3. OTQULOQDOS
HLAR
Bu oilaning 35 turkumva 1000 yaqin turi turi o‘sadi. Bular o‘t, buta
va daraxt o‘simliklar bo‘lib, barglari poyada ketma-ket, qisman
qarama-
qarshi joylashadi. Barglari oddiy, ikkita yon barglari qo‘shilib,
naycha hosil qiladi. Gullari mayda aktinomorf, ikki jinsli yoki bir ji
nsli,
qo‘sh o‘ramli yoki bir o‘ramli bo‘lib ko‘pincha ro‘vak yoki
boshoqsimon to‘pgullarga birlashgan. Gulo‘ramining barglari 3-
6 ta
yashil yoki har xil ranglarda bo‘ladi. Chagchisi 6-
9 erkin yoki qo‘shilib
o‘sgan. Ginetsey 2-
4 meva bargining qo‘shilishidan hosil bo‘lgan.
Tugunchasi ustki bir uyali va bir urug‘kurtakli. Mevasi lizikarp
pista
yoki uch qirrali yong‘oqcha mevadir.
.
5. Otquloq (Rumex) — torondoshlar oilasiga
mansub bir va koʻp yillik
oʻsimliklar turkumi. Oʻzbekistonda 16 turi mavj
ud. Shulardan ekma. Otquloq, shovul, jingalak
Otquloq (R. crispus L.), qizgʻish Otquloq (R.
conglomerates Murr.), Suriya Otqulogʻi (R.
syriacus Meisn.), Drobov Otqulogʻi (R.
drobovii Korov.) uchraydi. Ildizi oʻq ildiz,
yoʻgʻon, poyasi koʻp qirrali, boʻgʻimli, yuqori
qismi kamshox. Ildiz oldi barglari uzun
bandli, barg plastinkasining tubi oʻqsimon
(nayzasimon), uchburchak-tuxumsimon yoki
keng nashtarsimon, poyasidagisi choʻziq-
nashtarsimon, poya boʻgʻimlarida ketma-ket
oʻrnashgan. Gullari bir jinsli, mayda, toʻpguli
roʻvaksimon. May oyidan sentabrgacha gullab
urugʻlaydi. Mevasi 3 qirrali yongʻoqcha. Otquloq.
nam yerlarda, oʻtloqlarda, togʻ yonbagʻirlarida
oʻsadi. Tibbiyotda dorivor Otquloq., mayda bargli
otquloq. yoki shovul va oddiy otquloqdan
foydalaniladi. Otquloq. S, V va boshqa
vitaminlarga boy boʻlganligi sababli ovqatga
ishlatiladi
6. ROVOCH
Rheum- torondoshlar oilasiga mansub koʻp yillik oʻtsimon oʻsimliklar turkumi, sabzavot
ekini. Asosan, Osiyoda oʻsadigan 50 ga yaqin turi bor. Oʻzbekistonda 3 turi yovvoyi holda
oʻsadi. Dehqonchilikda sabzavot P. (R. undulatum)
turi Yevropa mamlakatlari, AQSH, Xitoy, Oʻrta Osiyoda ekiladi. Ildizi yoʻgʻon, sertarmoq,
ildizpoyali. Poyasi tik, boʻyi 2 m gacha boradi. Bargi yirik, oddiy, bandi uzun (1,5 m
gacha), sersuv, nordon, yeyishli, limon va olma kislotasiga boy. Gullari mayda, toʻpguli
roʻvaksimon. Gultojbargi 6 ta, oqishpushti yoki qizil. Mevasi 3 qirrali, qizilqoʻngʻir
pistacha. Barg bandi koʻklamdan boshlab isteʼmol qilinadi, undan souslar, kompot, kisel,
murabbo, konfet, kvas tayyorlashda foydalaniladi. Ayrim turlarining ildizi qadimdan
oshlovchi modda sifatida ishlatiladi. Ildizi va ildizpoyasi tarkibida 3—6% antraglikozid,
6—12% oshlovchi b. moddalar bor. Panjasimon rovoch. (R. palmatum) dorivor oʻsimlik
sifatida oʻstiriladi. Iddizidan tayyorlangan preparatlar (kukun, damlama va nastoykalar)
surunkali kabziyat hollarida surgi sifatida ishlatiladi. R. urugʻi, koʻchati va ildiz
bachkilaridan koʻpaytiriladi. Ekilganidan keyin 2yildan barg bandi olib ishlatiladi.
Hosildorligi 6—7yili 250—400 s/ga. [1]
7. ARALIYADOSHLAR
(Araliaceae) – Oila 80 dan ortiq
turkumga mansub 800 turni o‘z
ichiga oiadi. Ko‘pchilik
araliyadoshlarga mansub turlar
tropik va subtropik hududlarda
o'sadi. Ulaming aksariyat turlari
Malayziya, Indoneziya va Amerika
tropiklarida uchraydi.
Araliyadoshlar — uncha katta
bo‘lmagan daraxtiar yoki butaiami,
ba’zi chirmashib o'suvchi lianalami
o‘z ichiga oladi. Ko‘p yillik o‘t turlari
ham bor
8. Barglarining bandi kengayib,
novda hosil qiladi va poyani
o‘rab turadi. Barglari poyada
navbatlashib joylashadi.
