Islamic fudemental,

2. ‫؟‬ ‫چيست‬ ‫مدرنيته‬!
‫ترديد‬ ‫و‬ ‫تشكيك‬ ‫داشتن‬ ‫روا‬‫كهن‬ ‫های‬‫باورداشت‬ ‫در‬
(‫اعتمادی‬ ‫بی‬‫ها‬‫سنت‬ ‫به‬)

3. «‫اش‬ ‫خودكرده‬ ‫نابالغی‬ ‫از‬ ‫است‬ ‫آدمی‬ ‫درآمدن‬ ‫به‬ ‫روشنگری‬.
‫رهنمودديگری‬ ‫بدون‬ ‫خود‬ ‫فهم‬ ‫كاربردن‬ ‫به‬ ‫در‬ ‫ناتوان‬ ‫يعنی‬ ‫نابالغی‬.
‫بلكه‬ ‫فهم‬ ‫كاستی‬ ‫نه‬ ،‫آن‬ ‫علت‬ ‫كه‬ ‫است‬ ‫خودكرده‬ ‫هنگامی‬ ‫نابالغی‬
‫رهنمود‬ ‫بدون‬ ‫خويش‬ ‫فهم‬ ‫كاربردن‬ ‫به‬ ‫در‬ ‫دليری‬ ‫و‬ ‫عزم‬ ‫كاستی‬
‫باشد‬ ‫ديگری‬.»
‫كانت‬ ‫امانوئل‬«‫؟‬ ‫چيست‬ ‫روشنگری‬»

4. ‫فيلسوفانی‬ ‫سو‬ ‫يك‬ ‫از‬‫را‬ ‫آلمانی‬ ‫آليسم‬ ‫ايده‬ ‫زمان‬ ‫تا‬ ‫سقراط‬ ‫از‬ ‫ورزی‬ ‫فلسفه‬ ‫سير‬ ‫هگل‬ ‫چون‬
‫پديدار‬ ‫پيشرفتی‬‫شناختی‬ ‫سو‬ ‫يك‬ ‫از‬‫فرايند‬ ‫از‬ ‫كه‬ ‫كنند‬‫می‬ ‫بررسی‬ ‫منطقی‬ ‫و‬«‫خدا‬‫گونه‬‫عقل‬»‫د‬‫ر‬
‫مدرن‬ ‫پسا‬ ‫فالسفه‬ ‫ها‬‫بعد‬ ‫و‬ ‫هايدگر‬ ‫و‬ ‫نيچه‬ ‫چون‬ ‫متفكرانی‬ ‫ديگر‬ ‫سوی‬ ‫از‬ ‫و‬ ،‫كند‬‫می‬ ‫پيروی‬ ‫تاريخ‬‫و‬
‫عنوان‬ ‫به‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫شكن‬ ‫ساختار‬«‫نيست‬‫عقل‬ ‫افول‬ ‫يا‬ ‫و‬ ‫وجود‬ ‫فراموشی‬ ،‫انگاری‬‫انتقادی‬»‫به‬ ‫صحبت‬
‫آورند‬‫می‬ ‫ميان‬.‫افكار‬ ‫و‬ ‫عقايد‬ ‫رزمگاه‬ ‫توان‬‫می‬ ،‫علم‬ ‫تاريخ‬ ‫خالف‬ ‫بر‬ ،‫را‬ ‫فلسفه‬ ‫تاريخ‬ ،‫عنوان‬ ‫هر‬ ‫به‬
‫مقوله‬ ‫آن‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫دانست‬«‫انديشيدن‬»‫عنصر‬ ‫از‬«‫پيشرفت‬»‫كند‬‫می‬ ‫جلوه‬ ‫تر‬‫مهم‬.‫اينجا‬ ‫در‬ ‫مهم‬ ،‫زيرا‬،
‫مف‬ ‫با‬ ‫انديشيدن‬ ‫شيوه‬ ‫و‬ ‫حقيقت‬ ‫از‬ ‫كذب‬ ‫تفكيك‬ ‫بلكه‬ ،‫نيست‬ ‫گذشته‬ ‫بر‬ ‫حال‬ ‫برتری‬ ‫و‬ ‫مزيت‬‫اهيم‬
‫است‬.
‫گريزی‬ ‫سنت‬ ‫و‬ ‫مدرنيته‬ ‫در‬ ‫فلسفه‬ ‫جايگاه‬

5. ‫مدرنيته‬ ‫های‬ ‫مولفه‬
‫روا‬‫أر‬ ‫ترديد‬ ‫و‬ ‫تشكيك‬ ‫داشتن‬‫كهن‬ ‫ی‬ ‫ها‬‫باورداشت‬«‫اعتمادی‬‫بی‬‫به‬‫ها‬‫سنت‬»
‫اعتقاد‬‫ی‬‫اداره‬ ‫و‬ ‫ساخت‬ ‫در‬ ‫آسمانی‬ ‫های‬‫هدايت‬ ‫از‬ ‫بشر‬ ‫نيازی‬‫بی‬ ‫به‬‫جامعه‬«‫به‬‫اعت‬‫بار‬
‫شرايع‬‫دينی‬»
‫مشكالت‬ ‫حل‬ ‫در‬ ‫بشری‬ ‫عقل‬ ‫كفايت‬‫بشر‬«‫خودبسندگی‬‫محوری‬ ‫انسان‬ ‫و‬ ‫انسان‬‫يا‬
‫اومانيسم‬»
‫متنازع‬ ‫مسائل‬ ‫در‬ ‫برهان‬ ‫و‬ ‫عقل‬ ‫حجيت‬ ‫قبول‬‫فيه‬«‫عقل‬‫يا‬ ‫بسندگی‬‫رشناليس‬‫م‬»
‫كارآمد‬ ‫عقل‬ ‫جوبه‬ ‫حقيقت‬ ‫عقل‬ ‫از‬ ‫انصراف‬.«‫اقتناع‬‫ابزاری‬ ‫نقش‬ ‫به‬‫عقل‬»
‫نمود‬ ‫منحصر‬ ‫و‬ ‫روش‬ ‫به‬ ‫عمل‬ ‫دانستن‬ ‫متكی‬»‫روش‬‫تجربه‬«‫روش‬ ‫وحدت‬»
‫الطبيعه‬ ‫ماوراء‬ ‫از‬ ‫علمی‬ ‫معرفت‬ ‫ساختن‬ ‫آزاد‬«‫دين‬»‫و‬‫متافيزيك‬«‫فلسفه‬».

6. ‫مدرنيته‬ ‫فرايند‬
‫مدرنيته‬،‫فرآيند‬‫و‬ ‫خرافات‬ ‫رفتن‬ ‫بين‬ ‫از‬«‫آغازنردبان‬‫خرد‬ ‫حكومت‬»‫با‬ ‫همبسته‬ ‫آن‬‫ی‬‫ايده‬ ‫و‬ ‫است‬
‫ايده‬‫كر‬ ‫نظر‬‫صرف‬ ‫نيز‬ ‫ديگری‬ ‫از‬ ،‫بگذاريم‬ ‫كنار‬ ‫را‬ ‫يكی‬ ‫هرگاه‬ ‫كه‬ ‫چنان‬ ،‫است‬ ‫خردباوری‬،‫ايم‬‫ده‬
‫خرد‬ ‫برتری‬ ‫از‬ ‫برداشت‬ ‫همين‬ ‫به‬ ،‫قوانين‬ ‫شدن‬ ‫دنيوی‬ ‫به‬ ‫زمينی‬ ‫زيرا‬‫انسانی‬«‫علم‬‫از‬ ‫اعم‬،‫فكری‬ ،‫ی‬
‫و‬ ‫هنری‬ ،‫حقوقی‬ ،‫فلسفی‬...»‫است‬ ‫استوار‬ ‫دينی‬ ‫و‬ ‫سنتی‬ ‫قوانين‬ ‫بر‬.‫نظريه‬ ،‫رو‬‫اين‬ ‫از‬
«‫زدايی‬‫افسون‬»‫ميان‬ ‫شكاف‬ ‫معضل‬ ‫از‬ ‫بحث‬ ‫جای‬ ‫به‬ ‫است‬‫مدعی‬ ،‫وبر‬‫سنتی‬‫جامعهی‬‫و‬‫جامعه‬،‫مدرن‬
‫مفهوم‬ ‫از‬«‫بخردانه‬ ‫جامعه‬»‫ی‬‫جامعه‬ ‫مقالب‬ ‫در‬«‫نابخردانه‬»‫سنخن‬‫گفت‬.‫خ‬ ‫آن‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫ای‬‫جامعه‬‫رد‬
‫ب‬ ‫بلكه‬ ،‫كند‬‫می‬ ‫تعيين‬ ‫را‬ ‫تكنولوژيك‬ ‫ـ‬ ‫فنی‬ ‫های‬‫فعاليت‬ ‫و‬ ‫علمی‬ ‫های‬‫كنش‬ ‫تنها‬ ‫نه‬‫شناسی‬‫هستی‬ ‫ه‬
،‫انسان‬‫شيوهی‬‫اداری‬ ‫حيات‬ ‫به‬ ‫و‬‫سياسی‬ ‫زندگی‬ ‫و‬ ‫حكومت‬‫جامعه‬‫دهد‬‫می‬ ‫شكل‬ ‫نيز‬ ‫او‬.

7. ‫محض‬ ‫عقل‬ ‫و‬ ‫هگل‬
‫بار‬ ‫نخستين‬ ‫برای‬ ‫خرد‬ ‫حقيقت‬ ‫در‬‫هم‬ ،‫را‬ ‫علم‬‫ما‬ ‫به‬‫و‬ ‫داد‬ ‫نشان‬
‫آنجا‬ ‫تا‬ ،‫را‬ ‫انسان‬ ‫اجتماعی‬ ‫زندگی‬ ‫های‬‫موقعيت‬ ‫هم‬‫كه‬‫هگل‬
‫حقوق‬ ‫ی‬‫فلسفه‬ ‫پيشگفتار‬ ‫در‬(1821)‫كرد‬ ‫اعالم‬:
«‫است‬ ‫عقالنی‬ ‫است‬ ‫واقعی‬ ‫آنچه‬ ‫و‬ ‫واقعی‬ ‫است‬ ‫عقالنی‬ ‫آنچه‬».

8. ‫گويد‬ ‫می‬ ‫وبرچه‬ ‫ماكس‬
•‫از‬‫وبر‬ ‫ماكس‬‫نظر‬‫عصر‬ ‫در‬ ،«‫علم‬ ‫ماقبل‬»‫يا‬«‫عالم‬ ‫جهالت‬ ‫دوران‬»‫ناچار‬ ‫مردم‬ ،
‫ب‬ ‫او‬ ‫طرح‬ ‫و‬ ‫قصد‬ ‫كه‬ ‫كنند‬ ‫تلقی‬ ‫فاعلی‬ ‫فعل‬ ‫را‬ ‫آن‬ ‫های‬‫پديده‬ ‫و‬ ‫جهان‬ ‫بودند‬‫جهان‬ ‫ه‬
‫ميان‬ ‫موجود‬ ‫ّی‬‫ل‬‫ع‬ ‫روابط‬ ‫درك‬ ‫از‬ ‫آنان‬ ‫زيرا‬ ‫بخشد؛‬‫می‬ ‫معنی‬‫عاجز‬ ‫ها‬‫پديده‬
‫بودند؛‬‫اما‬‫با‬ ‫نيچه‬‫تغبير‬ ‫به‬ ‫يا‬ ‫تجربی‬ ‫علم‬ ‫پيروزی‬ ‫با‬«‫خداوند‬ ‫مرگ‬»‫د‬ ،‫به‬ ‫نيازی‬ ‫يگر‬
‫ب‬ ‫ها‬‫آن‬ ‫ميان‬ ‫طولی‬ ‫ارتباط‬ ‫جای‬ ‫به‬ ‫ها‬‫پديده‬ ‫روابط‬ ‫زيرا‬ ‫نيست؛‬ ‫فرضيه‬ ‫اين‬‫يك‬ ‫ا‬
‫شد‬‫تبديل‬ ‫ها‬‫پديده‬ ‫خود‬ ‫ميان‬‫معلولی‬ ‫و‬ ‫ّی‬‫ل‬‫ع‬ ‫ارتباط‬ ‫به‬ ،‫فراطبيعی‬ ‫وجود‬‫است‬ ‫ه‬.
•‫است‬ ‫جهان‬ ‫درباره‬ ‫اساسی‬ ‫اعتقاد‬ ‫چند‬ ‫دربردارنده‬ ‫علم‬.«‫عقال‬ ‫درك‬ ‫قابليت‬،‫نی‬
‫و‬ ‫طبيعت‬ ‫يكنواخت‬ ‫طبيعت‬ ‫مندی‬‫سامان‬ ‫يا‬ ‫بودن‬ ‫منظم‬ ،‫پذيری‬‫فهم‬ ‫اصل‬
‫ارزشمندی‬‫علم‬»‫اند‬‫مبانی‬ ‫اين‬ ‫جمله‬ ‫از‬.

9. ‫دین‬ ‫و‬ ‫علم‬ ‫رابطه‬
‫عبارت‬ ‫علم‬‫از‬ ‫است‬«‫علمی‬‫روش‬ ‫با‬ ‫ها‬‫آن‬ ‫از‬ ‫كه‬ ‫ها‬‫واقعيت‬ ‫عينی‬ ‫آوری‬‫جمع‬
‫شود‬‫می‬ ‫حاصل‬ ‫كلی‬ ‫قوانين‬.»
‫ديدگاه‬‫از‬ ‫ای‬ ‫دوره‬ ‫به‬ ‫مربوط‬ ‫آنرا‬ ‫بلكه‬ ،‫نيست‬ ‫دين‬ ‫نفی‬ ‫پی‬ ‫در‬ ‫پسادينی‬
‫و‬ ‫فكری‬ ‫رشد‬‫اجتماعی‬‫بشر‬‫است‬ ‫آمده‬ ‫سر‬ ‫به‬ ‫زمانش‬ ‫كه‬ ‫داند‬ ‫می‬.‫زبان‬ ‫به‬
‫آسيب‬ ‫از‬ ‫بيشتر‬ ‫دين‬ ‫سودمندی‬ ‫كه‬ ‫بوده‬ ‫زمانی‬ ‫كه‬ ‫دارد‬ ‫باور‬ ‫پسادين‬ ‫ديگر‬
‫بر‬ ‫روز‬ ‫به‬ ‫روز‬ ‫بشری‬ ‫تمدن‬ ‫پيشرفت‬ ‫با‬ ‫اما‬ ،‫است‬ ‫بوده‬ ‫آن‬ ‫اجتماعی‬ ‫های‬
‫دين‬ ‫امروز‬ ‫ی‬ ‫جامعه‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫جايی‬ ‫تا‬ ،‫شده‬ ‫افزوده‬ ‫دين‬ ‫جانبی‬ ‫های‬ ‫آسيب‬
‫است‬ ‫بازدارنده‬ ‫حركت‬ ‫يك‬ ‫باشد‬ ‫پيشرو‬ ‫حركتی‬ ‫آنكه‬ ‫از‬ ‫بيش‬.

10. ‫دينان‬ ‫ضد‬ ‫بندی‬ ‫تقسيم‬
‫ضد‬ ‫دینداران‬‫دین‬:‫هستند‬ ‫دسته‬ ‫این‬ ‫از‬ ‫دین‬ ‫ضد‬ ‫افراد‬ ‫بیشتر‬ ‫عامه‬ ‫باور‬ ‫برخالف‬.
‫باورمندان‬‫هر‬ ‫به‬ ‫پس‬ ،‫غلط‬ ‫را‬ ‫ادیان‬ ‫باقی‬ ‫و‬ ‫دانند‬ ‫می‬ ‫حق‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫دین‬ ‫که‬ ‫خاصی‬ ‫دین‬
‫با‬ ‫جدال‬ ‫به‬ ‫ای‬ ‫وسیله‬‫ادیان‬‫دیگر‬‫پردازند‬ ‫می‬.‫نگرش‬ ‫گونه‬ ‫این‬ ‫از‬ ‫است‬ ‫پر‬ ‫بشر‬ ‫تاریخ‬
‫همه‬ ‫بگوییم‬ ‫است‬ ‫بهتر‬ ،‫دینی‬ ‫ضد‬‫ای‬ ‫گونه‬ ‫به‬ ‫دینداران‬«‫دین‬ ‫ضد‬»‫این‬ ‫چون‬ ‫هستند‬
‫است‬ ‫دین‬ ‫اصول‬ ‫از‬ ‫یکی‬.

