2. Այս մայրցամաքը Աֆրիկա են անվանել հին
հռոմեացիները՝ տեղաբնիկ «աֆարիկ» ցեղի
անունով:Ըստ զբաղեցրած տարածքի՝ Աֆրիկան
երկրագնդի երկրորդ մայրցամաքն է՝ Եվրասիայից
հետո: Դեռևս մեր թվականությունից շատ դարեր
առաջ Աֆրիկայի հյուսիսային ափերն են այցելել
փյունիկեցիները, հին հռոմեացիները, հին հույները:
Ոսկի, փղոսկր և թանկարժեք փայտանյութ
հայթայթելու համար եգիպտական փարավոնները
արշավախմբեր են ուղարկել դեպի Նեղոսի վերին
հոսանքները:
3. եպի Հնդկաստան տանող ծովային կարճ ճանապարհ գտնելու
նպատակով պորտուգալիայի ծովագնացները XV դարում
ուսումնասիրել են Աֆրիկայի արևմտյան ափերը: Շրջանցելով
այն՝ պորտուգալացի ծովագնաց Վասկո դա Գաման 1498 թ-ին
առաջին անգամ հասել է Հնդկաստան և պարզել, որ Աֆրիկայի
հարավային և արևելյան ափերը ողողվում են Հնդկական
օվկիանոսի ջրերով:
XVIII դարի վերջին արդյունավետ եղան անգլիացի հետազոտող
Դեյվիդ Լիվինգսթոնի ճանապարհորդությունները: 30 տարի
շարունակ (1843–73 թթ.) նա ուսումնասիրել է Հարավային
Աֆրիկան. հետազոտել է Զամբեզի գետը, նրա վրա
հայտնաբերել ջրվեժ և, ի պատիվ իր երկրի թագուհու, անվանել
է Վիկտորիա, ուսումնասիրել է Կոնգո գետի ակունքը, Նյասա
լիճը և այլն:
4. Աֆրիկայի մեծ մասը գտնվում է արևադարձային լայնություններում:
Մայրցամաքը հյուսիսից հարավ ձգվում է 8000 կմ, իսկ արևմուտքից
արևելք՝ 3500-ից (հարավում) 7500 կմ (հյուսիսում): Աֆրիկայի ափերը
ողողվում են Ատլանտյան ու Հնդկական օվկիանոսների և դրանց մաս
կազմող Միջերկրական ու Կարմիր ծովերի ջրերով: Միակ խոշոր կղզին
Մադագասկարն է, իսկ Մադեյրա, Ազորյան, Կանարյան, Սուրբ Հեղինեի
(Ատլանտյան օվկիանոսում) և Զանզիբար, Կոմորյան, Մասկարենյան
(Հնդկական օվկիանոսում) կղզիները համեմատաբար փոքր են:
Աֆրիկայի ռելիեֆում տիրապետում են տարբեր բարձրության
սարահարթերը, և միայն ծայրամասերում են բարձրանում լեռները:
Առավել բարձր են արևելյան շրջանները, որտեղ գտնվում են
Արևելաաֆրիկյան սարահարթը և Եթովպական բարձրավանդակը:
Աֆրիկայի հյուսիսում ձգվում են Ատլասի, հարավում՝ Դրակոնյան և
Կապի լեռները:
5. այրցամաքի ընդերքը հարուստ է օգտակար հանածոներով:
Ալժիրում, Սահարայի ավազների տակ, հայտնաբերվել են
նավթի պաշարներ:
Կենտրոնական մասում՝ Կոնգո գետի ավազանում են
գտնվում պղնձի հայտնի հանքերն ու ուրանի
հանքահորերը: Հարավը հարուստ է ուրանով, ալմաստով,
քրոմով, մանգանով: Աֆրիկան տալիս է աշխարհի
ալմաստի հանույթի 60, ոսկու ավելի քան 50, ուրանի 30 %ը, պլատինի գերակշիռ մասը:
Աֆրիկայում գետերը բաշխված են խիստ
անհավասարաչափ.
6. հասարակածային և մերձհասարակածային գոտում
բազմաթիվ են ջրառատ գետերը, իսկ արևադարձային
գոտում քիչ են ու ծանծաղ, իսկ որոշ շրջաններում
(Սահարայի, Կալահարիի ներքին շրջաններ) ընդհանրապես
չկան: Ամենաերկար գետը Նեղոսն է (արաբերեն՝ Էլ Բախր,
երկարությունը՝ 6671 կմ), որի դերը
անփոխարինելի է գետահովտում ապրող ժողովուրդների
համար: Ամենաջրառատը Կոնգոն է (աշխարհում երկրորդը՝
Ամազոնից հետո): Այն երկու անգամ հատում է
հասարակածը, առաջացնում է բազմաթիվ սահանքներ ու
ջրվեժներ: Խոշոր գետերից են Նիգերը, Օրանժը և
Զամբեզին: Վերջինիս վրա է գտնվում աշխարհի բնության
հրաշալիքներից մեկը՝ Վիկտորիա ջրվեժը (բարձրությունը՝
7. Ջրի աղմուկը լսվում է տասնյակ կիլոմետրերի վրա,
առաջացնում է ջրափոշու հսկայական սյուներ, դրա համար էլ
բնիկներն այն անվանում են «աղմկող ծուխ»: Աֆրիկայում շատ
են լճերը՝ Տանգանիկա (խորությամբ աշխարհում երկրորդը՝
Բայկալից հետո), Նյասա, Մոբուտու Սեսե Սեկո, Վիկտորիա:
Ուշագրավ է Սահարա անապատի հարավում գտնվող Չադ
լիճը, որի ափագիծը կայուն չէ. ամառային խոնավ սեզոնում,
երբ նրա մեջ թափվող Շարի գետը վարարում է, լճի մակերեսը
մեծանում է, իսկ ձմռանը` փոքրանում:
Աֆրիկան միակ մայրցամաքն է, որը հասարակածով
կիսվում է երկու գրեթե հավասար մասերի և ընկած է երկու
արևադարձների միջև՝ ջերմային տաք գոտում:
8. Այդ պատճառով էլ այն ամենատաք մայրցամաքն է.
