Nafilfaiq Brachmayzain 21 XI MIPA 4

1. Tembang
Macapat
Nafilfaiq Brachmayzain
21 / XI MIPA 4
SMAN 1 Pasuruan

2. DAFTAR ISI
MASKUMAMBANG.............................................................................................................03
MIJIL...................................................................................................................................................04
KINANTHI....................................................................................................................................05
SINOM.............................................................................................................................................06
ASMARADHANA .................................................................................................................07
GAMBUH.......................................................................................................................................08
DHANDHANGGULA.........................................................................................................09
DURMA.............................................................................................................................................10
PANGKUR........................................................................................................................................11
MEGATRUH..................................................................................................................................12
POCING............................................................................................................................................13
FILOSOFI TREMBUNG
MACAPAT.................................................................................................................................................01
JENIS TEMBUNG MACAPAT
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
ANACASE TEMBUNG MACAPAT..................................................................................14
PANGERTEN GURU GATRA, GURU LAGU LAN GURU
WILANGAN............................................................................................................................................15
UNSUR KEBAHASAAN TEMBUNG MACAPAT .............................................18

3. TEMBANG MACAPAT
Panembangan macapat ya iku salah siji
klompok panembangan kang tekan wektu iki
dilestarikake dening wong jawa. Ana sewelas
panembangan jero macapat, dhewe-dhewe
nduweni karakter lan ciri kang seje, nduweni
watake dhewe, lan nduweni aturan-aturan
panulisan mligi jroning nggawene
Ing perkembangane panembangan macapat
ngalami beda tafsir. sanadyan ana akeh beda tafsir
macapat, nanging ing aturan-aturan baku tetep
padha. guru gatra, guru wilangan lan guru tembang
kabeh tetep migunakake paugeran kang padha.
panembangan macapat diyakini saperangan gedhe
wong jawa dadi klompok panembangan kang
nduweni makna proses urip manungsa, proses ing
endi tuhan menehake ruh-e, nganti manungsa
kasebut bali karo kae. sifat-sifat manungsa wiwit
lair nganti kematiane digambarake karo runtut jero
sewelas panembangan macapat
01

4. Jenis jenise
Jenis jenise tembang macapat Ono 11 :
1. Maskumbang
2. Mijil
3. Kinanti
4. Sinom
5. Asmarandana
6. Gambuh
7. Dhandhanggula
8. Durma
9. Pangkur
10. Megatruh
11. Pocung
Janin
Lahir
Tuntunan
Muda
Api asmara
Sepaham / cocok / jodoh
Manisnya kehidupan
Memberi
Menarik diri
Sakaratul maut
Kematian
02

5. Panembangan maskumambang yaiku sawijining
jinis panembangan macapat kang nduweni makna
ngenani perjalanan urip manungsa kang isih kawujud
janin jero kandhutan ibune, panembangan iki
nuduhake durung anane jati dhiri kang nuduhake
arep kalairake dadi siji wadon utawa lanang.
Panembangan maskumambang asale saka
tembung mas kang ateges emas, apa-apa kang
berharga banget yaiku siji bocah kang berharga
kanggo wong tuwane lan tembung kumambang kang
artine mambang utawan gambang. kang dimaksud
kumambang yaiku kauripan sang bocah kang isih
gumantung banget ing ibune ing jero rahim karo urip
didalame lawase 9 sasi lawase.
Watek lan sipat raos utawa karakter saka
panembangan maskumambang yaiku kesedihan,
welas melas utawa welas asih, lan kangelan, biyasane
panembangan iki digunakake kanggo tembang kang
bersisi ngenani swasana duka karo paugeran
panembangan macapate 12i-6a-8i-8o.
1.) Maskumambang - Janin
03

6. 2.) Mijil - Lahir
Panembangan mijil nduweni mangan filosofi kang
nglambangake wangun saka benih utawa wiji kang
banjur kasil kalairake menyang donya. Panembangan
macapat mijil dadi lambang wiwitan saka crita
perjalanan urip pawongan ing donya. Pawongan
kasebut kalairake karo suci banget lan ringkih saengga
isih merlokake perlindungan.
Panembangan macapat mijil uga oleh ateges metu
kang sesambungan karo tembung wijil kang Induweni
makna lawang utawa lawang. Lawang uga oleh ateges
araning jinis tetuwuhan kang nduweni ambu wangi.
Watek lan sipat raos panembangan mijil yaiku
nyerminake keterbukaan pawongan kang pener kanggo
menehake pitutur, carita, lan babagan asmara.
panembangan mijil nduweni struktur utawa paugeran
kaidah 10i - 60 - 10e 10i - 6i - 6o.
04