11. ‫ناباوران‬ ‫دين‬
‫دين‬ ‫بی‬‫ها‬، ‫ناباوران‬ ‫دين‬ ‫يا‬‫خاصی‬ ‫دين‬ ‫باورمند‬ ‫زمانی‬ ‫كه‬ ‫هستند‬ ‫كسانی‬
‫و‬ ‫اند‬ ‫شده‬ ‫خسته‬ ‫خود‬ ‫دين‬ ‫از‬ ‫سياسی‬ ‫و‬ ‫اجتماعی‬ ‫مسائل‬ ‫بخاطر‬ ‫اما‬ ،‫اند‬ ‫بوده‬
‫دين‬ ‫هوادار‬ ‫كه‬ ‫تفاوت‬ ‫اين‬ ‫با‬ ‫دانند‬ ‫می‬ ‫بدبختی‬ ‫عمل‬ ‫را‬ ‫دين‬ ‫نخست‬ ‫دسته‬ ‫مانند‬
‫نيستند‬ ‫هم‬ ‫خاصی‬.
‫گرا‬ ‫ندانم‬ ‫آنها‬ ‫ميان‬ ‫در‬ ‫اما‬ ،‫دارند‬ ‫باور‬ ‫را‬ ‫شخصی‬ ‫خدا‬ ‫هنوز‬ ‫افراد‬ ‫اين‬ ‫معموال‬
‫شود‬ ‫می‬ ‫يافت‬ ‫هم‬ ‫خداناباور‬ ‫و‬.‫نمونه‬‫ی‬ ‫جامعه‬ ‫در‬ ‫دين‬ ‫ضد‬ ‫های‬ ‫دين‬ ‫بی‬
‫ايران‬ ‫امروزی‬‫فراوا‬‫هستند‬ ‫ن‬.‫قبول‬ ‫را‬ ‫خدا‬ ‫فقط‬ ‫گويند‬ ‫می‬ ‫معموال‬ ‫كه‬ ‫كسانی‬
‫مخالف‬ ‫امروز‬ ‫اجتماعی‬ ‫شرايط‬ ‫بخاطر‬ ‫اسالم‬ ‫با‬ ‫و‬ ‫دارند‬‫هستند‬.‫قضييه‬ ‫اشكال‬
‫كنند‬ ‫نمی‬ ‫تلقی‬ ‫دار‬ ‫خود،دين‬ ‫همكيشان‬ ‫جز‬ ‫را‬ ‫هيچكس‬ ‫شيعيان‬ ‫كه‬ ‫آنست‬!

12. ‫پ‬‫سادین‬‫َساخداباوری‬‫پ‬ ‫یا‬
‫گيری‬ ‫شكل‬ ‫با‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫ای‬ ‫قبيله‬ ‫اخالقيات‬ ‫و‬ ‫رسوم‬ ‫و‬ ‫آداب‬ ‫كردن‬ ‫قانونمند‬ ‫ای‬ ‫گونه‬ ‫به‬ ‫دين‬
‫و‬ ‫شد‬ ‫بندی‬ ‫سازمان‬ ‫رفته‬ ‫رفته‬ ‫محلی‬ ‫های‬ ‫حكومت‬‫دقيق‬‫ا‬‫ظهور‬ ‫نخستين‬ ‫های‬ ‫تمدن‬ ‫با‬ ‫همزمان‬
‫باشد‬ ‫اجتماعی‬ ‫كنترل‬ ‫برای‬ ‫عاملی‬ ‫تا‬ ‫كرد‬.‫به‬ ‫و‬ ‫شد‬ ‫آغاز‬ ‫خدايان‬ ‫برای‬ ‫هايی‬ ‫سمبل‬ ‫ساختن‬ ‫با‬
‫رسيد‬ ‫تكامل‬ ‫به‬ ‫ها‬ ‫آسمان‬ ‫در‬ ‫فرضی‬ ‫خدايی‬.
‫مدنی‬ ‫قانون‬ ‫و‬ ‫اساسی‬ ‫قانون‬ ‫كه‬ ‫كرد‬ ‫می‬ ‫بازی‬ ‫را‬ ‫نقشی‬ ‫همان‬ ‫گذشته‬ ‫در‬ ‫دين‬ ‫كه‬ ‫گفت‬ ‫توان‬ ‫می‬
‫كند‬ ‫می‬ ‫بازی‬ ‫كنونی‬ ‫دوران‬ ‫در‬.‫به‬ ‫بشر‬ ‫را‬ ‫مدنی‬ ‫و‬ ‫اساسی‬ ‫قوانين‬ ‫نخستين‬ ‫بهتر‬ ‫زبان‬ ‫به‬ ‫يا‬
‫امر‬ ‫يك‬ ‫به‬ ‫آن‬ ‫تبديل‬ ‫و‬ ‫سازی‬ ‫مقدس‬ ‫آن‬ ‫اجرايی‬ ‫اهرم‬ ‫و‬ ‫كرد‬ ‫تدوين‬ ‫دينی‬ ‫قوانين‬ ‫صورت‬
‫بود‬ ‫آن‬ ‫عذاب‬ ‫و‬ ‫فرضی‬ ‫خدای‬ ‫از‬ ‫ترس‬ ‫حس‬ ‫ايجاد‬ ‫و‬ ‫بااليی‬ ‫و‬ ‫قدسی‬.

13. ‫وپساخداباوران‬ ‫پسادين‬ ‫تفاوتهای‬
‫نيست‬ ‫ها‬ ‫اگنوستيك‬ ‫و‬ ‫ها‬ ‫آتئيست‬ ‫به‬ ‫منحصر‬ ‫َسادين‬‫پ‬ ‫ديدگاه‬.‫خ‬ ‫دين‬ ‫از‬ ‫كه‬ ‫باشند‬ ‫افرادی‬ ‫است‬ ‫ممكن‬‫سته‬
‫نخست‬ ‫ی‬ ‫آفريننده‬ ‫خدای‬ ‫يا‬ ‫شخصی‬ ‫خدا‬ ‫به‬ ‫هنوز‬ ‫ولی‬ ‫باشند‬ ‫شده‬«‫حال‬‫پانته‬ ‫يا‬ ‫ئيست‬ ‫ده‬ ‫شكل‬ ‫به‬‫ئي‬‫ست‬»
‫هاست‬ ‫اگنوستيك‬ ‫و‬ ‫ها‬ ‫آتئيست‬ ‫به‬ ‫منحصر‬ ‫َساخداباوری‬‫پ‬ ‫ديدگاه‬ ‫ما‬ ‫دين‬ ‫دوران‬ ‫و‬ ‫باشند‬ ‫داشته‬ ‫باور‬.‫آن‬‫ها‬
‫كه‬ ‫گفت‬ ‫توان‬ ‫می‬ ‫حداقل‬ ،‫نيست‬ ‫آن‬ ‫وجود‬ ‫بر‬ ‫ای‬ ‫نشانه‬ ‫و‬ ‫اند‬ ‫كرده‬ ‫معرفی‬ ‫اديان‬ ‫را‬ ‫خدا‬ ‫كه‬ ‫دارند‬ ‫باور‬
‫باشد‬ ‫هم‬ ‫خدايی‬ ‫فرض‬ ‫بر‬ ‫اگر‬«‫ندانم‬‫گرای‬‫ضعيف‬»‫ندارد‬ ‫تاثيری‬ ‫هيچ‬ ‫ما‬ ‫زندگی‬ ‫در‬.‫اين‬ ‫از‬ ‫بايد‬ ‫پس‬
‫برای‬ ‫بهتری‬ ‫راهكارهای‬ ‫تا‬ ‫يافت‬ ‫رهايی‬ ‫نبوده‬ ‫كاربردی‬ ‫ولی‬ ‫داده‬ ‫می‬ ‫آرامش‬ ‫بشر‬ ‫به‬ ‫زمانی‬ ‫كه‬ ‫توهم‬
‫كرد‬ ‫پيدا‬ ‫بشری‬ ‫مختلف‬ ‫های‬ ‫پيشرفت‬.
‫و‬ ‫سكوالريسم‬ ‫وجود‬ ‫اما‬ ،‫پردازند‬ ‫نمی‬ ‫مقابله‬ ‫به‬ ‫آن‬ ‫با‬ ‫و‬ ‫ندارند‬ ‫مشكلی‬ ‫دين‬ ‫وجود‬ ‫با‬ ‫پساخداباوران‬
‫دانند‬ ‫می‬ ‫سالم‬ ‫جامعه‬ ‫يك‬ ‫ی‬ ‫الزمه‬ ‫را‬ ‫دينی‬ ‫تندروی‬ ‫های‬ ‫ديدگاه‬ ‫كنترل‬ ‫و‬ ‫سياست‬ ‫از‬ ‫دين‬ ‫جدايی‬.‫به‬ ‫بنا‬
‫سكوالريسم‬ ‫به‬ ‫كه‬ ‫زمانی‬ ‫تا‬ ‫متعادل‬ ‫دينداری‬ ‫و‬ ‫دين‬ ‫ديدگاه‬ ‫اين‬‫پای‬‫بند‬‫است‬ ‫تحمل‬ ‫قابل‬ ‫باشد‬.

14. ‫علم‬ ‫دستاوردهای‬
•‫گيری‬‫رأی‬ ‫و‬ ‫انتخابات‬ ‫برگزاری‬ ،‫ليبرال‬ ‫ساالری‬‫مردم‬ ،‫دموكراسی‬ ‫ظهور‬.
•‫فردی‬ ‫های‬‫آزادی‬ ‫گسترش‬ ‫و‬ ‫فردگرايی‬ ،‫گرايی‬‫انسان‬.
•‫مرد‬ ‫و‬ ‫زن‬ ‫ميان‬ ‫مساوی‬ ‫حقوق‬ ‫داشتن‬ ‫به‬ ‫اعتقاد‬ ‫و‬ ‫طلبی‬‫برابری‬.
•‫نادرست‬ ‫های‬‫سنت‬ ‫از‬ ‫گريز‬ ‫و‬ ‫تعبدستييزی‬ ،‫آزادانديشی‬.
•‫دولت‬ ‫و‬ ‫سياست‬ ‫از‬ ‫دين‬ ‫جدايی‬‫يعنی‬ ،‫والئيسيت‬ ‫سكوالر‬ ‫های‬‫نظام‬ ‫آمدن‬ ‫وجود‬ ‫به‬‫ه‬.
•‫قرار‬ ‫فاعل‬ ‫و‬ ‫سوبژه‬‫گرفتن‬‫فراين‬ ‫و‬ ‫بوروكراسی‬‫اعتالی‬ ،‫طبيعت‬ ‫جهان‬ ‫در‬ ‫انسان‬‫د‬
‫ن‬ ‫طور‬ ‫به‬ ‫اكنون‬ ‫وبر‬ ‫ماكس‬ ‫گفته‬ ‫به‬ ‫كه‬ ‫زدايی‬‫افسون‬ ‫طريق‬ ‫از‬ ‫جهان‬ ‫سازی‬‫عقلی‬‫به‬ ‫اخواسته‬
‫ايجاد‬«‫آهنين‬ ‫فقس‬»‫است‬ ‫انجاميده‬ ‫جهان‬ ‫در‬.
•‫چون‬ ‫هايی‬‫ايده‬ ‫طريق‬ ‫از‬ ‫تاريخ‬ ‫فلسفه‬ ‫اعتالی‬«‫پيشرفت‬»،«‫شك‬»،«‫نقد‬»‫و‬«‫بحر‬‫ان‬»‫به‬
‫مدرنيته‬ ‫ی‬‫كننده‬‫متعادل‬ ‫های‬‫ايده‬ ‫ی‬‫منزله‬.
•

15. ‫ايران‬ ‫به‬ ‫آريائی‬ ‫اقوام‬ ‫ورورد‬
‫كوچيدند‬ ‫ايران‬ ‫به‬ ‫آريايی‬ ‫اقوام‬ ،‫ميالد‬ ‫از‬ ‫قبل‬ ‫سال‬ ‫هزار‬ ‫يك‬ ‫حدود‬ ‫در‬.‫اقو‬ ‫اين‬ ‫ورود‬ ‫با‬،‫ام‬
‫چه‬ ‫و‬ ‫آميخت‬ ‫هم‬ ‫در‬ ‫تدريج‬ ‫به‬ ‫بوميان‬ ‫ساكن‬ ‫تمدن‬ ‫با‬ ‫آريايی‬ ‫كوچنده‬ ‫و‬ ‫شبانی‬ ‫تمدن‬‫اقوام‬ ‫ره‬
‫گرفت‬ ‫شكل‬ ‫ايرانی‬.‫ترتيب‬ ‫به‬ ،‫اعراب‬ ‫هجوم‬ ‫از‬ ‫قبل‬ ‫ساله‬ ‫پانصد‬ ‫و‬ ‫هزار‬ ‫يك‬ ‫دوران‬ ‫در‬،‫مادها‬
‫كردند‬ ‫حكومت‬ ‫ايران‬ ‫بر‬ ‫ساسانيان‬ ‫و‬ ‫پارتيان‬ ،‫سلوكيان‬ ،‫هخامنشيان‬.‫از‬ ‫دوران‬ ‫اين‬‫هفتم‬ ‫قرن‬
‫در‬ ‫و‬ ‫شود‬ ‫می‬ ‫آغاز‬ ‫ميالد‬ ‫از‬ ‫قبل‬652‫يابد‬ ‫می‬ ‫خاتمه‬ ‫ميالدی‬.

16. ‫ساسانی‬ ‫جامعه‬ ‫مختصات‬
‫كند‬ ‫می‬ ‫زندگی‬ ،‫مانند‬ ‫كاست‬ ‫مقررات‬ ‫با‬ ‫كه‬ ‫است‬ ‫ای‬ ‫جامعه‬ ،‫ساسانی‬ ‫جامعه‬.‫ج‬ ‫اين‬ ‫در‬‫امعه‬
‫گذار‬ ‫جهان‬ ‫به‬ ‫پا‬ ‫كه‬ ‫اجتماعی‬ ‫قشر‬ ‫و‬ ‫طبقه‬ ‫هر‬ ‫در‬ ‫كس‬ ‫هر‬ ‫كه‬ ،‫نفوذ‬ ‫قابل‬ ‫غير‬ ‫و‬ ‫بسته‬‫بايد‬ ‫می‬ ،‫ده‬
‫در‬ ‫مرگ‬ ‫زمان‬ ‫تا‬‫طبقه‬ ‫و‬ ‫قشر‬ ‫همان‬‫نمايد‬ ‫زندگی‬.
‫تو‬ ‫با‬ ‫و‬ ‫شده‬ ‫محصور‬ ‫روحانيون‬ ‫و‬ ‫اشراف‬ ‫از‬ ‫ضخيمی‬ ‫ديوار‬ ‫با‬ ‫و‬ ‫گرفته‬ ‫قرار‬ ‫راس‬ ‫در‬ ‫شاه‬‫ده‬
‫دارد‬ ‫بسيار‬ ‫فاصله‬ ‫مردم‬.‫مختصات‬ ‫دارای‬ ‫بلكه‬،‫سياسی‬ ‫مطلقه‬ ‫قدرت‬ ‫مظهر‬ ‫تنها‬ ‫نه‬ ‫او‬‫مذهبی‬
‫دارد‬ ‫روحانی‬ ‫جنبه‬ ‫قدرتش‬ ‫و‬ ‫است‬.‫برای‬ ‫اداری‬ ‫امور‬ ‫مركز‬ ‫و‬ ‫دولتی‬ ‫دستگاه‬ ‫او‬ ‫دربار‬
‫ط‬ ‫و‬ ‫عريض‬ ‫بسيار‬ ‫تشريفات‬ ‫اجرای‬ ‫و‬ ‫جاسوسان‬ ‫اخبار‬ ‫و‬ ‫ها‬ ‫ماليات‬ ‫دريافت‬ ‫و‬ ‫لشكريان‬‫است‬ ‫ويل‬.

17. ‫ايران‬ ‫در‬ ‫فلسفه‬
‫يون‬ ‫فسلفه‬ ‫كه‬ ‫ساسانيان‬ ‫و‬ ‫اشكانيان‬ ‫دوران‬ ‫در‬ ‫جز‬ ،‫ايران‬ ‫در‬ ‫اسالم‬ ‫از‬ ‫پيش‬ ‫دوران‬ ‫در‬،‫رم‬ ،‫ان‬
‫اخص‬ ‫معنای‬ ‫به‬ ‫فلسفه‬ ،‫رسيد‬ ‫ايران‬ ‫به‬ ‫بيزانس‬ ‫و‬ ‫اسكندريه‬‫كلمه‬«‫به‬‫جهان‬ ‫مثابه‬‫بر‬ ‫مبتنی‬ ‫بينی‬
‫استدالالت‬ ‫و‬ ‫مقوالت‬‫منطقی‬»،‫و‬ ‫موجود‬ ‫ايران‬ ‫در‬ ‫آنچه‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫نداشته‬ ‫وجود‬ ‫عمده‬ ‫بطور‬
‫مذ‬ ‫غير‬ ‫تفكر‬ ،‫اخالق‬ ‫و‬ ‫سياست‬ ‫مانند‬ ‫عملی‬ ‫امور‬ ‫رشته‬ ‫يك‬ ‫در‬ ‫بيشتر‬ ،‫بوده‬ ‫متداول‬‫بر‬ ‫مبتنی‬ ‫هبی‬
‫طبيعی‬ ‫دين‬ ‫چند‬ ‫هر‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫بوده‬ ،‫دادها‬ ‫و‬ ‫ها‬ ‫آئين‬ ‫و‬ ‫انردزها‬ ‫بصورت‬ ‫تعميم‬ ‫و‬ ‫تجربه‬«‫م‬‫زديسنا‬
»‫يا‬«‫زرتشت‬ ‫آئين‬»‫كه‬‫طبيعت‬ ‫قوای‬ ‫و‬ ‫عناصر‬ ‫آن‬ ‫در‬‫مانند‬«‫و‬ ‫آب‬‫آتش‬‫وخورشيد‬‫و‬‫ن‬‫ور‬»‫مقام‬
‫ها‬ ‫گنوستيك‬ ‫فلسفی‬ ‫آراء‬ ‫رخنه‬ ‫عليه‬ ‫خود‬ ‫نبرد‬ ‫در‬ ،‫داشتند‬ ‫مقدس‬‫و‬‫نوافالطونيا‬‫ن‬‫و‬‫انواع‬
‫ا‬ ‫تدريج‬ ‫به‬ ‫و‬ ‫شود‬ ‫فسلفی‬ ‫بحث‬ ‫جرو‬ ‫مرحله‬ ‫وارد‬ ‫شد‬ ‫ناچار‬ ‫ديگر‬ ‫آميز‬ ‫الحاد‬ ‫تفكرات‬‫لهيات‬
‫ب‬ ‫جهان‬ ‫يك‬ ‫مرحله‬ ‫به‬ ‫هرگز‬ ‫تفكر‬ ‫از‬ ‫مرحله‬ ‫اين‬ ،‫همه‬ ‫اين‬ ‫با‬ ،‫آورد‬ ‫بوجود‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫مستدل‬‫ينی‬
‫د‬ ‫بينی‬ ‫جهان‬ ‫بصورت‬ ‫عمده‬ ‫بطور‬ ‫و‬ ‫كماكان‬ ‫و‬ ‫نرسيد‬ ‫كلمه‬ ‫واقعی‬ ‫معنای‬ ‫به‬ ‫فلسفی‬‫الهيات‬ ‫و‬ ‫ينی‬
‫ماند‬ ‫باقی‬ ‫بدان‬ ‫وابسته‬.