բացառություն են կազմում միայն հյուսիսային և
հարավային ծայրամասերը, որոնք գտնվում են
բարեխառն գոտում: Տարվա նույն
ժամանակահատվածում, երբ հյուսիսում ձմեռ է,
հարավում ամառ է, և` հակառակը:
Չորս կողմն անապատ է, որտեղ մերթ դեղին ավազներ
են, մերթ` գորշ, հողմահարված քարեր: Միգապատ
երկնքից տապ է թափվում, ոչ ջուր կա, ոչ կանաչ թուփ:
Այստեղ տարածվում է
9. աշխարհի ամենախոշոր անապատը՝ Սահարան (7 մլն
կմ2), որտեղ ջերմաստիճանը հասնում է + 58օC-ի
(ստվերում), իսկ ավազի մակերեսին՝ + 80օC-ի: Օդը
Սահարայում չոր է ու փոշոտ: Ուժեղ քամու՝ սամումի
(արաբերեն՝ տոթակեզ քամի) ժամանակ փոշին ու
ավազը թափանցում են ամենուրեք, երկինքը մթնում է
ավազափոշուց, օդում 2–3 ժամ շարունակ յուրահատուկ
մետաղային ձայներ են լսվում. դա օդում սլացող
ավազահատիկների «երաժշտությունն է»: Սահարայի
ընդարձակ, անջուր, միապաղաղ գորշ ավազների
գրկում հանդիպում են փոքրիկ կանաչ կղզյակներ՝
օազիսներ:
10. Ամբողջ տարին այստեղ փարթամ կանաչ է: Արևադարձային
անտառները բազմաշարահարկ են, որի միջով կարելի է անցնել միայն
կացնի օգնությամբ. ծառեր, թփեր, լիաններ, հաստ ու հյութեղ տերևներ,
երփներանգ ու բուրումնավետ արտասովոր ծաղիկներ, թռչուններ, որ
նման են ծաղիկների, և մեծ թիթեռներ, որ նման են թռչունների:
Տարածված է նաև ցեցե ճանճը, որի խայթոցը մարդու մոտ առաջացնում
է քնախտ հիվանդությունը, իսկ ընտանի խոշոր եղջերավոր
անասունների ու ձիերի համար մահացու է:
Աֆրիկան նաև տափաստան է, բայց և տափաստան չէ. հոտավետ
հարթավայրում կարմրագորշ ժայռեր են: Հեռվում գանգրահեր
պուրակներ են, իսկ երբ մոտենում ես, պարզվում է՝ վիթխարի ծառեր են՝
բաոբաբներ (նրանց կյանքի տևողությունը 4–5 հզ. տարի է): Շատ են
հովանոցաձև սաղարթներով ակացիաները և արմավենիների տարբեր
տեսակները: Այդպիսին է աֆրիկյան հռչակավոր սավաննան, որի հետ
իր կենդանական և բուսական աշխարհների հարստությամբ չի կարող
համեմատվել երկրագնդի ոչ մի բնական գոտի: Աֆրիկայում հանդիպում
11. Հնդկընկույզի (կոկոսյան) ու ձիթատու արմավենիների պտուղներ,
կարմիր ծառի և եբենոսի (սև ծառ) արժեքավոր փայտանյութ, խցանածառ
և կաուչուկի ծառ՝ այս ամենը մարդուն նվիրում է Աֆրիկայի շռայլ
բնությունը: Աֆրիկական արգավանդ հողում աճում են նաև կակաոյի,
սուրճի, ադամաթզի, արքայախնձորի, նարնջի, մանգոյի ծառեր:
Աֆրիկան տալիս է փյունիկյան արմավի համաշխարհային բերքի 40,
սուրճի և գետնընկույզի 30, սիզալի (ագավայից ստացվող արժեքավոր
թել) և կակաոյի 60 %-ը: Տանզանիան աշխարհում մեխակի գլխավոր
արտադրողն է, իսկ Մադագասկարը` վանիլի:
Հարուստ է նաև Աֆրիկայի կենդանական աշխարհը: Անտառներում
բնակվում են մարդանման կապիկներ՝ շիմպանզեներ ու գորիլաներ,
վարազներ, հովազներ, սավաննաներում՝ ընձուղտներ, վագերաձիեր,
փղեր, ռնգեղջյուրներ, ընձառյուծներ, առյուծներ, անապատներում՝ օձեր
(ավազային էֆա, գյուրզա, կոբրա), մողեսներ, քարայծեր, շնագայլեր:
Գետերում ու լճերում հանդիպում են կոկորդիլոսներ և գետաձիեր: Շատ
են թռչունները՝ ջայլամներ, սիրամարգեր, մեծ կարմրաթևիկներ,