7. 3.) Kinanthi - Tuntunan
Panembangan mijil nduweni mangan filosofi kang
nglambangake wangun saka benih utawa wiji kang
banjur kasil kalairake menyang donya. Panembangan
macapat mijil dadi lambang wiwitan saka crita
perjalanan urip pawongan ing donya. Pawongan
kasebut kalairake karo suci banget lan ringkih saengga
isih merlokake perlindungan.
Panembangan macapat mijil uga oleh ateges metu
kang sesambungan karo tembung wijil kang Induweni
makna lawang utawa lawang. Lawang uga oleh ateges
araning jinis tetuwuhan kang nduweni ambu wangi.
Watek lan sipat raos panembangan mijil yaiku
nyerminake keterbukaan pawongan kang pener kanggo
menehake pitutur, carita, lan babagan asmara.
panembangan mijil nduweni struktur utawa paugeran
kaidah 10i - 60 - 10e 10i - 6i - 6o.
05

8. 4.) Sinom - Muda
Panembangan macapat sinom nggambarake pucuk
utawa kang anyar tuwuh banjur bersemi. filosofi
panembangan macapat sinom iki yaiku ateges siji
remaja kang wiwit tuwuh beranjak diwasa. Siji remaja
biyasane lagi ngupadi jati dheweke lan takon ngenani
dheweke dhewe, banjur ngupakara nemu sosok
panutan kanggo dheweke. Tugas e remaja yaiku
nuntut elmu karo saapik mungkin demi sangu mengko
ing masa ngarep. Sinom uga nduweni gegayutan karo
tembung sinoman kang ateges pakempalan para
nom-noman kanggo ngrewangi wong kang lagi nduwe
hajat. Sinom iki banjur magepokan karo upacara
bocah-bocah ing jaman semana tur bisa ngrujuk ing
godhong saka wit kang isih enom. Panembangan
sinom nduweni struktur utawa paugeran kang
bercirikan nduweni 9 baris lan paugeran e yaiku 8a, 8i,
8a, 8i, 7i, 8u, 7a lan 8.
06

9. 5.) Asmaradhana - Api Asmara
Panembangan asmaradana asale saka tembung
asmara kang artine tresna asih saengga
panembangan iki nduweni makna kang
nyaritakake gejolak asmara pawongan. Jero
kauripan manungsa nduweni perasaan lan emosi
kang bisa dimabuk tresna lan karem jroning
segara asih. perasaan tresna kang dimaksud ora
mung marang manungsa wae, nanging uga
marang sang pancipta, rasulullah saw, lan alam
jagat. Watek utawa karakter panembangan
asmaradana yaiku nggambarake asmara, tresna
asih, lan raos pilu utawa kesedihan. Panembangan
iki biyasane digunakake kanggo ngungkapake
perasaan tresna, becik seneng dadi pengharapan
utawa kesedihan amarga patah ati. struktur utawa
paugeran kaidah panembangan asmaradana
yaiku 8i – 8a – 8e – 7a – 8a – 8u – 8a
07

10. Panembangan gambuh yaiku panembangan
macapat kang ateges nggandengake utawa
nyambungake. Panembangan gambuh nduweni
makna kanggo nyambungake lan ngandharake
crita urip pawongan kang wis wiwit nemu pujaan
atine. Sesambungan kasebut banjur mampu
dipertemukan kaping lorone kanggo
melangsungkan ningkahan lan pungkasane bisa
njalani urip bareng tekan akir hayat.
Panembangan gambuh nduweni sipat raos kang
kulina dianggo kanggo swasana kang esti utawa
tanpa keraguan, tegese yaiku kesiapan lan
keberanian kanggo maju menyang medan kang
sabenere. Saliyane iku watek utawa karakter
panembangan gambuh yaiku sesambungan karo
persahabatan lan keramahan kang
ngandharake crita kauripan manungsa.
panembangan gambuh nduweni struktur utawa
paugeran kaidah 7u – 10u – 12i – 8u – 8o
6.) Gambuh - Jodoh
08

