Módulo 3 ESA natureza

Os seres
vivos
Educación secundaria
a distancia para
persoas adultas
3
Natureza

Autores do Módulo 3: Os seres vivos
Xosé Francisco Pardo Teijeiro: Unidades 1, 2, 3
Ángel Gómez Saiz: Unidade 4
Coordinación e supervisión:
José Alfonso Soto Rey
Edita:
Xunta de Galicia
Consellería de Educación e Ordenación Universitaria
Educación Secundaria a Distancia para Persoas Adultas
Depósito legal: C. 486/2005
ISBN: 84-453-2581-7
ISBN: 84-453-4089-1 (en formato CD-ROM)
Maquetación e impresión:

INTRODUCIÓN
A mellora das condicións de vida e o progreso da humanidade están estreita-mente
ligados ao coñecemento da natureza e as súas leis. Polo tanto, dada a
transcendencia das ciencias da natureza, é aconsellable que todas as persoas
coñezan os seus contidos e métodos.
Existe na actualidade un crecente interese polos temas relacionados coa cien-cia
e co medio natural e a súa conservación. Tamén é patente a presenza da
natureza na cultura galega e na maior parte das nosas actividades. Segundo o
escritor Manuel Rivas “...en Galicia vivimos 2,8 millóns de humanos, 1 millón de
vacas, 500 lobos, 1 oso ilocalizable e 500 millóns de árbores”. É posible que non
atopes nunca o oso ilocalizable, pero o que sen dúbida encontrarás serán sou-tos,
praias, carballeiras, cantís, fragas, marismas, etc., o que converte a Galicia
nunha das comunidades autónomas con maior riqueza natural de España.
Para que coñezas e comprendas a natureza e os seus procesos iniciamos este
módulo polo estudo da parte máis pequena e simple, a estrutura celular, seguin-do
con niveis de organización cada vez máis complexos, a composición quími-ca
da materia viva e a organización unicelular.
O seguinte paso é o estudo da organización pluricelular e das funcións vitais
dos seres vivos: nutrición, relación e reprodución. Porén, aínda que son funcións
fundamentais, existen diferenzas notables entre a forma de realizalas os ani-mais
e os vexetais, polo que esta unidade preséntase desde ambas perspecti-vas,
a animal e a vexetal.
Para realizar as funcións vitais os seres vivos precisamos intercambiar materia
e enerxía co medio. Caracterizámonos, xa que logo, por unha intensa activida-de
bioquímica representada polos complexos procesos químicos que teñen
lugar nas células. Outra característica dos seres vivos e a de presentar unha
gran diversidade. Por esta razón, para poder estudalos foi necesario elaborar
sistemas de clasificación baseados en criterios científicos.
Por outra parte, as especies non son inmutables, senón que foron cambiando
progresivamente ao longo da historia da Terra, sendo substituídas unhas por
outras máis adaptadas ás condicións do medio. Para entender a dinámica des-tes
cambios expóñense brevemente as teorías evolutivas máis importantes,
facendo unha referencia á evolución humana e aos homínidos de Atapuerca.
Na vida cotiá é habitual a presenza de microorganismos, xa que son os seres
vivos máis numerosos e con maior capacidade de adaptación aos cambios
ambientais. Estes seres de tamaño microscópico viven en todos os medios e a
maior parte deles son beneficiosos. Só unha minoría son prexudiciais para o ser
humano, os animais ou as plantas.
Para comprender a natureza e os procesos naturais temos que considerar que
os organismos non viven illados senón en relación con outros seres vivos e co
medio que os rodea, establecéndose complexas relacións entre eles que son
tratadas no apartado de ecoloxía, na última unidade do módulo.

