojiasiga alohida eʼtibor qaratgandi. Chunki Orol
dengizi qurishi oqibatlarini bartaraf etish xalqaro saʼy-harakatlarning faol
mustahkamlanishini talab qiladi.

19. Orol fojiasi salbiy oqibatlarini kamaytirish va bartaraf etish uchun biz qarashlarimizni tubdan
o‘zgartirishimiz, eski usullardan voz kechib, yangi innovatsion yondashuvlarni, ekologik
inqirozning salbiy oqibatlarini kamaytirishning yangi mexanizmlarini joriy etishimiz
lozim. Innovatsiyalarni joriy etish bizga, Orolbo‘yiga investitsiyalarni jalb qilish va Orol dengizi
inqirozining oqibatlarini bartaraf etish, Orolbo‘yi mintaqasidagi ekologik vaziyatni
barqarorlashtirish, cho‘llanish va ekologik migratsiyani oldini olish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va
iqlim o‘zgarishiga moslashish, ekoturizmni rivojlantirish va boshqa tadbirlarni amalga oshirishga
keng imkoniyatlarni ochib beradi.

20. Mo‘ynoq tumanida amalga oshirilayotgan «My garden in the Aral sea» loyihasini kengaytirish, Innovatsion
rivojlanish vazirligi, Tashqi ishlar vazirligi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi va Orolbo‘yi xalqaro
innovatsiya markazihamkorlikda 2021 yil noyabr oyida Orolbo‘yi mintaqasini ekologik innovatsiyalar va
texnologiyalar hududiga aylantirish masalalariga bag‘ishlangan xalqaro konferensiyani tashkil qilish va
o‘tkazish belgilangan. Shuningdek, qishloq xo‘jaligida tuproqostidan sug‘orish yangi innovatsion tizimini,
«Orolbo‘yini rivojlantirish buyicha eng ilg‘or innovatsiya va texnologiyani joriy etgani uchun» maxsus
nominatsiyasinijoriy etish, markazning Nukus tumanidagi«Samanbay» ilmiy-ishlab chiqarish uchastkasida
qurg‘oqchilikva sho‘rlanishga chidamli o‘simliklar bo‘yicha tajriba maydoni va laboratoriya ishlarini tashkil
etish kabi vazifalar belgilab berilgan.

21. Amalga oshirilayotgan ishlardan …

22. Bugungi kunga kelib dolzarb muammoga aylanib ulgurgan orol fojiasi bu juda katta muammo ekanligi e’lon
qilinib kelinayotgan rasmiy yoki norasmiy manbalardan ham korishimiz mumkin. Biz xali u yerlarda bolib o’z
kozimiz bilan guvoh bo’lmagan bolsakda lekin bu fojia xaqida turli xulosaga kelib ulgurdik. Bu muammo
Qoraqalpoq halqi yoki O’zbekistonning gina muammosi emas balki butun markaziy Osiyo , shuningdek global
muammosi sifatida qaralmoqda. Buni yuqorida keltirilgan muamolar bilan va yechimlar bilan korib o’tdik.
Shundan yana xulosa qilishimiz mumkinki. Dengizlar qurib ketayaotgan bir payitda oldimizda oqib turgan
suvni qadrlash u ichimlik suvi bo’lsin yoki oqar suv bolsin xammasini pok saqlab tog’ri va unimli foydalanish
maqsadga muvoqfiq va uni shukrini ado qilish bizning muhim vazifamiz ekanini yodan kotarmashimiz kerak.
Xulosa

23. Shu yerga yetib kelganizga raxmat
Welcome to end
To’ychiyeva Robiya /35-22