18. ‫ميالدى‬ ‫ّل‬‫و‬‫ا‬ ‫قرن‬ ‫پنج‬ ‫چهار‬ ‫طول‬ ‫در‬(‫ساسانيان‬ ‫و‬ ‫اشكانيان‬)‫همه‬‫بزرگ‬ ‫اديان‬‫آن‬
‫دوران‬(‫هندو‬ ‫و‬ ‫بودايى‬ ،‫مسيحى‬ ،‫يهودى‬)‫اي‬ ‫امپراتورى‬ ‫از‬ ‫وسيعى‬ ‫مناطق‬ ‫در‬‫ران‬
‫اجتماعى‬ ‫روند‬ ،‫تاريخى‬ ‫منطق‬ ‫به‬ ،‫شده‬ ‫پخش‬ ‫باستانی‬ ‫آيين‬ ‫با‬ ‫رقابت‬ ‫در‬‫اين‬ ‫در‬
‫مى‬ ‫شكل‬ ‫سمت‬‫گونا‬ ‫اين‬ ‫همزيستى‬ ‫حفظ‬ ‫پی‬ ‫در‬ ‫مركزى‬ ‫حكومت‬ ‫كه‬ ‫گرفت‬‫گونى‬‫ها‬
‫بسوى‬ ‫و‬ ‫دهد‬ ‫قرار‬ ‫مذهبى‬ ‫ّق‬‫ل‬‫تع‬ ‫وراى‬ ‫در‬ ‫را‬ ‫خود‬«‫سياسى‬ ‫دولت‬»‫يابد‬ ‫ّل‬‫و‬‫تح‬.‫د‬‫و‬
‫رسمى‬ ‫مذهب‬ ‫عنوان‬ ‫به‬ ‫زرتشتى‬ ‫دين‬ ‫اعالم‬ ،‫ساسانی‬ ‫عصر‬ ‫در‬ ‫متناقض‬ ‫روند‬‫دولتى‬
‫رويارويی‬ ‫عيار‬ ‫خوبى‬ ‫به‬ ،‫ديگر‬ ‫سوى‬ ‫از‬ ‫مزدكى‬ ‫جنبش‬ ‫آمدن‬ ‫بر‬ ‫و‬ ‫سو‬ ‫يك‬ ‫از‬‫و‬
‫می‬ ‫نشان‬ ‫را‬ ‫سمت‬ ‫اين‬ ‫در‬ ‫ايرانى‬ ‫جامعهء‬ ‫درونى‬ ‫كشاكش‬‫دهد‬.
‫؟‬ ‫رسمی‬ ‫مذهب‬ ‫با‬ ‫تعارض‬ ‫در‬ ‫سياسی‬ ‫دولت‬

19. ‫دين‬ ‫در‬ ‫مدرنيته‬ ‫حلول‬
‫آشنايی‬ ‫سرآغاز‬‫با‬ ‫ايرانيان‬‫عصر‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫مدرن‬ ‫انديشه‬ ‫و‬ ‫فكر‬ ‫مبانی‬‫م‬‫شروطه‬‫باز‬
‫اجتما‬ ‫فكری‬ ‫فضای‬ ‫در‬ ‫اساسی‬ ‫مقوالتی‬ ‫آن‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫دورانی‬ ‫گردانند؛‬‫می‬‫عی‬
‫مطرح‬ ‫ايران‬،‫پارلمان‬ ،‫قانون‬ ،‫مساوات‬ ،‫عدالت‬ ،‫آزادی‬ ‫چون‬ ‫مسائلی‬ ‫شد؛‬
‫و‬ ‫مشروطه‬ ‫نظام‬ ،‫شورايی‬ ‫نظام‬ ،‫اكثريت‬ ‫حق‬...‫هاي‬‫اسلوب‬ ،‫مبنا‬ ‫اين‬ ‫بر‬‫ی‬
‫شد‬ ‫مطرح‬ ‫رايج‬ ‫اعتقادی‬ ‫نظام‬ ‫از‬ ‫متفاوت‬.
،‫گرايی‬‫بومی‬ ‫و‬ ‫ستيزی‬‫غرب‬ ‫دوره‬ ،‫گرايی‬‫غرب‬ ‫و‬ ‫غرب‬ ‫با‬ ‫آشنايی‬ ‫ی‬‫دوره‬
‫گزينی‬‫غرب‬ ‫و‬ ‫شناسی‬‫غرب‬‫دوره‬.

20. ‫گرايی‬‫غرب‬ ‫و‬ ‫غرب‬ ‫با‬ ‫آشنايی‬ ‫ی‬‫دوره‬
‫از‬ ‫دوره‬ ‫اين‬‫چون‬‫افرادی‬ ‫كه‬ ‫زمانی‬ ‫از‬ ‫يعنی‬ ‫شود؛‬‫می‬ ‫شروع‬ ‫هجری‬ ‫سيزدهم‬ ‫سده‬ ‫اواسط‬
‫دانشمندش‬ ‫وزير‬ ‫و‬ ‫ميرزا‬ ‫عباس‬«‫قائم‬‫مقام‬‫فراهانی‬»،‫برای‬ ‫را‬ ‫دانشجويانی‬ ‫و‬ ‫سفيران‬
‫توسط‬ ‫موضوع‬ ‫اين‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫پس‬ ‫و‬ ‫فرستادند‬ ‫اروپا‬ ‫به‬ ‫فنون‬ ‫و‬ ‫علوم‬ ‫فراگيری‬«‫ميرزا‬‫خان‬‫تقی‬
‫اميركبير‬»‫تأسيس‬ ‫با‬«‫دارالفنون‬»‫با‬ ‫نيز‬ ‫و‬‫گسيل‬‫ايرانی‬ ‫دانشجويان‬‫ش‬ ‫پيگيری‬ ‫خارج‬ ‫به‬‫د‬.
‫اروپايی‬ ‫های‬‫كتاب‬ ‫از‬ ‫بسياری‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫پس‬‫ترجمه‬‫زمينه‬ ‫در‬ ‫بسياری‬ ‫تأليفات‬ ‫و‬‫آوردهای‬ ‫دست‬
‫غرب‬‫جديد‬ ‫دنيای‬‫به‬‫درآمد‬‫نگارش‬.‫و‬ ‫كردند‬ ‫منتشر‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫های‬‫سفرنامه‬ ‫فرستادگان‬ ‫و‬ ‫سفيران‬
‫شدند‬ ‫تشكيل‬ ‫فراماسونری‬ ‫محافل‬ ‫و‬ ‫خواه‬‫ترقی‬ ‫های‬‫جمعيت‬.

21. ‫در‬‫در‬ ‫توانستند‬ ‫بنياد‬ ‫دين‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫دو‬ ،‫ميانه‬ ‫های‬ ‫سده‬‫ايران‬‫زمين‬‫اي‬ ‫به‬‫دئولوژی‬
‫شوند‬ ‫مبدل‬ ‫دولت‬:‫مخالف‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫باطنی‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫يا‬ ‫اسماعيلی‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫يكی‬‫با‬ ‫ت‬
‫بطور‬ ،‫كشيد‬ ‫چالش‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫عباسی‬ ‫حكومت‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫عباسيان‬ ‫دولت‬ ‫با‬ ‫خالفت‬‫كه‬ ‫ی‬
‫گرفت‬ ‫قرار‬ ‫سقوط‬ ‫معرض‬ ‫در‬ ‫عباسی‬ ‫خالفت‬.‫ايراني‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫اين‬ ‫ايجاد‬ ‫در‬‫نقش‬ ‫ان‬
‫اسماعي‬ ‫كه‬ ‫نميداد‬ ‫راه‬ ‫خود‬ ‫به‬ ‫نيزترديدی‬ ‫بغداد‬ ‫خليفه‬ ‫و‬ ‫كردند‬ ‫بازی‬ ‫مهمی‬‫كه‬ ‫را‬ ‫ليان‬
‫مهمتري‬ ‫بخواند‬ ‫مجوس‬ ، ‫ميشود‬ ‫ياد‬ ‫نيز‬ ‫باطنی‬ ‫و‬ ‫فاطمی‬ ‫عنوانهای‬ ‫با‬ ‫آنها‬ ‫از‬‫نظريه‬ ‫ن‬
‫زمين‬ ‫درايران‬ ‫اسماعيلی‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫پرداز‬"‫بلخی‬ ‫قباديانی‬ ‫ناصرخسرو‬"‫ب‬‫ود‬.
‫فاطمی‬ ‫دولت‬ ‫نخست‬ ‫توانستند‬ ‫اسماعيليان‬(1171-909‫ميالدی‬)‫الموت‬ ‫دولت‬ ‫سپس‬ ‫و‬
(1256-1090‫ميالدی‬)‫نهادند‬ ‫بنا‬ ‫را‬
‫زمين‬ ‫ایران‬ ‫ميانه‬ ‫های‬ ‫سده‬ ‫در‬ ‫دینی‬ ‫ایدئولوژی‬ ‫دو‬

22. ‫بود‬ ‫تاريخ‬ ‫همين‬ ‫از‬‫كه‬‫عباسيان‬‫قل‬ ‫كه‬ ‫بغداد‬ ‫خالفت‬ ‫ايدئولوژيك‬ ‫ضعف‬ ‫به‬‫ب‬
‫ايجاد‬ ‫ضرورت‬ ‫و‬ ‫بردند‬ ‫پی‬ ‫بود‬ ‫اسالمی‬ ‫خالفت‬‫يك‬‫ايدئولوژی‬‫قدرتمند‬ ‫دولتی‬
‫تا‬ ،‫پذيرفتند‬ ‫اجبار‬ ‫به‬ ‫را‬‫بتوان‬‫ن‬‫د‬‫مقابل‬ ‫در‬‫ايدئولوژی‬‫های‬‫از‬ ‫معارض‬‫م‬‫شروعيت‬
‫خالفت‬‫مقابل‬ ‫در‬‫ايدئولوژی‬‫منسجم‬‫ديگ‬ ‫ايدئولوژيهای‬ ‫و‬ ‫اسماعيليان‬‫حفاظت‬ ‫ر‬
‫كند‬.‫ايدئولوژی‬ ‫اين‬‫با‬‫نبوغ‬‫غزالی‬(1111-1058‫ميالدی‬)‫در‬‫تدبير‬ ‫سايه‬ ‫زير‬
‫شمشير‬ ‫قدرت‬ ‫و‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬‫سلجوقيان‬(1194-1037‫ميالدی‬)‫به‬‫آمد‬ ‫وجود‬.
‫كه‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫دو‬ ‫با‬ ‫ايرانيان‬ ‫ترتيب‬ ‫اين‬ ‫به‬‫سياست‬‫های‬‫پ‬ ‫را‬ ‫متفاوتی‬،‫ميگرفت‬ ‫ی‬
‫تسخير‬‫بغداد‬‫دادند‬ ‫قرار‬ ‫هدف‬ ‫را‬
‫ایران‬ ‫ميانه‬ ‫های‬ ‫سده‬ ‫در‬ ‫دینی‬ ‫ایدئولوژی‬ ‫دو‬‫زمين‬(2)

23. ‫ايدئولوژی‬‫اسماعيليان‬‫موجد‬«‫سياست‬‫براندازی‬‫مسلحانه‬»‫بود‬،‫از‬ ‫اما‬
‫غزالی‬ ‫ايدئولوژی‬‫سياست‬«‫از‬ ‫خالفت‬ ‫ايدئولوژيك‬ ‫تسخير‬‫درون‬»‫ميآ‬ ‫بر‬ ‫سر‬‫ورد‬.
‫هر‬‫ايدئولوژی‬ ‫دو‬‫درشكل‬،‫اسالمی‬«‫شيعه‬ ‫اسماعيليان‬»‫غزالی‬ ‫و‬«‫سنی‬-‫صوفی‬»‫بود‬-
‫ليكن‬‫در‬‫بودند‬ ‫متفاوت‬ ‫محتوا‬.‫ايدئولوژی‬‫اسماعيلی‬‫درون‬ ‫از‬‫عقل‬‫گرا‬،‫اعتزالی‬ ،
‫بود‬ ‫ارسطويی‬ ‫و‬ ‫فلسفی‬.‫درون‬ ‫از‬ ‫غزالی‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫اما‬‫منتقد‬‫عقل‬‫گرايی‬،‫اشعری‬
‫مسلك‬‫فلسفه‬ ،‫ستيز‬‫بود‬ ‫صوفيانه‬ ‫و‬.
‫بنا‬‫اسماعيلی‬ ‫ايدئولوژی‬ ،‫نوين‬ ‫سياسی‬ ‫ادبيات‬ ‫به‬‫به‬‫شدت‬‫و‬ ‫راديكال‬‫ا‬‫يدئ‬‫ولوژی‬‫غزالی‬
‫شدت‬ ‫به‬‫محافظه‬‫كار‬‫بود‬.‫هدف‬ ‫يك‬ ‫در‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫دو‬ ‫هر‬‫سياسی‬‫اشتراك‬‫آن‬ ،‫داشتند‬‫هم‬
‫بود‬ ‫عباسی‬ ‫خالفت‬ ‫تسخير‬.
‫صوفيگری‬ ‫و‬ ‫عقل‬ ‫منازعه‬

24. ‫هم‬ ‫عباسی‬ ‫خالفت‬‫با‬«‫تصوف‬»‫كه‬‫غزالی‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫اركان‬ ‫از‬‫بود‬‫هم‬ ‫و‬،‫با‬
«‫اسماعيلی‬ ‫يدئولوژی‬ ‫ا‬»‫مخالف‬ ‫سخت‬‫برای‬ ‫داشت‬ ‫قدرت‬ ‫كه‬ ‫جايی‬ ‫تا‬ ‫و‬ ‫بود‬
‫بود‬ ‫كرده‬ ‫تالش‬ ‫آنها‬ ‫نابودی‬.‫در‬‫ای‬ ‫لحظه‬‫كه‬‫رفتند‬ ‫می‬ ‫مصر‬ ‫اسماعيليان‬‫تا‬
‫بر‬ ‫را‬ ‫عباسيان‬ ‫بساط‬‫چينند‬‫مصر‬ ‫اسماعيليان‬ ‫پايتخت‬ ‫قاهره‬ ‫تابع‬ ‫را‬ ‫بغداد‬ ‫و‬‫ك‬‫نند‬،
‫خراسانی‬ ‫دبيران‬‫شمشير‬ ِ‫ت‬‫قدر‬ ‫با‬‫سال‬ ‫در‬ ‫سلجوقيان‬1055‫بغداد‬ ‫ميالدی‬‫را‬
‫تسخير‬‫را‬ ‫اسماعيليان‬ ‫خطر‬ ‫و‬‫برطرف‬ ‫موقتا‬‫تثبي‬ ‫خالفت‬ ‫مركز‬ ‫بر‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫نفوذ‬ ‫و‬‫ت‬
‫كردند‬.
‫بغداد‬ ‫فتح‬ ‫و‬ ‫سلجوقيان‬

25. ‫با‬‫تاسيس‬‫بوروكراسی‬ ‫با‬ ‫منطبق‬ ‫سلجوقی‬ ‫دولت‬‫ايران‬‫زمينی‬‫و‬ ‫بغداد‬ ‫در‬ ‫خراسانيان‬ ‫نفوذ‬ ،‫ك‬‫ل‬‫امپراتوری‬
‫يافت‬ ‫گسترش‬ ‫اسالمی‬.‫نظام‬‫الملك‬‫دولت‬ ‫ثبات‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫دريافته‬ ‫فراست‬ ‫با‬ ‫توسی‬‫تنها‬‫نم‬‫ی‬‫تواند‬‫م‬‫بر‬ ‫تكی‬
‫تاج‬ ‫پيوند‬،‫شمشيربا‬ ‫قدرت‬،‫سياسی‬ ‫ثبات‬ ‫تداوم‬ ‫و‬ ‫باشد‬ ‫بوروكراسی‬‫مستلزم‬‫ايدئولوژی‬‫ني‬‫هست‬ ‫ز‬.‫كه‬ ‫ويژه‬ ‫به‬
‫استقرار‬ ‫برخالف‬ ‫دولت‬ ‫جدی‬ ‫رقيب‬ ‫الموت‬ ‫اسماعيليان‬‫دولت‬‫سلجوقی‬‫در‬ ،‫بخش‬‫های‬‫از‬ ‫بزرگی‬‫اي‬‫ران‬‫زمين‬
‫خويش‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫و‬ ‫ميكردند‬ ‫حاكميت‬ ‫اعمال‬‫را‬‫دادند‬ ‫می‬ ‫گسترش‬.
‫نظام‬‫الملك‬‫به‬ ‫دادن‬ ‫خاتمه‬ ‫برای‬ ‫توسی‬‫چ‬‫ندگانگی‬‫تاسيس‬ ،‫ايدئولوژيك‬‫نظاميه‬‫ها‬‫را‬‫دردست‬‫ور‬‫قرار‬ ‫كار‬
‫داد‬.‫دل‬ ‫در‬ ‫امپراتوری‬ ‫شكل‬ ‫ديگر‬ ‫كه‬ ‫سلجوقی‬ ‫دولت‬ ‫سياسی‬ ‫يكپارچگی‬‫خالفت‬‫اسالمی‬‫خو‬ ‫به‬،‫بود‬ ‫گرفته‬ ‫د‬
‫بود‬ ‫حقوقی‬ ‫ثبات‬ ‫و‬ ‫ايدئولوژيك‬ ‫پشتوانه‬ ‫نيازمند‬.
‫سه‬ ‫بنياد‬‫نظام‬ ‫نظریه‬ ‫در‬ ‫سياسی‬ ‫قدرت‬ ‫گانه‬‫الملک‬(‫ت‬‫و‬ ‫بوروکراسی‬ ،‫اج‬‫ایدئولوژی‬)