4
Páxina
ÍNDICE
UNIDADE DIDÁCTICA 1: A organización dos seres vivos.
A organización unicelular
1. Características da vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2. Niveis de organización dos seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. Composición da materia viva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
- Bioelementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
- Principios inmediatos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
• Biomoléculas inorgánicas: auga e sales minerais. . . . . . . . . . . . . . . . . 15
• Biomoléculas inorgánicas: glícidos, lípidos, proteínas,
ácidos nucleicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
4. A organización unicelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
- A teoría celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
- Células procariotas e eucariotas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
- Estrutura da célula eucariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
- A célula animal e a célula vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
5. A nutrición celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6. A relación celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
7. A reprodución celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
- Mitose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
- Meiose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
8. Os microorganismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
- As bacterias. Estrutura da célula procariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
- Os virus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

5
Páxina
UNIDADE DIDÁCTICA 2: A organización pluricelular.
As funcións dos seres vivios
1. A organización pluricelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
- Tecidos, órganos, aparellos e sistemas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
- As funcións vitais: nutrición, relación, reprodución . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
- A organización animal e a vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2. Función de nutrición nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
- As follas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
- A raíz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
- O talo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3. Función de nutrición nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
- Aparello dixestivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
- Aparello respiratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
- Aparello circulatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
- Aparello excretor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
4. Función de relación nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5. Función de relación nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
6. Función de reprodución nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
- Reprodución asexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
- Reprodución sexual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
7. Función de reprodución nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

6
Páxina
UNIDADE DIDÁCTICA 3: Actividade vital e cambios químicos.
A diversidade dos seres vivos.
1. As reaccións químicas na actividade cotiá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
- A expresión das reaccións químicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
- Reaccións químicas máis frecuentes na actividade cotiá . . . . . . . . . . . . 81
• Aspectos negativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
• A reacción de combustión . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
2. Actividade vital e cambios químicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
- O metabolismo: anabolismo e catabolismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3. Presenza dos microorganismos na vida cotiá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
- Microorganismos prexudiciais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
- Microorganismos útiles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
- A fermentación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
4. Os seres vivos e a súa diversidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
- Taxonomía: categorías taxonómicas e nomenclatura binomial . . . . . . . . 104
- Teorías sobre a evolución dos seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
• Lamarckismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
• Darwinismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
- Probas da evolución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
- A evolución da especie humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

7
Páxina
UNIDADE DIDÁCTICA 4: Ecoloxía
1. Interacción entre os seres vivos e o medio ambiente .................................... 116
2. Os biomas terrestres ...................................................................................... 120
- Os factores climáticos .................................................................................. 120
- A topografía .................................................................................................. 122
- O solo ............................................................................................................ 122
- Os grandes biomas ...................................................................................... 125
3. Os biomas acuáticos ...................................................................................... 128
- Os organismos acuáticos .............................................................................. 129
4. Adaptacións dos seres vivos ao medio .......................................................... 130
- Adaptacións dos animais ao medio acuático ................................................ 131
- Adaptacións das plantas ao medio acuático ................................................ 132
- Adaptacións dos animais ao medio terrestre ................................................ 132
- Adaptacións dos animais ao medio aéreo .................................................... 133
- Adaptacións das plantas ao medio terrestre ................................................ 133
5. Relacións intraespecíficas e interespecíficas .................................................. 134
- Relacións intraespecíficas ............................................................................ 134
- Relacións interespecíficas ............................................................................ 136
6. Os ecosistemas .............................................................................................. 137
- Compoñentes dun ecosistema .................................................................... 138
- Tipos de ecosistemas .................................................................................. 138
7. Relacións tróficas ............................................................................................ 139
- A materia e a enerxía no ecosistema .......................................................... 139
- Cadeas tróficas ............................................................................................ 140
- Redes tróficas .............................................................................................. 142
- Pirámides alimentarias .................................................................................. 143
- Produtividade dun ecosistema ...................................................................... 144
8. Ciclos da materia ............................................................................................ 145
- Fluxo da enerxía .......................................................................................... 146
- Ciclo da auga ................................................................................................ 146
- Ciclo do carbono .......................................................................................... 147
- Ciclo do nitróxeno ........................................................................................ 148
- Ciclo do fósforo ............................................................................................ 149
9. Evolución dos ecosistemas ............................................................................ 151
- Sucesións ecolóxicas .................................................................................... 151
10. O impacto do ser humano nos ecosistemas .................................................. 154
- Contaminación do aire .................................................................................. 154
- Contaminación da auga ................................................................................ 157
- Contaminación do solo ................................................................................ 158
- As aglomeracións urbanas ............................................................................ 159
- A perda da biodiversidade ............................................................................ 160