To‘pguli yirik, murakkab
soyabon. Gullari nisbatan
mayda, aktinomorf, ikki jinsli,
ikki uyli. Gulqo‘rg‘on ikki
qavat, gulkosachabargi 5 yoki
4 ta, gultojisi 5 ta, changchisi
ham 5 ta yoki ko‘p. Bu oilaga
dorivor o‘simlik jenshen-
Pawax ginseng, zamanixa -
Oplopanax, araliya-Aralia,
eleuterokok-Eleutherococcus
va boshqa manzarali
o‘simliklar kiradi.
9. JENSHEN
Jenshen (Panax ginseng) —
araliyadoshlarga (Araliceae) mansub
koʻp yillik oʻt. Sharqiy Osiyo, Xitoy
va Koreyada tabiiy holda oʻsuvchi
qadimiy oʻsimlik . Bo`yi 30-50 sm ,
barglari panjasimon qirqma , gullari
mayda ko`kish , soyabonsimon
to`pgulga yig`ilgan . Mevasi yumshoq
. Etli ildizi silindirsimon xushbo`y ,
ta`mi achchiqroq.
11. VALERIANADOSHLAR
OILASI-
VALERIANACEAE.
Bu oila vakillari buta,chala buta
ko‘proq o‘t o‘simliklardir. Barglari
qarama-qarshi joylashgan, odatda,
patsimon qirqilgan va yonbargsiz.
To‘pgullari dixoziy yoki gajak.
Gullari 2 jinsli, ba’zan bir jinsli,
zigomorf, assimetrik, ya’ni teng 2
qismga ajratish mumkin
bo‘lmaydigan, 5 a’zolidir.
Kosachasi gullash davrida yaxshi
sezilmaydi, keyinroq patsimon
o‘simtaga aylanadi. Gultoji 2 labli,
qo‘ng‘iroqsimon va uzun nayli bo‘lib,
naydan pixsimon yoki naysimon
o‘simta chiqadi.
Changchilari 1 ta yoki 3 ta qolgan 2
tasi rivojlanmaydi. Urug‘chisi 3
mevabargli. Tugunchasi ostki, lekin
urug‘kurtagi uning faqat
bittasidagina taraqqiy etadi. Mevasi
yong‘oqcha, kosachadan hosil bo‘lgan
patsimon uchmasi bor.Urug‘i
endosperimsiz. Valerianadoshlar
oilasi 14 avlod va
350 turdan iborat bo‘lib, asosan
shimoliy yarim sharda, bir qismi
Braziliyada va And tog‘larida
tarqalgandir. O‘zbekistonda 3 avlodi
va 19 turi uchraydi.
12. Dori valeriana (V.officinalis). U
meditsinada katta ahamiyatga ega
bo‘lgan ildizpoyali,
yirik ko‘p yillik o‘tlardandir.
Barglari toq patsimon, qirqilgan
qarama-qarshi joylashgan,
gullari pushti rangli xushbo‘y.
Changchisi 3 ta bo‘lib, tojbarg
naychasiga birikkan. Ildizi bilan
ildizpoyasi dori sifatida ishlatiladi.
Asosan Ukrainada va Voronej
oblastida ekiladi. Belorusiya,
Ukraina, Rostov oblastlarida yovvoyi
xolda o‘sganlari ham yig‘ishtirib
olinadi.
13. VALERIYA
valerianadoshlar (Valerianaceae)
oilasiga mansub, ko‘p yillik o‘t
o‘simlik, ildizpoyasi qisqa va
ko‘pgina mayda ildizchalar bilan
qoplangan bo‘lib, yer ostida tik
joylashgan.
Ildizpoyadan birinchi yili
ildizoldi to‘pbarglar, ikkinchi
yilidan boshlab poya o‘sib chiqadi.
Poyasi tik o‘suvchi 1.5-2.0
metrgacha yetadi. Silindrsimon,
mayda qirrali shoxlanmagan
(ba’zan yuqori qismlari
shoxlangan), ichi kovak, yuqori
qismi tuksiz, pastki qismi esa
tuklar bilan qoplangan. Bargi
oddiy, toq patli ajralgan, 4-11 juft
sigmentlar (bo‘lakchalar)dan
iborat. Ildizoldi barglari uzun
bandli bo‘lsa, poyadagi barglar
bandi poyaning yuqori qismiga
yetgani sari qisqara boradi.
. Barglari poyada qarama-qarshi
joylashgan. Gullari mayda, hidli,
poya uchida qalqonsimon yirik
ro‘vakchaga to‘plangan. Kosacha
barglari gul ichiga qarab
qayrilgani sababli aniq
bilinmaydi. Gultojisi
varonkasimon besh bo‘lakli, uchi
ichkariga qayrilgan, oq yoki
pushti rangli, otaligi 3 ta onalik
tuguni 3 xonali, pastda
joylashgan. Mevasi – cho‘ziq
tuxumsimon, och qo‘ng‘ir pista.
Valeriana o‘simligi urug‘ini 1000
donasining og‘irligi – massasi 0.4-
0.6 grammni tashkil qiladi. May
oyining oxiridan boshlab avgust –
senyatbr oylarigacha gullaydi.
