Ayurvedic topic for BAMS students. Nidra

1. Nidra
Dr.Ayana R

2. Contents
1.Nirukti
2.Definition
3.Importance
4.Benefits
5.Onset of nidra
6.Types
7.Nidra vega
8.Ratrijagarana
9.Nidranasham
10.Improper sleep

3. Nirukti & Synonyms
 निद्रा स्त्री: निन्द्यते इनत
 स्त्यान्न्दिद्रा शयिम् स्त्वाप: स्त्वप्ि: संवेश: इत्यपप
|(अमरकोष)
 Susupti(manduka upanishad)

4. Definition
 यदा तु मिसस क्लान्दते कमाात्माि: क्लमान्न्दवता:
पवषयेभ्यो निवतान्दते तदा स्त्वपपनत मािव:
||(च.सू.२१/३५)

5. Importance
 रय उपस्त्तम्भा इत्याहार: स्त्वप्िो ब्रह्मचयासमनत |
(च.सू.११/३५)
-Nidra gives proper rest to sense organs, mind and
body
-Chief nourisher

6. Benefits
 निद्रायत्तं सुखं दुखं पुन्टि: कार्श्यं बलाबलं|
वृषता क्लीबता ज्ञािमज्ञािं जीपवतं ि च ||(अ.हृ.सू.७/५३)
 Samyak nidra Sukha, pushti, bala, vrushatha, jnana, jiva
 Asamyak nidra-Dukha, karshya, abala, klibatha, ajnaan,
ajeeva

7.  अचचन्दतिाच्च कायााणां ध्रुवं संतपाणेि च |
स्त्वप्िप्रसङ्गाच्च िरो वराह इव पुटयनत||(च.सू.२१/३४)
Proper sleep-Brmhana
 ये स्त्वपन्न्दत सुखं रारौ तेषां कायान्निरिध्रतयते
आहारं प्रनतग्रुह्यनत तत: पुन्टिकरं परम्
||(स्त्कन्ददपुराण)

8.  पुन्टिवणाबलोत्साहमन्निदीन्प्तमतन्न्दरताम ् |
करोनत धातुसाम्यं च निद्रा काले निषेपवता ||
(सु.चच.२५/८८)
Good physique
Glowness of skin
Power
Energy
Good appetite

9.  निद्रा हह िाम प्राणणिां प्रथमसमदं
शरीरधारणनिसमत्तम् |(चण्डकौसशक)

10. Onset of Nidra
 यदा तु मिसस क्लान्दते कमाात्माि: क्लमान्न्दवत: |
पवषयेभ्यो निवतान्दते तदा स्त्वपपनत मािव: ||(च.सू.२१/३५)
हृदयं चेतिास्त्थािमुक्तं सुश्रुत देहहिाम् |
तमो असभभूते तन्स्त्मंस्त्तु निद्रा पवशनत देहहिाम् ||
(सु.शा.४/३५)

11.  निद्राहेतुस्त्तम: सत्वं बोधिे हेतुरुच्यते |
स्त्वभाव एव वा हेतुगारीयाि् परिध्रकीत्याते ||(सु.शा.४/३५)

12.  लोकाहदसगाप्रभवा तमोमूला तमोमयी |
बाहुल्यात्तमसो रारौ निद्रा प्रायेण जायते ||
र्श्लेटमावृत्तेषु स्रोतस्त्सु श्रमादुपरतेषु च |
इन्न्दद्रयेषु स्त्वकमाभ्यो निद्रा पवशनत देहहिाम ् ||(अ.स.सू.९/२९)
Nidra-Tamomula,Tamomayi

13.  तम: कफाभ्यां निद्रा.....||(शा.सं.२३/२४)
 Tamas+ kapha
 Invasion of hrdaya by tamas
 Indriya shrama
 Svabhava

14. Types
 Charaka-7
 Susrutha-3
 Vagbata-7
 तमोभवा र्श्लेटमसमु्भवा च मिःशरीरश्रमसंभवा च
आगन्दतुकी व्यातयिुवनतािी च रात्ररस्त्वभावप्रभवा च
निद्रा(च.सू.२१/५८)