8
UNIDADE DIDÁCTICA 1
A ORGANIZACIÓN DOS SERES VIVOS.
A ORGANIZACIÓN UNICELULAR
Como poderiamos definir o que é a vida? Podemos falar de seres vivos e de seres
inertes? O que vulgarmente entendemos por “ser vivo” pode non ser moi acertado, xa
que nalgúns aspectos ten similitude co concepto oposto, o de “ser inerte”.
Ata mediados do século XIX os científicos pensaban que os seres vivos estaban
compostos por unha materia especial que subministraba o “impulso vital”. A partir da
síntese de certas moléculas orgánicas no laboratorio, demostrouse que as moléculas
que forman os seres vivos seguen as mesmas leis físicas e químicas que as dos se-res
inertes. Con todo, o nivel de organización da materia viva é moito máis complexo.
A materia viva podemos analizala tendo en conta os bioelementos que a compo-ñen
ou ben as biomoléculas orgánicas e inorgánicas das que está formada e que co-ñecemos
como principios inmediatos: auga, sales minerais, glícidos, lípidos, proteí-nas,
ácidos nucleicos, vitaminas e hormonas.
A célula é a unidade estrutural e fisiolóxica dos seres vivos, polo que é fundamen-tal
coñecer a súa estrutura e as súas funcións. Tendo en conta a súa complexidade
existen dous tipos de células: procariotas e eucariotas. As eucariotas son as máis
complexas, existindo certas diferenzas entre as células animais e as vexetais.
As funcións da célula, como as de calquera ser vivo, son as de nutrición, relación e
reprodución. Segundo como obteña a enerxía a célula eucariota, poderemos falar de
nutrición autótrofa e nutrición heterótrofa. Segundo os seus fins poderemos falar de
dous tipos de división celular: mitose e meiose.
Entre os microorganismos destacamos as bacterias e os virus, caracterizados por
presentar estruturas e forma de vida particulares. As bacterias presentan unha orga-nización
celular de tipo procariótico e poden ser autótrofas ou heterótrofas.
Os virus son moito máis simples xa que a súa organización é subcelular. Todos
eles son parasitos obrigados xa que carecen de orgánulos e de citoplasma. Un exem-plo
é o VIH que parasita os linfocitos, debilitando o sistema inmunolóxico.

9
ÍNDICE DE CONTIDOS
Páxina
1. Características da vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
2. Niveis de organización dos seres vivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
3. Composición da materia viva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
- Bioelementos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
- Principios inmediatos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
• Biomoléculas inorgánicas: auga e sales minerais. . . . . . . . . . . . . . . . . 15
• Biomoléculas inorgánicas: glícidos, lípidos, proteínas,
ácidos nucleicos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
4. A organización unicelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
- A teoría celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
- Células procariotas e eucariotas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
- Estrutura da célula eucariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
- A célula animal e a célula vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
5. A nutrición celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
6. A relación celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
7. A reprodución celular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
- Mitose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
- Meiose. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
8. Os microorganismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
- As bacterias. Estrutura da célula procariota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
- Os virus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

1. Características da vida
Os seres vivos están formados polos mesmos elemen-tos
químicos que podemos atopar na materia mineral,
pero diferéncianse en que son capaces de realizar unha
serie de actividades fundamentais que chamamos “fun-cións
vitais”, é dicir, a nutrición, a relación e a reprodución.
Os seres inertes, constituídos por materia mineral, poderí-an
realizar algunha destas funcións, pero non todas elas
en conxunto.
Todos os seres vivos están constituídos por unha ou
varias células, que constitúen a forma de vida máis sinxe-la
xa que poden realizar as tres funcións vitais. A célula é,
xa que logo, a súa unidade de composición, funcionamen-to
e organización estrutural.
1. Son seres vivos: unha rocha, o corazón, unha árbore, unha nube e unha esponxa?
Os seres vivos distínguense dos “seres inertes” por
unha serie de características, como son as seguintes:
a) Están constituídos por moléculas complexas.
Os seres vivos están constituídos polos mesmos
elementos químicos que forman os minerais e as
rochas. O que os diferenza é a maneira en que os
elementos se combinan entre si, orixinando no caso
da materia viva unhas estruturas máis complexas e
variadas.
Na materia viva as moléculas resultantes da combi-nación
dos elementos son propias e de gran com-plexidade:
glícidos, lípidos, proteínas, ácidos nuclei-cos,
etc.
Os seres vivos
10