11. Panembangan dhandhanggula asale saka
tembung gegadhangan kang ateges
gegayuhan utawa pangajab. tembung gula
ateges manis, endah lan nyenengake.
Panembangan iki nduweni makna sepasang
kekasih kang ngolehake seneng sawise ngliwati
remen duka bareng-bareng kanggo banjur
nggayuh gegayuhan. karakter utawa watek
panembangan dhandhanggula yaiku seneng,
luwes, lan endah saengga cocog kanggo
nuduhake kabecikan, raos tresna, lan seneng.
Struktur utawa kaidah panembangan iki yaiku
10i – 10a – 8e – 7u – 9i – 7a – 6u – 8a – 12i – 7a
7.) Dhandhanggula - Manisnya
kehidupan
09

12. Durma asale saka tembung derma kang
artine remen menehi lan berbagi rezeki,
panembangan durma nduweni makna
mundure tata krama utawa etika pawongan
jero kauripan. Panembangan iki
nggambarake crita manungsa kang wis
ngolehake kenikmatan saka tuhan lan ana
jero kahanan kecukupan kang samesthine
bersyukur lan sawetara. panembangan
durma nduweni watek kang keras, teges, lan
kebak karo gejolak amarah. iku lah mergane
panembangan iki kagambar sengkuyung
perang lan pemberontakan. Struktur utawa
paugeran kaidah ttembang durma yaiku 12a
– 7i – 6a – 7a – 8i – 5a – 7i
8.) Durma - Memberi
10

13. Pangkur asale saka tembung mungkur
kang ateges lunga lan ninggalake,
panembangan pangkur nduweni makna
dadi proses ngurangi hawa nepsu lan
mundur saka urusan duniawi.
Panembangan iki nyaritakake ngenani
manungsa kang ngleboni umur surup lan
wektune kanggo introspeksi dhiri saka
masa kapungkur lan kepribadiane
marang tuhan. Karakter panembangan
pangkur yaiku kuwat, perkasa, gagah,
berhati gedhe. Panembangan iki nduweni
paugeran kaidah 8a – 11i – 8u – 7a – 8i –
5a – 7i
9.) Pangkur - Menarik Diri
11

14. Megatruh asale saka tembung
megat roh kang artine putuse roh
utawa ucul saka roh, panembangan
megatruh nduweni makna
perjalanan manungsa kang wis
rampung ing kauripan donya.
Panembangan iki nggambarake
kahanan manungsa kang arep
ngadhepi sakaratul maut. watek
panembangan megatruh yaiku
penyesalan, kesedihan, lan
kalungguhan karo paugeran kaidah
12u – 8i – 8u – 8i – 8
10.) Megatruh - Sakaratul Maut
12

15. Panembangan macapat kang pungkasan
yaiku panembangan pocung kang krasa saka
tembung pocong kang ateges pawongan
kang wis ora bernyawa utawa pralaya kang
banjur dikafani utawa dipocong sadurunge
dikuburkan. Panembangan iki nggambarake
menawa saben kang bernyawa arep
kelangan nyawane lan menjeput ajale
marang pati . Sanadyan ateges pati nanging
panembangan pocung nduweni watek kang
jenaka utawa lucu kang digunakake kanggo
nyaritakake bab guyon dadi pitutur. Struktur
utawa paugeran kaidah panembangan iki
yaiku 12u – 6a – 8i – 12a
11.) Pucong - Kematian
13

16. Ancase Tembang
Macapat
3. Ana uga kang nggunakake pagelaran
tradhisional, piranti korespondensi, mantra
kanggo ngusir bala, upacara temu temanten adat
Jawa, upacara kegiyatan Pangestu lan filosofi
siklus urip.
1. Isine pitutur kang diandharake kanthi
wicaksana. Tembang macapat ngandhut piweling
supaya ing jaman biyen wong tuwa nggunakake
tembang macapat kanggo pitutur marang bocah-
bocah.
2. Tembang macapat wiwit wiwitan ana ing abad
XVI Masehi nganti saiki digunakake ing
panguripan sosial, kalebu minangka hiburan,
estetika, pendidikan.
14