26. ‫ا‬‫يجاد‬‫نظاميه‬ ‫مدارس‬‫كه‬‫منتسب‬‫نام‬ ‫به‬‫مؤسس‬‫اش‬«‫نظام‬‫توسی‬ ‫الملك‬»‫د‬ ‫سياست‬ ‫نتيجه‬ ،‫است‬‫برای‬ ‫ولت‬
‫يك‬ ‫ايجاد‬‫ايدئولوژی‬‫دولتی‬‫درآورد‬ ‫خويش‬ ‫ديسيپلين‬ ‫زير‬ ‫را‬ ‫آموزشی‬ ‫نظام‬ ‫بتواند‬ ‫تا‬ ‫بود‬.‫نظام‬‫الملك‬
‫كه‬ ‫بود‬ ‫دريافته‬‫حفظ‬‫يكپاچگی‬‫بدون‬ ‫دولت‬‫يك‬‫پارچگی‬‫بايست‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫ناممكن‬ ‫ايدئولوژيك‬‫پايان‬ ‫برای‬ ‫ی‬
‫به‬ ‫دادن‬‫چندگانگی‬‫ايدئولوژيك‬‫يك‬ ‫بتواند‬ ‫تا‬ ‫شود‬ ‫داده‬ ‫سازمان‬ ‫ايدئولوژيك‬ ‫تعرضی‬ ،‫جامعه‬‫ايدئولوژی‬
‫را‬ ‫دولتی‬ ‫فراگير‬‫ايدئولوژی‬ ‫برديگر‬‫های‬‫گرداند‬ ‫غالب‬ ‫رقيب‬.‫تاسيس‬‫نظاميه‬‫ها‬‫تمامی‬ ‫در‬ ‫نيتی‬ ‫چنين‬ ‫با‬
‫امپراتوری‬ ‫قلمرو‬‫دردستور‬‫بود‬ ‫گرفته‬ ‫قرار‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬ ‫روز‬.‫سياست‬ ‫اجرای‬ ‫در‬‫ايدئولوژی‬‫سازی‬،‫دين‬ ‫از‬
‫غزالی‬ ‫محمد‬‫درراستای‬‫كرد‬ ‫ايفا‬ ‫بزرگی‬ ‫نقش‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬ ‫سياسی‬ ‫اهداف‬.
‫سه‬ ‫بنياد‬‫نظام‬ ‫نظریه‬ ‫در‬ ‫سياسی‬ ‫قدرت‬ ‫گانه‬‫الملک‬(2)

27. ‫تاسيس‬‫نظاميه‬‫ها‬‫امپراتوری‬ ‫قلمرو‬ ‫تمامی‬ ‫در‬ ‫نيتی‬ ‫چنين‬ ‫با‬‫دردستور‬‫قرار‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬ ‫روز‬‫بود‬ ‫گرفته‬.‫در‬
‫سياست‬ ‫اجرای‬‫ايدئولوژی‬‫سازی‬‫غزالی‬ ‫محمد‬ ،‫دين‬ ‫از‬‫درراستای‬‫نق‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬ ‫سياسی‬ ‫اهداف‬‫ش‬
‫كرد‬ ‫ايفا‬ ‫بزرگی‬..
‫غ‬‫زالی‬‫با‬‫تافت‬ ‫نمی‬ ‫بر‬ ‫را‬ ‫تعقل‬ ‫و‬ ‫عقل‬ ‫عمدتا‬ ‫كه‬ ‫متعدد‬ ‫تاليفات‬‫ايدئولوژی‬ ،‫های‬‫سياس‬ ‫مخالف‬‫ت‬‫نظام‬ ‫های‬
‫الملك‬‫معنای‬ ‫و‬ ‫روح‬ ‫اسالم‬ ‫به‬ ‫و‬ ‫داد‬ ‫قرار‬ ‫نقد‬ ‫مورد‬ ‫را‬‫تازه‬‫ای‬‫بخشيد‬.‫غزالی‬‫با‬‫تاليفاتش‬‫منسج‬ ‫منظومه‬ ‫يك‬‫م‬
‫از‬ ‫پيش‬ ‫كه‬ ‫ساخت‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬ ‫نظر‬ ‫مورد‬ ‫اسالم‬ ‫برای‬ ‫ايدئولوژيك‬‫آن‬‫سابقه‬‫نداشت‬.‫تا‬ ‫اسالمی‬ ‫خالفت‬
‫بود‬ ‫منسجم‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫يك‬ ‫فاقد‬ ‫غزالی‬ ‫از‬ ‫پيش‬.‫اسالم‬‫خالفت‬‫مجموعه‬‫گوناگون‬ ‫راستاهای‬ ‫از‬ ‫بود‬ ‫متفرقی‬
‫متنازع‬ ‫الهياتی‬ ‫مباحث‬ ‫و‬ ‫فقهی‬.‫عمدتا‬ ‫خالفت‬ ‫استمرار‬‫برپايه‬‫بود‬ ‫اسالمی‬ ‫احكام‬ ‫اجرای‬.‫بی‬‫جهت‬‫كه‬ ‫نبود‬
‫مخالفان‬ ‫ايدئولوژيهای‬ ‫تعرضهای‬ ‫مقابل‬ ‫در‬ ‫خالفت‬‫به‬‫آسيب‬ ‫شدت‬‫پذير‬‫احكام‬ ‫با‬ ‫را‬ ‫آنان‬ ‫و‬ ‫بود‬‫و‬ ‫الحاد‬ ‫و‬ ‫كفر‬
‫ميكرد‬ ‫سركوب‬ ‫خشونت‬ ‫با‬ ‫نفاق‬.‫نيز‬ ‫را‬ ‫فارابی‬ ‫و‬ ‫سينا‬ ‫ابوعلی‬ ‫كه‬ ‫بس‬ ‫همين‬ ‫غزالی‬ ‫انديشی‬ ‫تاريك‬ ‫در‬‫تكفير‬
‫نمود؟‬!
‫سه‬ ‫بنياد‬‫نظام‬ ‫نظریه‬ ‫در‬ ‫سياسی‬ ‫قدرت‬ ‫گانه‬‫الملک‬(3)

28. ‫بنياد‬‫غزالی‬ ‫ايدئولوژی‬‫مبنای‬ ‫بر‬‫تلفيق‬‫شريعت‬‫فقهی‬‫با‬‫و‬ ‫عادات‬ ،‫عبادات‬‫معامالت‬‫و‬‫باورهای‬‫صوفيانه‬
‫استواربود‬.‫در‬‫تغييرناپذير‬ ‫اصول‬ ،‫ايدئولوژی‬ ‫اين‬‫شريعت‬(‫اصول‬،‫ظاهری‬‫شكلی‬،‫با‬‫وجد‬‫صو‬ ‫وشوق‬‫فيانه‬،
‫ذوقی‬،‫فردبنياد‬ ،‫درون‬‫يافتی‬‫ميگردد‬ ‫كسب‬ ‫اخالقی‬ ‫مراقبت‬ ‫طريق‬ ‫از‬ ‫كه‬-)‫در‬ ،‫هم‬‫می‬‫آميزند‬.‫اين‬‫درهم‬
‫آميزی‬‫يك‬ ‫جز‬ ‫چيزی‬‫ايدئولوژی‬‫سازی‬‫و‬ ‫بغداد‬ ‫خالفت‬ ‫كردن‬ ‫منطبق‬ ‫برای‬‫پادشاهی‬‫سلجوقی‬‫س‬ ‫بر‬‫اختار‬
‫ب‬‫وروكراسی‬‫نبود‬ ‫ايرانی‬.
‫هدف‬‫شريعت‬ ‫نجات‬ ،‫آميزش‬ ‫اين‬ ‫از‬ ‫غزالی‬‫بحران‬‫زده‬‫ای‬‫كه‬‫ديگر‬‫جاذبه‬‫اش‬‫طري‬ ‫از‬ ،‫بود‬ ‫داده‬ ‫دست‬ ‫از‬ ‫را‬‫ق‬
‫و‬ ‫محبوبيت‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫تصوفی‬ ‫با‬ ‫همنشينی‬‫مقبوليت‬‫داشت‬.‫های‬ ‫خانه‬ ‫تاريك‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫مدارس‬ ‫اين‬ ‫واقع‬ ‫در‬ ‫غزالی‬
‫كرد‬ ‫تبديل‬ ‫حكومت‬ ‫از‬ ‫پاسداری‬ ‫برای‬ ‫ايدلوژيك‬.
‫غزال‬ ‫ایدئولوژی‬ ‫بنياد‬‫ی‬

29. ، ‫بودند‬ ‫اسالم‬ ‫و‬ ‫عرب‬ ‫با‬ ‫مبارزه‬ ‫مدعی‬ ‫كه‬ ‫ايرانيان‬ ‫واقع‬ ‫در‬‫غزالی‬ ‫فكری‬ ‫زعامت‬ ‫تحت‬‫با‬‫اين‬‫ايدئول‬‫وژی‬‫سازی‬
‫نخستين‬ ‫برای‬‫بار‬‫به‬‫اسالم‬‫قابل‬ ‫هويت‬‫ارائه‬‫س‬ ‫ايدئولوژيك‬ ‫پايگاه‬ ‫اسالمی‬ ‫حكوت‬ ‫برای‬ ‫و‬ ‫داديم‬‫اختيم‬.‫زيرا‬‫تا‬
‫از‬ ‫پيش‬‫غزالی‬،«‫اسالم‬»،‫به‬‫دوم‬ ‫سده‬ ‫از‬ ‫پس‬ ‫ويژه‬-‫مفهوم‬ ‫در‬ ‫مجموع‬ ‫در‬‫فقهی‬‫اش‬‫خود‬‫راعرضه‬‫بود‬ ‫كرده‬.‫به‬
‫برداشتی‬ ‫كه‬ ‫حنفی‬ ‫فقه‬ ‫ويژه‬‫بين‬‫النهرينی‬‫با‬ ‫ميكرد‬ ‫ارائه‬ ‫حقوق‬ ‫از‬‫معارضانی‬‫سرسخت‬-‫همچون‬‫مالكی‬‫ها‬‫و‬
‫حنبل‬‫ها‬-‫بود‬ ‫شده‬ ‫روبرو‬ ‫اسالمی‬ ‫قلمرو‬ ‫در‬.‫مضافا‬‫ناب‬ ‫مباحث‬‫تر‬‫جدال‬ ‫در‬ ‫الهياتی‬‫بين‬‫اشاعره‬‫به‬ ‫معتزله‬ ‫و‬‫بن‬
‫بست‬‫بود‬ ‫رسيده‬.‫چهار‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫اسالمی‬ ‫امپراتوری‬ ‫عمال‬ ‫چهارگانه‬ ‫فقه‬‫حوزه‬‫حقوقی‬‫بود‬ ‫كرده‬ ‫تقسيم‬.‫مباحث‬
‫تاثير‬ ‫زير‬ ‫نيز‬ ‫الهياتی‬‫كنش‬‫های‬‫از‬ ‫يكی‬ ‫از‬ ‫سياسی‬‫حوزه‬‫متعدد‬ ‫های‬‫فقهی‬‫تاثير‬‫بود‬ ‫پذيرفته‬‫تعدد‬ ‫اين‬ ‫كه‬ ‫ند‬
‫حوزه‬‫های‬‫و‬ ‫حقوقی‬‫الهياتی‬،‫تهديدی‬‫جدی‬‫برای‬‫اسالمی‬ ‫امپراتوری‬‫كه‬‫پادشاهی‬‫ها‬‫و‬‫اميرنشين‬‫های‬‫م‬‫ختلف‬
‫ميگرديد‬ ‫محسوب‬ ‫بود‬ ‫ساخته‬ ‫متحد‬ ‫خويش‬ ‫درون‬ ‫در‬ ‫را‬
‫تحميل‬ ‫را‬ ‫دولتی‬ ‫واپسگرائی‬ ‫ایدئولوژی‬ ‫غزالی‬ ‫چگونه‬‫کرد‬

30. ‫دبيران‬‫ايرانی‬‫تالش‬ ‫بودند‬ ‫رسانده‬ ‫قدرت‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫سلجوقيان‬ ‫كه‬‫می‬‫كردند‬‫سو‬ ‫به‬ ‫خالفت‬ ‫بحران‬ ‫كه‬‫گسترش‬ ‫د‬
‫گردد‬ ‫حل‬ ‫ايرانی‬ ‫بوروكراسی‬ ‫قدرت‬.‫عميدالملك‬ ‫مانند‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫هوايی‬ ‫و‬ ‫حال‬ ‫چنين‬ ‫در‬
‫كندری‬‫خواجه‬ ‫و‬‫نظام‬‫الملك‬‫جاافتاده‬ ‫بوروكراسی‬ ‫گسترش‬ ‫خدمت‬ ‫در‬ ‫را‬ ‫سلجوقيان‬ ‫شمشير‬ ‫قدرت‬
‫بودند‬ ‫داده‬ ‫قرار‬ ‫ايرانی‬.‫نيازمند‬ ‫هدفی‬ ‫چنين‬ ‫به‬ ‫رسيدن‬‫ايدئولوژی‬‫ای‬‫ري‬ ‫و‬ ‫مقبوليت‬ ‫ايران‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫بود‬‫شه‬
‫باشد‬ ‫داشته‬.‫هدايت‬ ‫مسيری‬ ‫در‬ ‫بايستی‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫اين‬ ‫حال‬ ‫عين‬ ‫در‬‫می‬‫گرديد‬‫مناس‬ ‫تثبيت‬ ‫كار‬ ‫كه‬‫بات‬
‫گرداند‬ ‫متحقق‬ ‫را‬ ‫ايرانی‬ ‫دبيران‬ ‫نظر‬ ‫مورد‬ ‫بازرگانی‬ ‫گسترش‬ ‫و‬ ‫فئوداليسم‬.‫بايد‬ ‫سويی‬ ‫از‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫اين‬
‫به‬‫جنبش‬‫عقل‬‫گرای‬‫معتزله‬‫را‬ ‫شرع‬ ‫صوفيانه‬ ‫اخالق‬ ‫تزريق‬ ‫با‬ ‫ديگر‬ ‫سوی‬ ‫از‬ ‫و‬ ‫ميزد‬ ‫لگام‬‫تلطيف‬‫می‬‫كرد‬..
‫تحميل‬ ‫را‬ ‫دولتی‬ ‫واپسگرائی‬ ‫ایدئولوژی‬ ‫غزالی‬ ‫چگونه‬‫کرد‬(2)

31. ‫دهد‬ ‫می‬ ‫نشان‬ ‫تاريخی‬ ‫منصفانه‬ ‫های‬ ‫بررسی‬‫زيرا‬ ‫است‬ ‫كرده‬ ‫ارائه‬ ‫غزالی‬ ‫كه‬ ‫است‬ ‫همان‬ ‫حقيقت‬ ‫در‬ ‫اسالم‬ ‫كه‬‫پيش‬ ‫تا‬،‫غزالی‬ ‫از‬
‫جز‬ ‫چيزی‬ ‫خالفت‬ ‫اسالم‬‫ای‬ ‫مجموعه‬‫متنازع‬ ‫كالمی‬ ‫مباحث‬ ‫و‬ ‫فقهی‬ ‫احكام‬ ‫از‬‫غيرمنسجم‬ ‫و‬‫نبود‬.‫نام‬‫معروف‬ ‫كتاب‬‫غزالی‬
«‫دين‬ ‫علوم‬ ‫احيای‬‫زنده‬ ‫يعنی‬‫علم‬ ‫كردن‬‫دين‬»‫هم‬‫همين‬ ‫به‬ ‫اشاره‬‫دارد‬ ‫معنا‬.
‫ايدئولوژی‬‫اين‬ ‫از‬ ‫غزالی‬ ‫كه‬‫تلفيق‬«‫شريعت‬‫و‬‫تصوف‬»‫ساخت‬ ‫واقع‬ ‫در‬‫بود‬ ‫لبه‬ ‫دو‬ ‫شمشيری‬ ،.‫يكسو‬ ‫از‬‫و‬ ‫دين‬‫و‬ ‫هرج‬ ‫از‬ ‫را‬ ‫شريعت‬
‫خارج‬ ،‫بود‬ ‫شده‬ ‫دچار‬ ‫كه‬ ‫زوالی‬ ‫و‬ ‫كالمی‬ ‫و‬ ‫فقهی‬ ‫مرج‬‫كرد‬ ‫می‬‫معنا‬ ‫اين‬ ‫به‬ ،‫تقليد‬ ‫كه‬‫فقهی‬ ‫مذاهب‬ ‫از‬‫را‬ ‫متعدد‬‫منشاء‬ ‫كه‬‫بی‬
‫نظمی‬‫را‬ ‫بود‬ ‫دولت‬ ‫در‬ ‫سياسی‬‫دانست‬ ‫نمی‬ ‫ضروری‬‫از‬ ‫و‬ ،‫ديگر‬ ‫سوی‬‫پای‬‫تصوف‬«‫زمان‬ ‫آن‬ ‫تا‬‫مستقل‬»‫دولت‬ ‫درون‬ ‫به‬ ‫را‬
‫كشاند‬‫برآمد‬ ‫خطر‬ ‫ترتيب‬ ‫اين‬ ‫به‬ ‫تا‬ ،‫جنبش‬ ‫يك‬‫و‬ ‫صوفيان‬ ‫ميان‬ ‫از‬ ‫حكومتی‬ ‫ضد‬ ‫سياسی‬ ‫مستقل‬‫تر‬ ‫خالص‬ ‫های‬ ‫جنبش‬‫ايران‬‫را‬ ‫ی‬
‫منتفی‬‫كرد‬.‫كالم؟‬ ‫اين‬ ‫از‬ ‫مفصل‬ ‫حديث‬ ‫بخوان‬ ‫خود‬ ‫تو‬!
‫تحميل‬ ‫را‬ ‫دولتی‬ ‫واپسگرائی‬ ‫ایدئولوژی‬ ‫غزالی‬ ‫چگونه‬‫کرد‬(3)