b) Presentan unha organización complexa.
Nos seres vivos non só as moléculas teñen certa
complexidade, senón que ademais se organizan en
estruturas cada vez máis complexas. As moléculas
organízanse en estruturas celulares, estas en célu-las,
que a súa vez forman tecidos, que orixinan
órganos, que dan lugar a aparatos, etc., ata chegar
a un organismo constituído por diferentes estruturas
especializadas nunha función.
c) Teñen unha gran capacidade de adaptación.
Os seres vivos caracterízanse pola súa facilidade de
cambio (fisiolóxico, anatómico, etc.), de modo que
poden evolucionar a formas máis adaptadas ás
novas condicións ambientais e garantir deste xeito a
supervivencia dos seus descendentes.
d) Necesitan obter materia e enerxía do medio para
realizar as funcións vitais.
Aínda que un microorganismo, un mamífero ou un
molusco aparentemente son moi diferentes, en
todos eles teñen lugar uns procesos físicos e quími-cos
complexos que implican unha continua transfor-mación
de materia e enerxía.
Todos os seres vivos obteñen substancias e enerxía
do medio no que viven. Estas substancias, chama-das
nutrientes, son transformadas noutras molécu-las
ou en enerxía, que é necesaria para realizar as
funcións vitais.
e) Pódense reproducir.
Todo ser vivo é capaz de orixinar novos seres idén-ticos
a el, o que permite a supervivencia da especie.
Podería considerarse que os seres inertes, por
exemplo os minerais ou os cristais, tamén poden
“reproducirse”, pero nos seres vivos a reprodución é
máis complexa e sofisticada, chegando a garantir
non só a creación dun individuo idéntico aos seus
proxenitores senón ademais a inducir certa variabi-lidade
nos descendentes, o que permite as adapta-cións
aos cambios ambientais.
UNIDADE 1
Adaptación e diversidade nos
insectos.
Órganos reprodutores dos fentos.
11

2. Cando se rompe un anaco de rocha, pódese considerar unha reprodución?
3. Completa o cadro seguinte:
2. Niveis de organización dos seres vivos
O que caracteriza a un “organismo vivo” é precisamen-te
a súa organización, é dicir, a súa orde estrutural. A bios-fera
comprende diferentes niveis de organización, de
modo que os máis altos son o resultado da asociación dos
máis baixos.
O nivel máis baixo é o constituído polas partículas sub-atómicas:
protóns, electróns, neutróns, etc., que son as
unidades máis pequenas da materia.
As partículas subatómicas únense para formar átomos,
por exemplo os átomos de C, H e O.
A unión dos átomos dá lugar a moléculas simples,
como a auga (H2O), a glicosa ou os aminoácidos, que á
súa vez se unen para formar moléculas máis complexas
chamadas macromoléculas.
Un caso especial é o dos virus, que a pesar de que
teñen unha organización moi simple, de tipo macromole-cular,
poden chegar a desenvolver as funcións propias dos
seres vivos.
As macromoléculas forman os orgánulos celulares,
como os cloroplastos, as mitocondrias ou os ribosomas, e
estes, no seu conxunto, orixinan a célula, como é o caso
das neuronas ou dos glóbulos vermellos.
Existen organismos formados por unha soa célula. Son
seres unicelulares, como as bacterias e os protozoos, que
Os seres vivos
12