17. Guru gatra kuwi cacahe larik
(banyaknya baris) saben pada
(tiap bait).
Guru Gatra
Pangerten
Guru Gatra, Guru Wilangan, Guru Lagu
Guru Lagu
Guru lagu kuwi wuni pungkasane saben
larik. Wuni pungkasane saben gatra (a,
i, u, e, o) uga diarani dong dinge swara'.
Guru wilangan kuwi cacahe wanda
(jumla suku kata) saben larik (tiap
baris).
Guru Wilangan
15

18. Tuladha
Iki tembang Maskumambang
Guru Gatra tembang kasebut ana 4
Guru Wilangan lan Gurus Lagu e ana ing pinggir,
coba deloken.
Luwih ala-alane janma ngaurip,
wong ngepluk sungkanan,
tan patut ngawuleng aji,
angengera sapa-sapa.
12i
6a
8i
8a
16

19. Tembang Macapat
Ing ngisor Iki jenis jenise Tembang Macapat
Karo Guru Gatra, Guru Wilangan, lan Guru Lagune.
17

20. 1. Tembung garba:
Tembung garba yaiku tembung loro sing digandheng dadi siji
sarana kanggo nyuda cacahe wanda, kanggo nyocogake
cacahe wanda ing sajroning tembang, lan kanggo ngringkes
tembung ing sajroning ukara.
Tuladha :
• Maharsi saka tembung maha + resi
• Aglis saka tembung Age + Gelis
• Aneng saka tembung Ana + Ing
Tembung Garba kaperang dadi 3, yaiku:
• Tembung loro utawa luwih menawa digarba banjur muncul
aksara "y".
• Tembung loro utawa luwih menawa digarba banjur muncul
aksara "w".
• Tembung loro utawa luwih sing kagarba nganggo tembung
maha, ananging tembung maha kasebut mung muni "mah".
Unsur Kebahasaan
Tembang Macapat
18

21. 2. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku tembung-tembung kanga sale saka
basa Jawa Tengahan utawa Jawa Kuna. Tembung kawi
rinaket banget karo basa rinengga jalaran tembung kawi
akeh digunakake ing basa rinengga. Basa rinengga yaiku
basa kang digunakake kanggo nggambarake kaendahan lan
kawibawan.
Tuladha :
• Sira : Kowe
• Samirana : Angin
• Ratri : Dalu
3. Tembung Dasanama
Dasanama yaiku wong siji duwe jeneng nganti sepuluh,
malah kadhang luwih, kang padha tegese utawa meh
padha tegese.
19
Tuladha :
• Sira : Kowe, Sampeyan,
Panjenengan
• Rina : Rinten, Siyang, Awan
• Sudra : Papa, Melarat, Sengsara,
Kere
• Misuwu : Kawentar, Kaloka,
Kondang, Kasub, lsp.
• Anak : Suta, Sunu, Siwi, Tanaya,
Atmaja, lsp.

22. 4. Sandi Asma
Sandi asma yaiku jeneng kang sinamun ana ing
tembang macapat, lumrahe wujud jeneng asli
pengarage utawa panciptane tembang.
Tuladha :
Driyaku murup ka(n)thi semangat
Murup luwih padh(a)ng saka genih
Karo awakmu den sisi uri(p)ku
Aku nemokake nirbaya (i)ng saben masalah
Kerno Karo Su(l)aksanamu
Aku rumangsa koyok ora Onok sing ngalangi
kene Sampek (p)ucuk kono
D(a)di, Tresnoku, Ayo kene lumaku ing dalam iki
Bareng ngant(i) kita aneng ngarep kunu
Bareng aku, nganthi a(k)hir wektu
Sandi Asmane : NAPILPAIK (NAFILFAIQ)
20

23. 5. Sandi Karsa
Sandi Karsa yaiku tujuan, ancas, utawa karep kang
sinamun utawa sinamar ana ing tembang. Ana uga wong
kang ngarani sandi karsa kuwi sandi ukara yaiku ukara
(ukarane kanggo medharake cipta, gagasan, rasa
pangrasa, utawa kekarepan).
Tuladha :
Pepinginan kang samya kae
Esthining Tyas maujud
Naning mulya
Dina dina kepungkur
Iku dadi landhasaneki
Dina kang bakal teka
Ing pangangkah tumus
Kita bangsa Indonesia
Anemahi jaman
Nyrambahi Nuwsantara
Sandi Karsa : PENDIDIKAN
21