32. ‫اين‬‫باب‬ ‫خوانشی‬ ‫القای‬ ‫راستای‬ ‫در‬ ‫غزالی‬ ‫تالش‬‫طبع‬‫بينش‬‫كه‬ ‫سياستی‬ ‫و‬‫نظام‬‫الملك‬‫ب‬ ‫آن‬ ‫پی‬ ‫در‬‫ود‬
«‫تسخير‬‫ايدئولوژيك‬‫بغداد‬»‫راستايی‬ ‫تزريق‬ ‫طريق‬ ‫از‬‫ازانديشه‬‫های‬‫ايرانی‬.
‫تقليد‬ ‫در‬ ‫دولت‬ ‫ضرورت‬ ‫عدم‬ ‫نظريه‬ ‫از‬ ‫غزالی‬ ‫هدف‬«‫پيروی‬»‫طرح‬ ،‫مذاهب‬ ‫از‬‫نظريه‬‫سياسی‬‫آن‬ ‫بر‬ ‫بنا‬ ‫كه‬ ‫بود‬
‫اعتبار‬ ‫دارای‬ ‫حكومت‬ ‫حكم‬ ‫تنها‬‫بوده‬‫پيروی‬ ‫و‬ ‫قبول‬ ‫به‬ ‫مكلف‬ ‫همگان‬ ‫و‬‫ازآن‬‫هستند‬‫م‬ ‫ارباب‬ ‫حكم‬ ‫نه‬ ‫و‬‫و‬ ‫ذاهب‬
‫اراده‬ ‫از‬ ‫بيرون‬ ‫اجتهادهای‬‫حكومت‬.
‫غزالی‬‫را‬ ‫مذاهب‬ ‫وجود‬‫رد‬‫نميكند‬‫را‬ ‫مذاهب‬ ‫ارباب‬ ‫از‬ ‫حكومت‬ ‫تبعيت‬ ‫لزوم‬ ‫ولی‬‫بی‬‫معنا‬‫ميداند‬.‫وسيله‬ ‫اين‬ ‫به‬
‫حكومت‬ ‫استبداد‬،‫از‬‫برآمد‬ ‫دولت‬ ‫سياست‬‫كرده‬‫ايدئولوژيك‬ ‫پشتوانه‬ ‫و‬‫می‬‫يابد‬.‫ايدئولوژيك‬ ‫تعرض‬ ‫اين‬ ‫از‬ ‫پس‬
‫و‬‫پشتوانه‬‫مالی‬‫قرار‬ ‫دولت‬ ‫سلطه‬ ‫زير‬ ‫مذاهب‬ ‫تنها‬ ‫نه‬ ،‫آن‬ ‫از‬ ‫حمايت‬ ‫در‬ ‫نظامی‬ ‫و‬‫می‬‫گرفت‬‫فلس‬ ‫بلكه‬ ،‫فه‬
‫وآزادانديشی‬‫ايدئولوژی‬ ‫منگنه‬ ‫در‬ ‫نيز‬ ‫دولتی‬ ِ‫ن‬‫دي‬ ‫از‬ ‫بيرون‬‫دين‬‫بنياد‬‫شده‬ ‫سياسی‬ ‫شدت‬ ‫به‬ ‫و‬‫ق‬‫رارمی‬‫گرفت‬.
‫دانش‬‫ها‬‫با‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫پس‬ ،‫داشتند‬ ‫قرار‬ ‫اسالمی‬ ‫مذاهب‬ ‫الهيات‬ ‫فشار‬ ‫زير‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫پيش‬ ‫تا‬ ‫كه‬‫قبول‬‫قيمومت‬‫ا‬‫يدئولوژی‬
‫قبول‬ ‫به‬ ‫منوط‬ ‫بقايشان‬ ،‫دولتی‬‫بی‬‫قيد‬‫دولتی‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫شرط‬ ‫و‬‫می‬‫شد‬.‫از‬‫آن‬‫پس‬‫اين‬ ‫رواق‬ ‫در‬ ‫تنها‬ ‫نيز‬ ‫فلسفه‬
‫ابراز‬ ‫برای‬ ‫امكانی‬ ‫دولتی‬ ‫ايدئولوژی‬‫وجود‬‫يافته‬‫حقيقت‬ ‫در‬ ‫و‬‫شد‬ ‫می‬ ‫دين‬ ‫تابع‬ ‫فلسقه‬.
‫تحميل‬ ‫را‬ ‫دولتی‬ ‫واپسگرائی‬ ‫ایدئولوژی‬ ‫غزالی‬ ‫چگونه‬‫کرد‬(4)

33. ‫نيشاپور‬ ‫نظاميه‬ ‫نخست‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫دولت‬ ‫ايدئولوژيك‬ ‫يكپارچگی‬ ‫هدف‬ ‫به‬ ‫وصول‬ ‫برای‬(450‫ه‬.‫ق‬-1057
‫م‬)‫كه‬‫به‬‫آن‬«‫دارالعلم‬»،«‫دانش‬ ‫سرای‬»‫يا‬«‫دانشگاه‬»‫می‬‫گفتند‬‫شد‬ ‫تاسيس‬.‫سال‬ ‫يك‬ ‫دانشگاه‬ ‫اين‬
‫از‬ ‫پيش‬‫تولد‬‫غزالی‬‫دستور‬ ‫به‬ ‫و‬‫نظام‬‫الملك‬‫شد‬ ‫ساخته‬.‫هومانيست‬ ‫و‬ ‫حقوقدان‬ ‫به‬ ‫دانشگاه‬ ‫اين‬ ‫رياست‬
‫برجسته‬‫ای‬‫به‬‫شد‬ ‫واگذار‬ ‫جوينی‬ ‫عبدالملك‬ ‫نام‬.‫دانشگاه‬ ‫اين‬ ‫در‬«‫تصوف‬»‫هويت‬‫و‬ ‫يافت‬ ‫آكادميك‬
‫پايه‬ ‫بر‬ ‫علوم‬‫صلح‬‫اجتماعی‬‫ترويج‬ ‫و‬ ‫تبليغ‬‫می‬‫شد‬.‫ميشود‬ ‫گفته‬ ‫و‬ ،‫يافت‬ ‫پرورش‬ ‫مدرسه‬ ‫اين‬ ‫در‬ ‫غزالی‬
‫و‬ ‫خيام‬ ‫كه‬‫عطار‬‫دانش‬ ‫نيز‬‫آموخته‬‫بزرگ‬ ‫دانشگاه‬ ‫اين‬‫بوده‬‫اند‬.‫همان‬ ‫با‬ ‫مشابه‬ ‫مدرسه‬ ‫چندين‬ ‫سپس‬
‫در‬ ‫نام‬‫شهرهای‬‫مختلف‬‫خال‬ ‫قلب‬ ‫در‬ ‫بغداد‬ ‫نظاميه‬ ‫آن‬ ‫بزرگترين‬ ‫و‬ ‫مهمترين‬ ‫كه‬ ‫آمد‬ ‫وجود‬ ‫به‬‫بود‬ ‫فت‬
‫آن‬ ‫رياست‬ ‫كه‬‫به‬‫غزالی‬‫گرديد‬ ‫واگذار‬.‫نخستين‬ ،‫نظاميه‬ ‫مدارس‬‫دانشگاه‬‫های‬‫ايران‬ ‫در‬ ‫ميانه‬ ‫سده‬‫و‬
‫قلمرو‬‫خالفت‬‫عباسی‬‫بودند‬
‫نخستين‬ ‫تاسيس‬‫دانشگاه‬‫ها‬‫دينی‬ ‫ی‬-‫قلم‬ ‫و‬ ‫ايران‬ ‫در‬ ‫ايدئولوژيك‬‫اسالمی‬ ‫رو‬

34. ‫و‬ ‫ها‬ ‫ويژگی‬‫تفاوت‬‫ن‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫آن‬ ،‫داشتند‬ ‫وجود‬ ‫هم‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫پيش‬ ‫كه‬ ‫مدارسی‬ ‫با‬ ‫علمی‬ ‫مراكز‬ ‫اين‬،‫خست‬
‫آن‬ ‫پاسدار‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫دولت‬ ‫كه‬ ‫دينی‬ ‫سايه‬ ‫در‬ ‫دانش‬ ‫آنكه‬ ‫دوم‬ ‫و‬ ،‫بودند‬ ‫سيستماتيك‬‫می‬‫دانس‬‫ت‬‫قرار‬
‫ميگرفت‬.‫كه‬ ‫بود‬ ‫معنا‬ ‫آن‬ ‫به‬ ‫اين‬‫دانش‬‫ها‬‫قرار‬ ‫دولت‬ ‫ايدئولوژی‬ ‫با‬ ‫تعارض‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫آنجا‬ ‫تا‬‫نمی‬
،‫گرفتند‬‫و‬ ‫آزاد‬‫می‬ ‫حمايت‬‫شدند‬.‫در‬ ‫دانش‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫روندی‬ ‫اين‬‫سده‬‫های‬‫ني‬ ‫مسيحی‬ ‫اروپای‬ ‫در‬ ‫ميانه‬‫ز‬
‫بود‬ ‫كرده‬ ‫طی‬.
‫ت‬ ‫مستقيما‬ ‫مدارس‬ ‫مسيحی‬ ‫اروپای‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫آن‬ ‫در‬ ‫نظاميه‬ ‫مدارس‬ ‫و‬ ‫اروپايی‬ ‫مدارس‬ ‫تفاوت‬‫حت‬
‫واليت‬‫و‬‫كه‬ ‫حالی‬ ‫در‬ ،‫بودند‬ ‫كليسا‬ ‫سرپرستی‬‫نظاميه‬‫ها‬‫وسيله‬ ‫به‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫پيش‬ ‫مدارس‬ ‫و‬‫د‬‫ولت‬‫های‬
‫پادشاهی‬-‫سكوالر‬‫آمدند‬ ‫وجود‬ ‫به‬.‫تامين‬ ‫اوقافی‬ ‫از‬ ‫آن‬ ‫بودجه‬‫می‬‫شد‬‫ب‬ ‫اشخاص‬ ‫يا‬ ‫دولت‬ ‫عمدتا‬ ‫كه‬‫ه‬
‫آن‬‫مدرسه‬‫می‬ ‫تخصيص‬‫دادند‬.‫كه‬ ‫است‬ ‫داليلی‬ ‫جمله‬ ‫از‬ ‫تفاوت‬ ‫اين‬‫دانش‬‫ها‬‫در‬ ‫خالفت‬ ‫قلمرو‬ ‫در‬
‫با‬ ‫قياس‬‫اروپای‬‫مسيحی‬‫و‬ ‫تنوع‬ ‫از‬‫ظرفيت‬‫های‬‫برخوردار‬ ‫بيشتری‬‫شدند‬،‫برای‬ ‫ای‬ ‫زمينه‬ ‫و‬‫آزادی‬
‫عمل‬‫بيشتردانش‬‫پژوهان‬‫آمد‬ ‫وجود‬ ‫به‬ ‫مسيحی‬ ‫دنيای‬ ‫به‬ ‫نسبت‬ ‫اسالمی‬ ‫دنيای‬ ‫در‬
‫گيهای‬ ‫ويژ‬‫نخستين‬‫دانشگاه‬‫ها‬‫دينی‬ ‫ی‬-‫قلمرو‬ ‫و‬ ‫ايران‬ ‫در‬ ‫ايدئولوژيك‬‫اس‬‫المی‬(1)

35. ‫ديسيپلي‬ ‫زير‬ ‫نيز‬ ‫را‬ ‫اخالقی‬ ‫ُرمهای‬‫ن‬ ،‫مالكيت‬ ‫مناسبات‬ ‫بر‬ ‫عالوه‬ ‫حقوق‬ ‫دانشگاهها‬ ‫اين‬ ‫در‬‫حقوقی‬ ‫ن‬
‫قرارمی‬‫داد‬.‫در‬‫اين‬‫دانشگاه‬‫ها‬، ‫فقه‬‫كالم‬‫تدريس‬ ‫رياضيات‬ ،‫حقوق‬ ،‫می‬‫گرديد‬.‫دانشگاه‬«‫ن‬‫ظاميه‬»
‫نيشاپور‬‫ازلحاظ‬‫زمانی‬31‫معتبر‬ ‫دانشگاه‬ ‫نخستين‬ ‫از‬ ‫جلوتر‬ ‫سال‬‫اروپا‬«‫بولونا‬‫تاسيس‬1088»‫و‬
‫صد‬ ‫حدود‬‫سال‬‫مقدم‬‫دانشگاه‬ ‫بر‬‫پاريس‬«‫سده‬ ‫نخست‬ ‫نيمه‬ ‫تاسيس‬12»‫و‬‫بر‬ ‫مقدم‬‫دانشگاه‬‫های‬
‫و‬ ‫اكسفورد‬‫كمبريج‬‫كه‬‫در‬ ‫ترتيب‬ ‫به‬‫سالهای‬«1167‫و‬»1209،‫بودند‬ ‫شده‬ ‫تاسيس‬‫ايجاد‬‫گرديد‬.‫مواد‬
‫درسی‬‫دانشگاه‬‫های‬‫تاسيس‬‫در‬ ‫شده‬‫سده‬‫های‬‫د‬ ‫نظاميه‬ ‫دانشگاههای‬ ‫و‬ ‫مسيحی‬ ‫اروپای‬ ‫ميانه‬‫قلمرو‬ ‫ر‬
‫اسالمی‬ ‫خالفت‬‫از‬‫لحاظ‬‫يكديگرند‬ ‫به‬ ‫شبيه‬ ‫عنوان‬.‫آنها‬ ‫همه‬ ‫در‬‫رشته‬‫های‬‫حقوق‬ ،‫الهيات‬-‫فقه‬-
‫اصلی‬ ‫ستونهای‬‫تدريس‬‫بودند‬
‫گيهای‬ ‫ويژ‬‫نخستين‬‫دانشگاه‬‫ها‬‫دينی‬ ‫ی‬-‫قلمرو‬ ‫و‬ ‫ايران‬ ‫در‬ ‫ايدئولوژيك‬‫اس‬‫المی‬(2)

36. ‫نظام‬ ‫حاكميت‬‫ايدئولوژيك‬‫در‬‫مدارس‬‫نظاميه‬‫شد‬ ‫باعث‬،‫آن‬ ‫از‬ ‫پيش‬ ‫كه‬ ‫انديشه‬ ‫آزادی‬‫دچار‬ ‫نيز‬
‫بود‬ ‫محدوديت‬،‫تحت‬‫خاص‬ ‫مقررات‬‫مدرسه‬‫ای‬‫با‬‫ويژگی‬‫های‬‫سده‬‫ميانه‬‫ای‬«‫وسطا‬ ‫قرون‬»‫قرار‬
‫گرفت‬.‫و‬ ‫فلسفه‬‫الهيات‬‫با‬‫ر‬‫درديگر‬‫آنچه‬ ‫و‬ ‫ادغام‬،‫اسالمی‬ ‫حكمت‬‫نام‬‫نتي‬ ،‫است‬ ‫گرفته‬‫همين‬ ‫جه‬
‫در‬‫است‬ ‫آميختگی‬.
‫ب‬‫ا‬‫آميزش‬‫بين‬ ‫مرز‬ ،‫تصوف‬ ‫و‬ ‫كالم‬ ‫با‬ ‫فلسفه‬‫استدالل‬‫خردبنياد‬ ‫ورزی‬«‫فلسفی‬-»‫استدالل‬‫ورزی‬
‫الهياتی‬‫كه‬‫برای‬‫گرفته‬ ‫كار‬ ‫به‬ ‫تغييرناپذير‬ ‫اصول‬ ‫اثبات‬‫می‬‫شد‬،‫گرديد‬ ‫مخدوش‬.‫ا‬‫صطالح‬«‫حكيم‬
‫الهی‬.‫يا‬«‫الهی‬ ‫حكمت‬‫يا‬ ‫و‬«‫فلسفه‬‫عرفانی‬»‫و‬«‫اسالمی‬ ‫فيلسوف‬»‫يا‬«‫اسالمی‬ ‫فلسفه‬»‫كه‬‫تا‬
‫وسيله‬ ‫به‬ ‫نيز‬ ‫امروز‬‫عده‬‫ای‬‫كار‬‫ميشود‬ ‫برده‬‫بازمانده‬ ،‫ای‬‫از‬‫سنت‬‫های‬‫سده‬‫ميانه‬‫ای‬«‫ق‬‫رون‬
‫وسطايی‬»‫آن‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫است‬‫فلسفه‬‫ديسيپلين‬ ‫زير‬‫های‬‫ا‬ ‫كرده‬ ‫آميزش‬ ‫تصوف‬ ‫با‬ ‫الهياتی‬‫ست‬.
‫گيهای‬ ‫ويژ‬‫نخستين‬‫دانشگاه‬‫ها‬‫دينی‬ ‫ی‬-‫قلمرو‬ ‫و‬ ‫ايران‬ ‫در‬ ‫ايدئولوژيك‬‫اس‬‫المی‬(3)