nalgúns casos poden organizarse formando colonias de
numerosos individuos pero que non chegan a constituír un
verdadeiro organismo pluricelular.
As células coa mesma forma e función organízanse for-mando
tecidos, como o muscular ou o nervioso, que á súa
vez se organizan en estruturas máis complexas chamadas
órganos, como poden ser a folla ou o ril.
Un órgano pode estar formado, xa que logo, por dife-rentes
tipos de tecidos, pero cada un destes tecidos esta-rá
constituído por un só tipo de células.
Os órganos que realizan a mesma función agrúpanse
formando sistemas, como o nervioso, ou aparatos, como
o dixestivo ou o respiratorio. Por exemplo, o aparato dixes-tivo
está constituído por varios órganos: boca, esófago,
estómago, intestino, etc.
Os aparatos e sistemas unidos e coordinados dan lugar
a un individuo ou ser vivo pluricelular.Os individuos asó-cianse
con outros da mesma especie orixinando unha
poboación.
As poboacións dunha especie adoitan compartir o
medio onde viven con outras de especie diferente forman-do
unha comunidade ou biocenose. O conxunto de todas
as comunidades existentes no noso planeta forma o que
chamamos a biosfera.
UNIDADE 1
13
Niveis de organización da materia viva.

Desde o nivel de partículas elementais ata o de orgá-nulos
celulares falamos de niveis abióticos (“sen vida”). A
partir da organización celular consideramos todos os
niveis como bióticos.
4. Anxo é un biólogo que traballa no Parque Nacional das Illas Atlánticas (Illas Cíes)
3. Composición da materia viva
Bioelementos
Na composición química dos seres vivos interveñen só
algúns dos elementos químicos presentes na Terra. Estes
elementos químicos que compoñen a materia viva reciben
o nome de bioelementos. Os más importantes, tendo en
conta a súa proporción, son: C (carbono), H (hidróxeno), O
(osíxeno), N (nitróxeno), S (xofre) e P (fósforo).
Existen ademais bioelementos secundarios, que apare-cen
en menor proporción, como son: Ca (calcio), Na
(sodio), K (potasio), Cl (cloro), Fe (ferro), etc.
Principios inmediatos
Os elementos bioxénicos combínanse entre si para for-mar
unha serie de moléculas indispensables para os seres
vivos que coñecemos como principios inmediatos.
Os seres vivos
14
estudando as especies ameazadas como o arao dos cons. Uxía é unha científica do
Instituto Oceanográfico de Vigo que estuda os xenes relacionados co tamaño da pes-cada.
Que niveis de organización estuda cada un? Cres que utilizarán técnicas moi
diferentes no seu traballo?
5. Indica a que nivel pertencen os termos da lista e se é un nivel biótico ou abiótico.
Ordénaos de menor a maior.
Proteína, electrón, ácido graxo, retículo endoplasmático, bidueiro, corazón, xofre
(S), piñeiral, virus do SIDA, paramecio, tecido óseo.
6. De onde poden obter os seres vivos o H e o C se son elementos escasos na materia
mineral?

Os principios inmediatos divídense en inorgánicos, que
son a auga e os sales minerais, e orgánicos, que son os
glícidos, os lípidos, as proteínas e os ácidos nucleicos.
Biomoléculas inorgánicas: auga e sales minerais
A auga é esencial para a materia viva e constitúe entre
o 50 e o 95% do peso dos seres vivos. A molécula de auga
está constituída por dous átomos de hidróxeno (H) e un de
osíxeno (O) formando unha estrutura da que dependen as
súas propiedades.
As funcións máis importantes da auga son as seguin-tes:
- Actúa como disolvente de moitas substancias.
- Serve de medio de transporte desas substancias polo
interior do organismo. É ademais o seu vehículo de
entrada e saída na célula.
- É o medio no que teñen lugar as reaccións químicas
dos seres vivos.
- É termorreguladora, é dicir, axuda a regular a tempe-ratura
corporal. Cando se subministra calor, a tempe-ratura
da auga sobe lentamente e, cando se perde,
descende tamén lentamente. Isto débese ao seu ele-vado
calor específico.
Os sales minerais atópanse nos seres vivos disoltos
ou en estado sólido. A súa concentración na materia viva
é semellante á da auga do mar.
UNIDADE 1
Porcentaxe de auga en diferentes
órganos do ser humano.
Contido en auga de diferentes se-res
15
vivos.
Molécula de auga.