15. According to Charaka Acharya
1.Tamobhava
2.Sleshma samudbhava
3.Mana shrama sambhava
4.Shareera shrama sambhava
5.Agantuki
6.Vyadhyanuvartini
7.Ratrisvabhava prabhava

16.  Ratrisvabhava
रात्ररस्त्वभावप्रभवा मता या तां भूतधारीं प्रवदन्न्दत
तज्ज्ज्ञा: |(च.सू.२१/५९)

17. According to Susrutha acharya
1.Vaishnavi(Svabhaavika)
2.Vaikariki
3.Tamasi

18.  Tamasika-अहसु निशासु
 Rajasika-अनिसमत्तं
 Satvika-अधारात्रर

19.  Vaishnavi
निद्रा तु वैटणवी पाप्मािमुपहदशन्न्दत ,सा स्त्वभावता
एव सवाप्राणीिो असभस्त्प्रुशनत (su.sha.4/32)

20.  Tamasi
तर यदा संज्ञावहानि स्रोतांसस तमोभूनयटि : र्श्लेटमा
प्रनतपतयते |तदा तामसी िाम निद्रा
संभवत्यिवभोचधिी सा प्रलयकालेः ||(सु.शा.४/३२)

21.  Vaikariki
क्षीणशलेटमणामनिलबहुलािां मिः शरीरासभतापपिां च
िैव सा पवकारिध्रणी भवनत

22.  According to Vagbhata
कालस्त्वभावामयचचत्तदेहखेदैः कफागन्दतुतमोभवा च |
निद्रा त्रबभनता प्रथमा शरीरं पापान्त्मका व्याचधनिसमत्तमन्दया ||
(अ.स.सू.९/४८)

23. 1.Kalasvabhavaja
2.Aamayakhedaprabhavaja
3.chittakhedaprabhaavaja
4.dehakhedaprabhaavaja
5.kaphaprabhava
6.Agantuki
7.Tamobhava

24. Nidra vega
 वेगन्दि धाये्वातपवण्मूरक्षवतृिक्षुधाम् |
निद्राकासश्रमर्श्वासजृम्भाश्रुच्छहदारेतसाम् ||अ.हृ.सू.४/१)
 निद्राया मोहमूधाामक्षक्षगौरवालस्त्यजृन्म्भका: |
अङ्गमदार्श्च तरेटि स्त्वप्ि: संवाहनि च ||
(अ.हृ.सू.४/१२)

25. Effects of Ratrijagarana
 निद्राभाव: |(अ.श)
 रात्ररजागरणं रूक्षं...||(अ.हृ.सू)

26.  पवषात्ता: कण्ठरोगी च िैव जातु निशास्त्वपप
||(अ.स.सू.९/३८)

27. Nidranasham
 निद्रािाशोनिलात् पपत्तान्दमिसन्दताप क्षयादपप |
संभवत्य असभघातच्च प्रत्यिीक
ै : प्रशाम्यनत||
(सु.शा.४/४२)

28.  Nidra nasha nidanam
 कायस्त्य सशरसर्श्चैव पवरेकर्श्चधािम ् भयं |
चचन्दताक्रोधस्त्तथा धूमो व्यायामो रक्तमोक्षणं ||
उपवासो असुख शय्या सत्वौदाया तमोजय: |
निद्रा प्रसङ्गमहहतं वारयन्न्दत समुन्त्थतम् ||
एत एव पवज्ञेया निद्रा िाशस्त्य हेतव: ||(च.सू.२१/५५)

29. Improper sleep
 अकाले अनतप्रसङ्गाच्च ि च निद्रा निषेपवता
सुखायुषी पराक
ु याात् कालारारीरिध्रवापरा (अह.सू.७/५४)
 हलीमक सशरोजाड्य स्त्थैसमत्य गुरुगारता |
ज्ज्वरभ्रममनतभ्रंशस्रोतोरोधान्निमन्ददता |
शोफारोचक ह्रुल्लास पीिसाधाावभेदका: |
कण्डू रुक् कोठ पपडका कासस्त्तन्दद्रा गलामया: ||
पवषवेगप्रवृपत्तर्श्च भवेदहहतनिद्रया ||(अ.स.सू.१/४१)