37. ‫نظام‬ ‫حاكميت‬‫ايدئولوژيك‬‫در‬‫مدارس‬‫نظاميه‬‫شد‬ ‫باعث‬،‫ني‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫پيش‬ ‫كه‬ ‫انديشه‬ ‫آزادی‬‫دچار‬ ‫ز‬
‫بود‬ ‫محدوديت‬،‫تحت‬‫خاص‬ ‫مقررات‬‫مدرسه‬‫ای‬‫با‬‫ويژگی‬‫های‬‫سده‬‫ميانه‬‫ای‬(‫وسطا‬ ‫قرون‬)‫قرار‬
‫گرفت‬.‫و‬ ‫فلسفه‬‫الهيات‬‫با‬‫ر‬‫درديگر‬‫آنچه‬ ‫و‬ ‫ادغام‬،‫اسالمی‬ ‫حكمت‬‫نام‬‫ه‬ ‫نتيجه‬ ،‫است‬ ‫گرفته‬‫مين‬
‫در‬‫است‬ ‫آميختگی‬.
‫ب‬‫ا‬‫آميزش‬‫بين‬ ‫مرز‬ ،‫تصوف‬ ‫و‬ ‫كالم‬ ‫با‬ ‫فلسفه‬‫استدالل‬‫ورزی‬‫خردبنياد‬-‫فلسفی‬-‫و‬‫استدالل‬‫ورزی‬
‫الهياتی‬‫كه‬‫برای‬‫گرفته‬ ‫كار‬ ‫به‬ ‫تغييرناپذير‬ ‫اصول‬ ‫اثبات‬‫می‬‫گرديد‬ ‫شدمخدوش‬.‫اصطال‬‫ح‬«‫حكيم‬‫الهی‬.
‫يا‬«‫الهی‬ ‫حكمت‬‫يا‬ ‫و‬«‫فلسفه‬‫عرفانی‬»‫و‬«‫اسالمی‬ ‫فيلسوف‬»‫يا‬«‫اسالمی‬ ‫فلسفه‬»‫كه‬‫تا‬‫به‬ ‫نيز‬ ‫امروز‬
‫وسيله‬‫عده‬‫ای‬‫كار‬‫ميشود‬ ‫برده‬‫بازمانده‬ ،‫ای‬‫از‬‫سنت‬‫های‬‫سده‬‫ميانه‬‫ای‬(‫وسطايی‬ ‫قرون‬)‫كه‬ ‫است‬
‫آن‬ ‫در‬‫فلسفه‬‫ديسيپلين‬ ‫زير‬‫های‬‫است‬ ‫كرده‬ ‫آميزش‬ ‫تصوف‬ ‫با‬ ‫الهياتی‬.
‫گيهای‬ ‫ويژ‬‫نخستين‬‫دانشگاه‬‫ها‬‫دينی‬ ‫ی‬-‫قلمرو‬ ‫و‬ ‫ايران‬ ‫در‬ ‫ايدئولوژيك‬‫اس‬‫المی‬(4)

38. ، ‫ايران‬ ‫در‬ ‫اسالم‬ ‫از‬ ‫پس‬ ‫فلسفه‬ ‫و‬ ‫تفكر‬ ‫اوليه‬ ‫دوران‬‫انفعالی‬ ‫ولی‬ ‫مخالف‬ ‫جريان‬ ‫يك‬‫وجوددا‬‫كه‬ ‫شت‬
‫هجری‬ ‫هشتم‬ ‫قرن‬ ‫در‬ ‫بويژه‬ ‫چند‬ ‫تحوالتی‬ ‫طی‬«14‫ميالدی‬»‫اين‬ ‫و‬ ‫گرفت‬ ‫خود‬ ‫به‬ ‫جويانه‬ ‫مبارزه‬ ‫شكل‬
‫ت‬ ‫مركز‬ ‫دراويش‬ ‫های‬ ‫خانقاه‬ ‫و‬ ‫درآمد‬ ‫دراويش‬ ‫خلقی‬ ‫جنبش‬ ‫صورت‬ ‫به‬ ‫عرفان‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫زمانی‬ ‫در‬‫جمع‬
‫گرديد‬ ‫وران‬ ‫پيشه‬ ‫سياسی‬.
‫از‬ ‫پس‬ ‫ايرانی‬ ‫تفكر‬ ‫دوم‬ ‫دوران‬‫از‬ ‫بود‬ ‫عبارت‬ ‫اسالم‬«‫و‬ ‫وحدت‬ ،‫قضاوقدر‬ ،‫الادريت‬ ،‫شكاكيت‬‫و‬ ‫جود‬
‫تمثيل‬ ‫و‬ ‫ابتدايی‬ ‫يا‬ ‫ساده‬ ‫ديالكتيك‬ ‫و‬ ‫وجود‬ ‫وحدت‬ ،‫حافظ‬ ‫گرايی‬ ‫لذت‬‫مولوی‬».‫مهم‬‫ترين‬‫نمايندگان‬
،‫فكری‬‫بودند‬ ‫ديگر‬ ‫تن‬ ‫چند‬ ‫و‬ ‫حافظ‬ ،‫مولوی‬ ،‫تبريزی‬ ‫شمس‬.
‫ايرانيان‬ ‫فكری‬ ‫های‬ ‫نهضت‬ ‫اولين‬

39. ‫پي‬ ‫به‬ ‫منجر‬ ‫كه‬ ‫فئودالی‬ ‫مناسبات‬ ‫تكامل‬ ‫و‬ ‫اسالمی‬ ‫خالفت‬ ‫تحوالت‬ ‫و‬ ‫تغيير‬ ‫در‬ ‫بعدها‬ ‫اما‬‫های‬ ‫فرقه‬ ‫دايش‬
‫و‬ ‫رو‬ ‫ميانه‬‫تندرو‬‫شيعه‬ ‫تندرو‬ ‫های‬ ‫فرقه‬ ‫از‬ ‫برخی‬ ،‫گرديد‬ ‫شيعه‬«‫اسماعيليان‬ ‫نظير‬»‫منك‬‫معاد‬ ‫ر‬
‫دانستند‬ ‫روحی‬ ‫امری‬ ‫را‬ ‫آن‬ ‫و‬ ‫شدند‬ ‫جسمانی‬.‫د‬ ‫اسماعيليان‬ ‫مركز‬ ‫در‬ ‫خصوص‬ ‫به‬ ‫انديشه‬ ‫اين‬‫ايران‬ ‫ر‬
‫گرفت‬ ‫قوت‬ ‫ديگر‬ ‫جای‬ ‫هر‬ ‫از‬ ‫بيش‬.‫قلعه‬ ‫در‬ ‫اسماعيليان‬ ‫رهبر‬ ‫چهارمين‬‫الموت‬«‫محم‬ ‫بن‬ ‫حسن‬‫بزرگ‬ ‫د‬
‫اميد‬»‫به‬ ‫ملقب‬«‫علی‬‫ذكره‬‫السالم‬»‫ششم‬ ‫قرن‬ ‫در‬ ‫يعنی‬ ‫وسطا‬ ‫قرون‬ ‫دوران‬ ‫ترين‬ ‫تاريك‬ ‫در‬‫هجری‬
«12‫ميالدی‬»‫و‬ ‫است‬ ‫قديم‬ ‫عالم‬ ‫كه‬ ‫داشت‬ ‫اظهار‬ ‫و‬ ‫ناميد‬ ‫زمان‬ ‫امام‬ ‫را‬ ‫خود‬ ،‫بزرگ‬ ‫اجتماع‬ ‫يك‬ ‫در‬
‫است‬ ‫نامتناهی‬ ‫زمان‬ ،‫نشده‬ ‫خلق‬.‫مرگ‬ ‫كس‬ ‫هر‬ ‫قيامت‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫خيالی‬ ‫و‬ ‫موهوم‬ ‫امری‬ ‫دوزخ‬ ‫و‬ ‫بهشت‬
‫اوست‬.‫علم‬ ‫تحصيل‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫مردم‬ ‫و‬ ‫كرد‬ ‫ساقط‬ ‫را‬ ‫شرعی‬ ‫تكاليف‬ ‫تمام‬ ،‫تاريخی‬ ‫نطق‬ ‫اين‬ ‫در‬ ‫او‬‫و‬
‫كرد‬ ‫دعوت‬ ‫كودكان‬ ‫تربيت‬ ‫و‬ ‫زنان‬ ‫كردن‬ ‫آزاد‬ ‫و‬ ‫صنايع‬ ‫ترويج‬ ‫و‬ ‫نيكوكاری‬.‫چو‬ ،‫او‬ ‫آئين‬ ‫در‬‫و‬ ‫قيامت‬ ‫ن‬
‫شوند‬ ‫مند‬ ‫بهره‬ ‫زندگی‬ ‫نعمات‬ ‫تمام‬ ‫از‬ ‫بايست‬ ‫می‬ ‫مردم‬ ،‫نبود‬ ‫ميان‬ ‫در‬ ‫دوزخی‬ ‫و‬ ‫بهشت‬.«‫داش‬‫تن‬‫بيش‬
‫حرام‬ ،‫همسر‬ ‫يك‬ ‫از‬»‫بود‬.‫داشت‬ ‫قرار‬ ‫اول‬ ‫مرتبه‬ ‫در‬ ‫علم‬ ‫ترويج‬ ‫و‬ ‫تربيت‬ ‫و‬ ‫تعليم‬.‫زن‬ ‫و‬ ‫شراب‬‫و‬ ‫ظلم‬ ‫و‬ ‫ا‬
‫بود‬ ‫ممنوع‬ ‫شكنجه‬ ‫و‬ ‫قتل‬.
‫ايرانيان‬ ‫فكری‬ ‫های‬ ‫نهضت‬ ‫اولين‬(2)

40. ‫الموت‬ ‫قلعه‬ ‫در‬ ‫اسماعيليان‬ ‫رهبر‬ ‫چهارمين‬«‫اميد‬ ‫بزرگ‬ ‫محمد‬ ‫بن‬ ‫حسن‬»‫به‬ ‫ملقب‬«‫ذ‬ ‫علی‬‫كره‬
‫السالم‬»‫اساسی‬ ‫انديشه‬ ‫دو‬ ،‫اجتماع‬ ‫اين‬ ‫در‬‫غي‬ ‫و‬ ‫اسالمی‬ ‫فرق‬ ‫ساير‬ ‫بعدها‬ ‫تا‬ ‫كرد‬ ‫طرح‬ ‫را‬‫اسالمی‬ ‫ر‬
‫گيرند‬ ‫بهره‬ ‫آن‬ ‫از‬ ‫وفالسفه‬ ‫علما‬ ‫همچنين‬ ‫و‬:
1-‫نخست‬‫است‬ ‫نامتناهی‬ ‫زمان‬ ‫و‬ ‫نيست‬ ‫حادث‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫قديم‬ ‫عالم‬ ‫آنكه‬.‫جه‬ ‫كه‬ ‫معنی‬ ‫بدين‬‫ان‬
«‫ماده‬»‫نشده‬ ‫خلق‬ ‫كسی‬ ‫توسط‬ ‫و‬ ‫داشته‬ ‫وجود‬ ‫ابتدا‬ ‫از‬
2-‫ديگر‬‫هستند‬ ‫خيالی‬ ‫امری‬ ‫و‬ ‫داشت‬ ‫نخواهند‬ ‫وجود‬ ‫دوزخ‬ ‫و‬ ‫بهشت‬ ‫و‬ ‫معاد‬ ‫آنكه‬.
‫ايرانيان‬ ‫فكری‬ ‫های‬ ‫نهضت‬ ‫اولين‬(3)

41. ‫داشت‬ ‫بيان‬ ‫راسل‬ ‫برتراند‬«‫كرد‬ ‫امتحان‬ ‫را‬ ‫خدا‬ ‫وجود‬ ‫اصلی‬ ‫های‬‫بحث‬ ‫تمام‬ ‫من‬‫و‬ ‫م‬
‫نبودند‬ ‫معتبر‬ ‫من‬ ‫ديد‬ ‫از‬ ‫منطقی‬ ‫لحاظ‬ ‫از‬ ‫ها‬‫آن‬ ‫از‬ ‫كدام‬ ‫هيچ‬.»
‫زيگموند‬‫بود‬ ‫افزوده‬ ‫فرويدهم‬«‫ا‬ ‫ای‬‫وسيله‬ ‫بلكه‬ ،‫نبود‬ ‫دروغ‬ ‫يك‬ ‫خدا‬ ‫ايده‬‫ز‬
‫شد‬‫می‬ ‫گشايی‬ ‫رمز‬ ‫شناسی‬‫روان‬ ‫با‬ ‫بايد‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫ناخودآگاهی‬.‫شخصی‬ ‫خدای‬(‫يعنی‬
‫دينی‬ ‫خدای‬)‫نبود‬ ‫گونه‬ ‫پدر‬ ‫واالی‬ ‫مدال‬ ‫يك‬ ‫جز‬ ‫چيزی‬.‫انسا‬ ‫نوزادی‬ ‫به‬ ‫مذهب‬‫ها‬‫ن‬
‫است‬ ‫بلوغ‬ ‫به‬ ‫بچگی‬ ‫تبديل‬ ‫از‬ ‫ضروری‬ ‫مرحله‬ ‫يك‬ ،‫دارد‬ ‫تعلق‬.»
‫بزرگان‬ ‫ديدگاه‬ ‫از‬ ‫باوری‬ ‫خدا‬

42. ‫رازی‬ ‫زكريای‬ ‫محمدبن‬ ‫گفت‬ ‫بتوان‬ ‫جرئت‬ ‫به‬ ‫شايد‬(251313‫ه‬.‫ق‬)‫را‬ ‫پزشكی‬ ‫علم‬ ‫پدر‬‫است‬ ‫كسی‬ ‫تنها‬
‫فرهنگی‬ ‫تاريخ‬ ‫درازنای‬ ‫در‬ ‫كه‬‫بر‬ ‫؛‬ ‫ايرانيان‬‫ی‬‫پايه‬‫گمانه‬‫سر‬ ،‫خرد‬ ‫تنها‬ ‫نه‬ ‫و‬ ،‫هوش‬ ‫برابری‬‫وری‬
‫است‬ ‫كشيده‬ ‫پرسش‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫امامان‬ ‫و‬ ‫پيامبران‬.‫ديگ‬ ‫انداز‬‫چشم‬ ‫امروز‬ ‫تواند‬‫می‬ ‫ای‬‫انگاره‬ ‫چنين‬‫در‬ ‫ری‬
‫بگشايد‬ ‫سياسی‬ ‫ی‬‫انديشه‬ ‫برابر‬.‫اس‬ ‫رازی‬ ‫و‬ ‫ابوحاتم‬ ‫گوی‬‫و‬‫گفت‬ ِ‫ن‬‫كانو‬ ،‫پيامبری‬ ‫انكار‬‫ت‬.‫از‬ ‫رازی‬
‫آ‬ ‫برای‬ ‫را‬ ‫آن‬ ‫به‬ ‫ايمان‬ ‫و‬ ،‫كند‬‫می‬ ‫انكار‬ ‫را‬ ‫پيامبری‬ ،‫خرد‬ ‫برابری‬ ‫ی‬‫گمانه‬ ‫ی‬‫پايه‬ ‫بر‬ ،‫يكسو‬‫و‬ ‫دميان‬
‫داند‬‫می‬ ‫زيانبار‬ ‫شان‬‫همزيستی‬.‫تن‬ ‫و‬ ‫پيامبران‬ ‫گفتار‬ ‫نابخردی‬ ‫ی‬‫پايه‬ ‫بر‬ ‫ديگر‬ ‫سوی‬ ‫از‬ ‫و‬‫ميان‬ ‫های‬‫اقض‬
‫يابد‬‫می‬ ‫ياوه‬ ‫و‬ ‫خرافات‬ ‫هم‬ ‫را‬ ‫شان‬‫قوانين‬ ،‫آنان‬.‫جايی‬ ‫پيامبری‬ ‫و‬ ‫پيامبر‬ ‫از‬ ‫دريافتی‬ ‫چنين‬‫برای‬
‫گذارد‬‫نمی‬ ‫هم‬ ‫دين‬ ‫پذيرش‬.
‫خردم‬ ‫ستيزی‬ ‫دين‬ ‫نخستين‬‫ندانه‬

43. ‫و‬ ‫مشروطيت‬ ‫سوی‬ ‫به‬ ‫حركت‬ ‫مسير‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫نوزدهم‬ ‫سده‬ ‫ميانه‬ ‫سالهای‬ ‫از‬‫قانون‬‫خ‬‫واهی‬
‫در‬‫ايران‬‫روشنگری‬‫هايی‬‫نقاد‬ ‫انديشه‬ ‫رهايی‬ ‫برای‬‫فلسفی‬،‫از‬‫انديشه‬‫های‬‫معبودی‬
‫الهياتی‬ ‫و‬ ‫صوفيانه‬‫صورت‬‫گرفت‬‫بار‬ ‫به‬ ‫خوبی‬ ‫نتايج‬ ‫و‬‫آورد‬.
‫تفكيك‬ ‫هدف‬ ‫با‬‫دانش‬‫های‬‫باورهای‬ ‫و‬ ‫الهيات‬ ‫از‬ ‫عقلی‬ ‫و‬ ‫تجربی‬‫صوفيانه‬‫مد‬‫ارس‬
‫آمدند‬ ‫وجود‬ ‫به‬ ‫جديد‬.‫و‬ ‫مدارس‬ ‫اين‬‫دانشگاه‬‫ها‬‫تفكي‬ ‫و‬ ‫جامعه‬ ‫كردن‬ ‫سكوالر‬ ‫در‬‫ك‬
‫سياست‬‫دنيوی‬‫از‬«‫خير‬‫و‬‫شر‬‫ا‬‫خروی‬»‫كردند‬ ‫ايفا‬ ‫بزرگی‬ ‫نقش‬.‫چهل‬ ‫دهه‬ ‫از‬ ‫اما‬
‫يك‬ ‫شاهد‬ ‫خورشيدی‬‫بازگشت‬‫فرهنگی‬‫به‬‫سده‬‫های‬‫ميانه‬«‫وسطا‬ ‫قرون‬»‫هستيم‬.
‫از‬ ‫نفوذی‬ ‫با‬ ‫محافل‬‫تحصيل‬‫دانشگاه‬ ‫كردگان‬‫خارج‬ ‫های‬‫و‬‫مالهای‬ ‫با‬ ‫داخل‬‫حو‬‫زه‬‫ای‬
‫آثار‬ ‫و‬ ‫شدند‬ ‫همكاسه‬‫سد‬‫های‬ ‫ه‬‫روز‬ ‫باب‬ ‫ادبياتی‬ ‫با‬ ‫نقادی‬ ‫بدون‬ ‫را‬ ‫ميانه‬،‫با‬‫زسازی‬
‫كردند‬.
‫به‬ ‫غيرانتقادی‬ ‫بازگشت‬‫سده‬‫ها‬‫ی‬‫مي‬‫انه‬

44. ‫به‬ ‫دانشگاه‬ ‫و‬ ‫حوزه‬ ‫تلفيق‬ ‫عنوان‬ ‫با‬ ‫اسالمی‬ ‫انقالب‬ ‫از‬ ‫پس‬ ‫كاركرد‬ ‫همين‬‫سياست‬‫رسمی‬‫اسالمی‬ ‫دولت‬
‫گرديد‬ ‫مبدل‬.‫خورشيدی‬ ‫چهل‬ ‫دهه‬ ‫در‬ ‫روحانيان‬ ‫و‬ ‫روشنفكران‬ ‫همكاری‬ ‫نتيجه‬‫به‬‫صورت‬‫معجون‬‫ضد‬
‫فرهنگی‬‫گسترده‬‫ای‬‫گرفت‬ ‫خود‬ ‫تاثير‬ ‫زير‬ ‫را‬ ‫جوان‬ ‫نسل‬ ‫و‬ ‫شد‬ ‫عرضه‬ ‫جامعه‬ ‫به‬.‫وحدت‬ ‫ملقمه‬ ‫واقع‬ ‫در‬
«‫دانشگاه‬ ‫و‬ ‫حوزه‬»، ‫هستند‬ ‫الجمع‬ ‫مانع‬ ‫و‬ ‫متعارض‬ ‫پديده‬ ‫دو‬ ‫كه‬‫درست‬‫پ‬ ‫جامعه‬ ‫كه‬ ‫زمانی‬ ‫در‬‫ويای‬
‫فهم‬ ‫برای‬ ‫روشنگری‬ ‫دوران‬ ‫يك‬ ‫به‬ ‫ايران‬‫پيچيدگی‬‫های‬‫مدرن‬ ‫دنيای‬‫ورو‬‫داش‬ ‫نياز‬ ‫جلو‬ ‫به‬،‫ت‬
‫را‬ ‫افكار‬ ‫حوزويان‬ ‫و‬ ‫روشنفكران‬ ‫از‬ ‫مجموعه‬ ‫اين‬ ‫فرهنگی‬ ‫ضد‬ ‫توليدات‬‫به‬‫سده‬‫های‬‫ب‬ ‫ميانه‬‫ازگشت‬
‫داد‬.‫امثال‬ ‫تركيب‬ ‫توليد‬ ‫و‬ ‫محصول‬«‫شريعتمداری‬ ‫علی‬ ‫ودكتر‬ ‫سروش‬ ‫دكتر‬»‫روحاني‬ ‫با‬ ،‫همچون‬ ‫ونی‬
«‫احمدی‬ ‫احمد‬ ‫االسالم‬ ‫حجت‬»‫ا‬ ‫دانشگاه‬ ‫پاكسازی‬ ‫فاجعه‬ ، ‫فرهنگی‬ ‫انقالب‬ ‫شورايعالی‬ ‫در‬‫ز‬
‫شد‬ ‫خارج‬ ‫به‬ ‫ايرانی‬ ‫گان‬ ‫نخبه‬ ‫خيل‬ ‫مهاجرت‬ ‫و‬ ‫عزيمت‬ ‫و‬ ‫منورالفكرها‬.
‫به‬ ‫غيرانتقادی‬ ‫بازگشت‬‫سده‬‫ها‬‫ميانه‬ ‫ی‬(2)

45. ‫فكری‬ ‫برداشت‬ ‫حاصل‬‫روشنفكران‬‫و‬ ‫راستی‬ ‫دست‬‫محافظه‬‫كار‬‫تخريب‬ ‫در‬‫درست‬‫انديش‬‫ی‬‫كمتر‬
‫اززيان‬‫باری‬‫روشنفكران‬ ‫فرهنگی‬ ‫محصوالت‬‫بی‬‫چپ‬ ‫مايه‬‫گرا‬‫دوراندي‬ ‫فاقد‬ ‫احساسی‬ ‫ی‬‫شی‬‫نبوده‬
‫است‬..
‫سپهر‬‫بخش‬ ‫ذهنی‬ ‫و‬ ‫فرهنگی‬‫قابل‬‫توجهی‬‫كردن‬ ‫شركت‬ ‫اسالمی‬ ‫انقالب‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫نسلی‬ ‫از‬‫دو‬ ‫اين‬ ‫از‬ ‫د‬
‫بود‬ ‫شده‬ ‫تغذيه‬ ‫مخرب‬ ‫منبع‬.‫در‬‫اين‬‫سالها‬‫ادبيات‬‫چپ‬‫روانه‬‫و‬ ‫نقد‬ ‫مورد‬ ‫زيادی‬ ‫حد‬ ‫به‬‫بررسی‬‫قر‬‫ار‬
‫گرفته‬،‫اما‬‫و‬ ‫ادبيات‬‫محصوالت‬‫فرهنگی‬‫راستی‬ ‫دست‬‫مس‬ ‫های‬ ‫رسانه‬ ‫و‬ ‫نشريات‬ ‫غياب‬ ‫در‬‫خوب‬ ‫تقل‬
‫همچون‬ ‫نشرياتی‬ ‫در‬ ، ‫انديش‬«‫صداو‬ ، ‫پويا‬ ‫انديشه‬ ، ‫مهرنامه‬....»‫زير‬‫اس‬ ‫حاكميت‬ ‫حمايت‬‫المی‬
‫همچنان‬ ‫موجود‬‫بازار‬‫وگرمی‬ ‫مكارانه‬‫دارند‬.ِ‫ت‬‫ذهني‬‫فرهنگ‬‫سازی‬‫برای‬‫گذشت‬ ‫تاريخ‬ ‫پاكسازی‬‫ه‬
‫براندازی‬‫نظام‬‫با‬ ‫ايرانی‬ ‫گذشتگان‬ ‫مترقی‬ ‫فكری‬‫دوگر‬ ‫اين‬ ‫نانوشته‬ ‫و‬ ‫نوشته‬ ‫اتحاد‬‫صورت‬ ‫وه‬‫گرفت‬‫ه‬
‫است‬.
‫نتيجه‬‫بازگشت‬‫به‬ ‫غيرانتقادی‬‫سده‬‫ها‬‫مي‬ ‫ی‬‫انه‬(3)

46. ‫معتزله‬
‫َه‬‫ل‬ِ‫ز‬َ‫ت‬‫ُع‬‫م‬‫از‬ ‫گروهی‬‫متكلمان‬‫به‬ ‫معتقد‬ ‫كه‬ ‫ّت‬‫ن‬‫س‬ ‫اهل‬ ِ‫ن‬‫مسلما‬«‫اصالت‬‫برابر‬ ‫در‬ ‫عقل‬‫نق‬‫ل‬»‫هستند‬.
‫معتزله‬‫نظری‬ ‫عقل‬‫های‬‫آموزه‬ ‫بر‬ ‫را‬‫وحيانی‬‫دانند‬‫می‬ ‫حاكم‬.‫ّيت‬‫ل‬‫ك‬ ‫در‬ ‫ثمراتی‬ ،‫اصل‬ ‫اين‬‫نظام‬
‫از‬ ‫ويژه‬ ‫برداشتی‬ ‫و‬ ‫داشته‬ ‫همراه‬ ‫به‬ ‫آنان‬ ‫دينی‬ ‫عقايد‬ ‫و‬ ‫فكری‬‫توحيد‬‫و‬‫الهی‬ ‫عدل‬‫د‬ ‫به‬‫داده‬ ‫ست‬
‫به‬ ،‫رو‬ ‫بدين‬ ‫و‬ ‫است‬‫تأويل‬‫است‬ ‫ناسازگار‬ ‫عقل‬ ‫با‬ ،‫ظاهر‬ ‫به‬ ‫كه‬ ‫دينی‬ ‫متون‬ ‫از‬ ‫دسته‬ ‫آن‬‫پرداختند‬ ،.
‫ب‬ ‫را‬ ‫آن‬ ‫و‬ ‫كردند‬ ‫انكار‬ ‫شده‬ ‫تصريح‬ ‫آن‬ ‫به‬ ‫متون‬ ‫برخی‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫را‬ ‫الهی‬ ‫رؤيت‬ ،‫مثال‬ ‫برای‬‫تأويل‬ ‫ه‬
‫مك‬ ‫از‬ ‫خداوند‬ ‫چون‬ ‫و‬ ‫نيست‬ ‫ممكن‬ ‫جهت‬ ‫و‬ ‫مكان‬ ‫بدون‬ ‫رؤيت‬ ،‫عقلی‬ ‫لحاظ‬ ‫به‬ ‫زيرا‬ ‫بردند؛‬‫و‬ ‫ان‬
‫نيست‬ ‫ممكن‬ ‫آخرت‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫جهان‬ ‫اين‬ ‫در‬ ‫او‬ ‫رؤيت‬ ،‫است‬ ‫منزه‬ ‫جهت‬.‫آ‬ ‫با‬ ‫معتزله‬ ‫عقايد‬ ‫برخی‬‫رای‬
‫اتفاق‬ ‫مورد‬‫سنت‬ ‫اهل‬‫دارد‬ ‫آشكار‬ ‫تضاد‬.
‫متكلمان‬ ‫ميان‬ ‫در‬‫به‬ ‫معتزله‬ ،‫سنت‬ ‫اهل‬‫اماميه‬ ‫متكلمان‬‫اصول‬ ‫برخی‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫نزديكترند‬‫اعتقادی‬
‫مانند‬‫توحيد‬‫و‬‫عدل‬‫مشتركند‬ ‫هم‬ ‫با‬.‫ارتباط‬‫نزديك‬«‫شيعيان‬‫و‬‫معتزله‬»‫در‬‫د‬ ‫برخی‬‫های‬‫وره‬
‫مانند‬ ‫شيعه‬ ‫گرای‬ ‫عقل‬ ‫علمای‬ ‫از‬ ‫برخی‬ ‫شده‬ ‫بيشتر‬ ‫تاريخی‬«‫شيخ‬‫مفيد‬‫و‬‫سيد‬‫مرت‬‫ضی‬»‫به‬‫معتزله‬
‫بودند‬ ‫نزديك‬.

47. ‫معتز‬ ‫بنيادين‬ ‫اصول‬‫له‬
1-‫صفاتی‬ ‫توحيد‬
2-‫عدل‬
3-‫وعد‬«‫قول‬‫به‬‫پاداش‬»
4-‫وعيد‬«‫قول‬‫به‬‫عذاب‬»،‫دو‬ ‫ميان‬ ‫منزلتی‬‫منزلت‬
5-‫منكر‬ ‫از‬ ‫نهی‬ ‫و‬ ‫معروف‬ ‫به‬ ‫امر‬.

48. ‫مرجئه‬
‫كلمه‬((‫مرجئه‬))‫از‬ ‫است‬ ‫ماخوذ‬ ‫گروهی‬ ‫عقيده‬ ‫به‬ ‫بنا‬«‫ارجاء‬»‫س‬ ‫و‬ ‫تاخير‬ ‫و‬ ‫امهال‬ ‫معنی‬ ‫به‬‫بب‬
‫به‬ ‫را‬ ‫كار‬ ‫و‬ ‫دادند‬ ‫نمی‬ ‫كسی‬ ‫كفر‬ ‫به‬ ‫قطعی‬ ‫حكم‬ ،‫اختالف‬ ‫موارد‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫بود‬ ‫اين‬ ‫تسميه‬‫و‬ ‫خدا‬
‫گفتند‬ ‫می‬ ‫كردندو‬ ‫می‬ ‫واگذار‬ ‫قيامت‬ ‫به‬ ‫را‬ ‫حقيقت‬ ‫كشف‬«‫نرجی‬‫الی‬ ‫الناس‬ ‫امر‬‫اهلل‬».‫به‬ ‫بنا‬
، ‫ديگر‬ ‫گروهی‬ ‫عقيده‬«‫مرجئه‬»‫از‬«‫ارجاء‬»‫زي‬ ‫است‬ ‫شده‬ ‫گرفته‬ ‫ساختن‬ ‫اميدوار‬ ‫معنی‬ ‫به‬‫كه‬ ‫را‬
‫ساختند‬ ‫نمی‬ ‫نوميد‬ ‫ايمان‬ ‫مزايای‬ ‫از‬ ‫شهادتين‬ ‫اداء‬ ‫با‬ ‫را‬ ‫عصيان‬ ‫اهل‬ ،‫فرقه‬ ‫اين‬ ‫پيروان‬‫را‬ ‫آنها‬ ‫و‬
‫داشتند‬ ‫آمرزش‬ ‫طلب‬ ‫همه‬ ‫برای‬ ‫و‬ ‫دانستند‬ ‫نمی‬ ‫كافر‬.
«‫مرجئه‬»‫استك‬ ‫ترك‬ ‫و‬ ‫او‬ ‫محبت‬ ‫و‬ ‫خدا‬ ‫معرفت‬ ‫از‬ ‫است‬ ‫عبارت‬ ‫ايمان‬ ‫كه‬ ‫بودند‬ ‫معتقد‬ ‫چون‬‫و‬ ،‫بار‬
‫توجه‬ ‫مورد‬ ‫شدت‬ ‫به‬ ،‫رساند‬ ‫نمی‬ ‫ضرری‬ ‫او‬ ‫به‬ ‫معاصی‬ ،‫شد‬ ‫حاصل‬ ‫كسی‬ ‫در‬ ‫اينها‬ ‫چون‬«‫امو‬‫يان‬»
‫بودند‬‫كه‬ ‫زيرا‬«‫معاويه‬»‫دانستند‬ ‫می‬ ‫حق‬ ‫بر‬ ‫خليفه‬ ‫را‬.

49. ‫گويند‬ ‫می‬ ‫چه‬ ‫ها‬ ‫مالكی‬
‫مذهب‬‫است‬ ‫سنت‬ ‫اهل‬ ‫فقهی‬ ‫چهارگانه‬ ‫مذاهب‬ ‫از‬ ‫يكی‬ ‫مالكی‬.‫اين‬ ‫مؤسس‬
،‫مذهب‬«‫مالك‬‫َس‬‫ن‬َ‫ا‬ ‫بن‬‫اصبحی‬»‫است‬ ‫مدينه‬ ‫تابعی‬ ‫فقيهان‬ ‫سوم‬ ‫طبقه‬ ‫از‬.‫او‬
‫سالهای‬ ‫حدود‬90‫تا‬97‫هجری‬‫وبنابر‬ ‫متولد‬‫سـال‬ ‫در‬ ‫قولى‬179‫هـجـرى‬
‫كرد‬ ‫وفات‬.
‫مالك‬‫س‬ ‫او‬ ‫ناخشنودی‬ ‫همين‬ ‫چنانچه‬ ،‫بوده‬ ‫ناراضی‬ ‫عباسيان‬ ‫از‬ ‫انس‬ ‫ابن‬‫بب‬
‫گشت‬ ‫او‬ ‫به‬ ‫اندلس‬ ‫امويان‬ ‫گرايش‬.‫بود‬ ‫معتقد‬ ‫او‬«‫ظاهر‬‫بر‬ ‫قرآن‬‫سنت‬»‫مقدم‬
‫می‬ ‫بزرگ‬ ‫جرم‬ ‫را‬ ‫آن‬ ‫و‬ ‫شمرده‬ ‫زشت‬ ‫را‬ ‫خدا‬ ‫رسول‬ ‫اصحاب‬ ‫بر‬ ‫طعن‬ ‫او‬ ،‫است‬
‫دانست‬.‫مالك‬‫نظام‬«‫استخالف‬»‫قدي‬ ‫به‬ ‫همچنين‬ ‫او‬ ،‫دانست‬ ‫می‬ ‫صحيح‬ ‫را‬‫م‬
‫مسلك‬ ‫جبری‬ ‫و‬ ‫داشت‬ ‫اذعان‬ ‫قرآن‬ ‫بودن‬‫بود‬.‫پ‬ ‫كالمی‬ ‫عقايد‬ ‫در‬ ‫ها‬ ‫مالكی‬‫يرو‬
‫هستند‬ ‫اشعريه‬.

50. ‫ها‬ ‫مالكی‬ ‫استنباطی‬ ‫منابع‬
1-‫قرآن‬‫كريم‬
2-‫سنت‬
3-‫اجماع‬
4-‫قياس‬
5-‫اسـتـحـسـان‬
6-‫اسـتـصـحـاب‬
7-‫مـصـالـح‬‫مرسله‬
8-‫سـد‬‫ذرائع‬
9-‫عرف‬
10-‫قـول‬‫صحابی‬

51. ‫ها‬ ‫شافعی‬
‫ِره‬‫ع‬‫َشا‬‫ا‬‫مكتب‬ ‫پيروان‬ ‫بر‬ ‫كه‬ ‫است‬ ‫نامی‬ ،‫كالمی‬‫علی‬ ‫ابوالحسن‬
‫اشعری‬ ‫اسماعيل‬ ‫بن‬‫شود‬‫می‬ ‫اطالق‬.‫به‬ ‫عام‬ ‫معنای‬ ‫در‬ ‫اشاعره‬
‫يا‬ ‫گرايان‬‫سنت‬‫جماعت‬ ‫و‬ ‫سنت‬ ‫اهل‬‫آنان‬ ‫يعنی‬ ،‫شود‬‫می‬ ‫گفته‬
‫خردگرايان‬ ‫برابر‬ ‫در‬ ‫كه‬‫نقل‬ ‫بر‬ ،‫معتزلی‬«‫قرآن‬‫و‬‫سنت‬»‫تأكي‬‫د‬
‫و‬ ‫داشته‬‫ترجيح‬ ‫عقل‬ ‫بر‬ ‫را‬ ‫نقل‬‫دهند‬‫می‬.

52. ‫شافعی‬ ‫مذهب‬ ‫استنباطی‬ ‫منابع‬
1-‫كتاب‬
2-‫سنت‬
3-‫اجـماع‬
3-‫گفته‬‫صحابی‬

53. ‫ها‬ ‫حنيفی‬
‫مذهب‬‫توسط‬ ‫و‬ ‫است‬ ‫سنت‬ ‫اهل‬ ‫چهارگانه‬ ‫مذاهب‬ ‫از‬ ‫حنفيه‬«‫ابوحنيفه‬‫بن‬ ‫نعمان‬‫ثابت‬»‫در‬ ‫كه‬ ‫تبار‬ ‫ايرانی‬
‫سال‬80‫سال‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫متولد‬ ‫هجری‬150‫بنيانگذاری‬ ، ‫درگذشت‬ ‫عباسی‬ ‫منصور‬ ‫زندان‬ ‫در‬ ‫هجری‬‫شد‬.‫مذهب‬
‫و‬ ‫فتوايی‬ ‫هر‬ ‫صدور‬ ‫از‬ ‫بعد‬ ‫كه‬‫چنان‬ ‫است‬ ‫رای‬ ‫به‬ ‫قائل‬ ‫ابوحنيفه‬ ‫زيرا‬ ‫نامند‬‫می‬ ‫رای‬ ‫اهل‬ ‫را‬ ‫او‬ ‫روش‬ ‫و‬
‫ماست‬ ‫نظر‬ ‫اين‬ ‫كرد‬‫می‬ ‫عنوان‬ ‫حكمی‬.‫قبول‬ ‫به‬ ‫اقدام‬ ‫شرايطی‬ ‫در‬ ‫تنها‬ ‫و‬ ‫بود‬ ‫مخالف‬ ‫حديث‬ ‫اهل‬ ‫اوبا‬
‫احاديث‬‫نداشت‬ ‫قبول‬ ‫را‬ ‫مفرد‬ ‫خبر‬ ‫و‬ ‫حديث‬ ‫و‬ ‫باشد‬ ‫شده‬ ‫نقل‬ ‫تابعين‬ ‫از‬ ‫كه‬ ‫كرد‬‫می‬ ‫متواتر‬،
. ‫باشد‬ ‫وی‬ ‫فقهی‬ ‫روش‬ ‫در‬ ‫تأثيرش‬ ‫و‬ ‫او‬ ‫بودن‬ ‫متكلم‬ ‫بخاطر‬ ‫تواند‬‫می‬ ‫او‬ ‫شيوه‬ ‫اين‬.‫و‬ ‫قياس‬ ‫او‬ ‫همچنين‬
‫پذيرفت‬ ‫اجتهاد‬ ‫در‬ ‫اصول‬ ‫عنوان‬‫به‬ ‫هم‬ ‫را‬ ‫.استحسان‬

54. ‫حنيفی‬ ‫مذهب‬ ‫استنباطی‬ ‫منابع‬
1-‫قرآن‬
2-‫سنت‬
3-‫قول‬‫صحابه‬
4-‫قياس‬‫رای‬ ‫و‬
4-‫استحسان‬
5-‫اجماع‬
6-‫عرف‬

55. ‫حنبلی‬ ‫مكتب‬
‫حنبلی‬‫های‬‫شاخه‬ ‫از‬ ‫يكی‬ ‫نام‬‫سنی‬ ‫كيش‬‫دين‬ ‫از‬‫و‬ ‫فقهی‬ ‫مذاهب‬ ‫از‬ ‫و‬ ،‫اسالم‬‫پيرو‬«‫عبدالرحمان‬ ‫ابو‬‫احم‬‫د‬
‫ابن‬‫حنبل‬»‫از‬‫گانه‬ ‫چهار‬ ‫ائمه‬‫سنت‬‫و‬‫است‬ ‫جماعت‬.‫او‬‫چهارمين‬‫امام‬‫از‬‫ا‬‫مامان‬(‫مذهبی‬ ‫رهبران‬)‫اهل‬
‫است‬ ‫سنت‬.‫وی‬‫سال‬ ‫در‬164‫در‬ ‫قمری‬ ‫هجری‬‫بغداد‬‫سال‬ ‫در‬ ‫و‬ ‫شد‬ ‫زاده‬241‫درگذشت‬.‫حنبل‬ ‫ابن‬‫اهل‬
‫حديث‬‫نداشت‬ ‫رای‬ ‫به‬ ‫توجهی‬ ‫و‬ ‫بود‬.‫به‬ ً‫ا‬‫صرف‬ ‫او‬ ‫استناد‬‫قرآن‬‫و‬‫حديث‬‫پ‬‫يامبر‬‫اسالم‬‫بود‬.‫پسر‬ ‫محمد‬
‫عبدالوهاب‬‫مؤسس‬‫وهابيت‬‫است‬‫داشته‬ ‫حنبلی‬ ‫مذهب‬ ‫نيز‬.
‫است‬‫پذيرفته‬ ‫و‬ ‫گرفته‬ ‫مبنا‬ ‫را‬ ‫اصل‬ ‫دو‬ ‫خود‬ ‫مذهب‬ ‫در‬ ‫او‬:
‫است‬ ‫بطالن‬ ‫عبادات‬ ‫در‬ ‫اوليه‬ ‫اصل‬،‫مگر‬‫باشد‬ ‫آمده‬ ‫صحت‬ ‫بر‬ ‫دليلی‬ ‫كه‬ ‫آن‬.
‫است‬ ‫صحت‬ ‫عقود‬ ‫و‬ ‫معامالت‬ ‫در‬ ‫اوليه‬ ‫اصل‬،‫مگر‬‫باش‬ ‫رسيده‬ ‫بطالن‬ ‫و‬ ‫تحريم‬ ‫بر‬ ‫دليلی‬ ‫كه‬ ‫آن‬‫د‬.
‫بنابراين‬‫طرفهای‬ ‫كه‬ ‫است‬ ‫شرطی‬ ‫هر‬ ‫به‬ ‫شدن‬ ‫ملتزم‬ ‫و‬ ‫نهادن‬ ‫احترام‬ ‫حنبل‬ ‫ابن‬ ‫احمد‬ ‫شيوه‬ ‫اساس‬‫معامله‬
، ‫شومد‬ ‫متعد‬‫شرط‬ ‫آن‬ ‫حرمت‬ ‫بر‬ ‫دليلی‬ ‫شارع‬ ‫سوی‬ ‫از‬ ‫كه‬ ‫آن‬ ‫مگر‬‫باشد‬ ‫وجودداشته‬.

56. ‫حنبل‬ ‫مذهب‬ ‫استنباطی‬ ‫منابع‬‫ی‬
1-‫اهلل‬‫كتاب‬«‫قرآن‬»
2-‫سنت‬‫اهلل‬‫رسول‬«‫محمد‬»
3-‫فتوای‬‫صحابه‬‫پيامبر‬‫اسالم‬
4-‫قول‬‫برخی‬‫از‬‫صحابه‬‫كه‬‫موافق‬‫با‬‫كتاب‬‫باشد‬
5-‫تمام‬‫احاديث‬‫مرسل‬‫و‬‫ضعيف‬

57. ‫؟‬ ‫چيست‬ ‫بنيادگرائی‬
‫مفهوم‬‫بنيادگرايی‬«Fundamentalism»‫كه‬‫ريشه‬‫در‬‫جهان‬‫مسيحيت‬‫غرب‬،‫دارد‬‫نخستين‬‫با‬‫ر‬
‫پروتستان‬‫های‬‫انجيلی‬‫آمريكا‬‫در‬‫دهه‬1910‫با‬‫انتشار‬‫جزواتی‬‫با‬‫عنوان‬«Fundamental»‫به‬
‫صورت‬‫ارادی‬‫و‬‫خود‬‫خواسته‬‫اين‬‫واژه‬‫را‬‫به‬‫خود‬‫اطالق‬،‫نموده‬‫و‬‫در‬‫مخالفت‬‫با‬‫اصول‬
،‫مدرنيسم‬‫بازگشت‬‫به‬‫اصول‬‫مسيحيت‬‫را‬‫كه‬‫از‬‫ديدگاه‬‫دنيای‬‫مدرن‬‫غرب‬‫سخت‬‫گي‬‫رانه‬‫و‬
‫متعصبانه‬‫تلقی‬‫می‬،‫شد‬‫مطرح‬‫كردند‬.‫اما‬،‫امروزه‬‫دنيای‬‫مدرن‬‫غرب‬‫در‬‫مواجهه‬‫با‬‫حرك‬‫ت‬
‫های‬‫اسالمی‬‫معاصر‬‫اين‬‫اصطالح‬‫را‬‫بدون‬‫توجه‬‫به‬‫تفاوت‬‫ها‬‫و‬‫مبانی‬‫متفاوت‬‫انديشه‬‫ای‬‫و‬
‫عملی‬‫بر‬‫اين‬‫جريان‬‫ها‬‫اطالق‬‫كرده‬‫است‬.

58. ‫بنيادگرايان‬(‫ها‬ ‫سلفی‬)
‫َفی‬‫ل‬َ‫س‬‫به‬‫گروهی‬‫از‬‫مسلمانان‬‫اهل‬‫سنت‬‫گفته‬‫شود‬‫می‬‫كه‬‫به‬‫دين‬‫اسالم‬‫تمسك‬‫جسته‬‫و‬‫خود‬‫را‬‫پيرو‬‫سلف‬
‫صالح‬‫دانند‬‫می‬‫و‬‫در‬‫عمل‬‫و‬‫اعتقادات‬‫خود‬‫از‬‫پيامبر‬،‫اسالم‬‫صحابه‬‫و‬‫تابعين‬‫تبعيت‬‫كنن‬‫می‬‫د‬.‫ها‬‫سلفی‬
‫تنها‬‫قرآن‬‫و‬‫سنت‬‫را‬‫منابع‬‫احكام‬‫و‬‫تصميمات‬‫خود‬‫دانند‬‫می‬.‫سلفی‬‫گری‬‫دو‬‫ركن‬‫اساسی‬‫دارد‬:
1-‫يكی‬‫بازگشت‬‫به‬‫شيوه‬‫زندگی‬‫و‬‫مرام‬‫سلف‬‫صالح‬‫و‬‫در‬‫نهايت‬‫سنت‬‫حجاز‬‫و‬‫به‬‫خصوص‬‫سن‬‫ت‬‫اهل‬‫مدينه‬
‫در‬1400‫سال‬،‫پيش‬
2-‫مبارزه‬‫با‬،‫بدعت‬‫يعنی‬‫هر‬‫چيزی‬‫كه‬‫ها‬‫سلفی‬‫جديد‬‫بر‬‫خالف‬‫سنت‬‫دانند‬‫می‬.‫های‬‫سلفی‬‫مع‬‫اصر‬‫بر‬
‫معنی‬‫خاصی‬‫ازتوحيد‬‫تأكيد‬‫زيادی‬‫دارند‬‫كه‬‫باعث‬‫شود‬‫می‬‫افراد‬‫بسياری‬«‫نامعتقد‬»‫به‬‫آن‬‫ت‬‫لقی‬‫گردند‬.
‫گری‬‫سلفی‬‫دارای‬‫ابعاد‬،‫مذهبی‬،‫فرهنگی‬،‫اجتماعی‬‫و‬‫سياسی‬‫است‬‫و‬‫تأثيری‬‫بنيادين‬‫بر‬‫م‬‫تفكران‬‫مسلمان‬
‫در‬‫گوشه‬‫و‬‫كنار‬‫جهان‬‫اسالم‬‫گذاشته‬‫است‬.

59. ‫سلف‬ ‫اوليه‬ ‫پيشينه‬‫ها‬ ‫ی‬
‫اين‬ ‫كنندگان‬ ‫تبيين‬ ‫ترين‬‫مهم‬ ‫از‬ ،‫سنت‬ ‫اهل‬ ‫مذهب‬ ‫چهارمين‬ ‫گذار‬‫پايه‬ ،‫حنبل‬ ‫بن‬ ‫احمد‬‫رويه‬‫كه‬ ‫بود‬ ‫فكری‬
‫بعدها‬«‫گری‬‫سلفی‬»‫آورد‬ ‫بوجود‬ ‫را‬.‫حنبل‬ ‫ابن‬«‫قرآن‬‫بر‬ ‫را‬‫عقل‬»‫داد‬‫می‬ ‫برتری‬(‫و‬ ‫قرآن‬ ‫ميان‬ ‫تناقضی‬ ‫و‬
‫ديد‬‫نمی‬ ‫عقل‬)‫و‬‫تاويل‬‫و‬‫كالم‬‫كرد‬‫می‬ ‫رد‬ ‫را‬.‫برای‬ ‫را‬ ‫سختی‬ ‫قوانين‬ ‫او‬‫اجتهاد‬‫استفاده‬ ‫و‬ ‫كرد‬ ‫وضع‬
‫از‬‫قياس‬‫كرد‬ ‫محدود‬ ‫را‬.‫بعدها‬«‫ابن‬‫تيميه‬»،‫فراوانی‬ ‫تأثير‬ ‫گری‬‫سلفی‬ ‫تحول‬ ‫در‬ ،‫حنبلی‬ ‫مكتب‬ ‫فقهای‬ ‫از‬
‫داشت‬.‫های‬‫نوآوری‬ ‫ويژه‬ ‫به‬ ‫بدعت‬ ‫با‬ ‫مخالفت‬ ‫به‬ ‫او‬‫پرداخت‬ ‫صوفيان‬.‫شود‬ ‫می‬ ‫گفته‬ ‫دليل‬ ‫بهمين‬
‫ترين‬‫قديمی‬‫مربوط‬ ‫سلفی‬ ‫افكار‬‫احمد‬ ‫به‬‫بن‬‫حنبل‬«241–186‫ق‬»‫است‬.‫هجری‬ ‫هشتم‬ ‫قرن‬ ‫در‬‫ابن‬
‫تيميه‬«728–661‫ق‬»‫برمبنای‬ ‫را‬ ‫خود‬ ‫افكار‬‫تفكرات‬«‫بن‬ ‫احمد‬‫حنبل‬»‫سامان‬ ‫و‬ ‫بازسازی‬‫رغم‬‫علی‬ ‫اما‬ ‫داد‬
‫در‬ ‫خاصی‬ ‫نتيجه‬ ‫فراوان‬ ‫های‬‫فعاليت‬‫تا‬ ‫برنداشت‬‫در‬ ‫اينكه‬‫هجری‬ ‫دوازدهم‬ ‫قرن‬«‫محمد‬‫بن‬
‫عبدالوهاب‬«1200–1115‫ق‬»‫افكار‬‫تيميه‬ ‫ابن‬‫كرد‬ ‫گذاری‬‫پايه‬ ‫را‬ ‫وهابيت‬ ‫فرقه‬ ‫و‬ ‫كرد‬ ‫عرضه‬ ‫نويی‬ ‫قالب‬ ‫در‬ ‫را‬