Os principais sales da materia viva son: cloruros, fosfa-tos
e carbonatos de sodio (Na), potasio (K), calcio (Ca) e
magnesio (Mg).
Os sales minerais interveñen en numerosos procesos
vitais:
- Forman parte do esqueleto de moitos animais, por
exemplo o carbonato cálcico das cunchas dos molus-cos
ou dos ósos dos vertebrados.
- Interveñen na transmisión do impulso nervioso e na
contracción muscular.
- Forman parte doutras moléculas de importancia vital,
por exemplo, o ferro (Fe) forma parte da hemoglobina,
proteína encargada do transporte do osíxeno no san-gue.
Biomoléculas orgánicas: glícidos, lípidos, proteínas,
ácidos nucleicos.
As biomoléculas orgánicas chámanse así porque son
exclusivas dos seres vivos. Poden ser de tamaño, estrutu-ra
e funcións moi diferentes.
Algunhas teñen unha estrutura simple, pero outras son
macromoléculas formadas por cadeas de moléculas máis
sinxelas. Se na cadea a unidade ou molécula básica se
repite sempre a mesma, a macromolécula terá poucas
variacións (por exemplo, o amidón), pero se as unidades
son diferentes a macromolécula presenta moitas variables
(é o caso das proteínas e dos ácidos nucleicos).
Os glícidos ou hidratos de carbono ou azucres están
compostos esencialmente por carbono (C), hidróxeno (H)
Os seres vivos
Os esqueletos externos e in-ternos
16
dos animais están
constituídos por carbonato
cálcico.
7. Por que nas Rías Baixas os veráns son menos calorosos e os invernos menos fríos
que no interior da provincia de Ourense? (lembra as propiedades da auga).
8. Nomea as funcións máis importantes da auga e dos sales minerais no organismo.
9. Que principio inmediato inorgánico predomina no sangue?
BIOMOLÉCULAS %
Auga 62
Glícidos 1
Lípidos 15
Proteínas 16
Sales minerais 6
Composición do corpo humano.

e osíxeno (O). Clasifícanse, segundo aumenta a súa com-plexidade,
en:
- Monosacáridos: son os máis simples (son as unida-des
que formarán os demais glícidos). Os máis impor-tantes
son a glicosa e a ribosa.
- Disacáridos: orixínanse pola unión de dous monosa-cáridos.
Os máis coñecidos son a sacarosa (azucre de
cana e remolacha), lactosa (azucre do leite) e maltosa
(azucre de malta).
- Polisacáridos: están formados por grandes cadeas de
monosacáridos. Os máis importantes son o amidón, a
celulosa e o glicóxeno, constituídos por cadeas de gli-cosa.
Moléculas de monosacáridos (glicosa), disacáridos (maltosa)
e polisacáridos (amidón).
A principal función biolóxica dos glícidos, como a glico-sa,
o amidón ou o glicóxeno, é a enerxética, xa que son o
“combustible” para a respiración celular, proceso no que a
célula obtén enerxía.
Outros forman parte doutras moléculas (a ribosa é un
compoñente do ADN) ou teñen función estrutural. Por
exemplo, a celulosa constitúe a parede das células vexe-tais.
UNIDADE 1
Macromolécula (amidón) formada
pola unión dun só tipo de molécu-las
17
simples (glicosa).
Macromolécula (proteína) formada
pola unión de diferentes tipos de
moléculas simples (20 tipos de
aminoácidos).
Molécula de celulosa.
10. Que se obtén por hidrólise dun polisacárido? E dun disacárido?

Os lípidos están compostos por carbono (C), hidróxeno
(H) e osíxeno (O), pero poden ter fósforo (P), nitróxeno (N)
e xofre (S).
A súa composición química e a súa función son moi
variables, pero teñen características comúns: son insolu-bles
en auga e solubles en disolventes orgánicos como o
alcohol, benceno, etc., son malos condutores do calor e
desprenden gran cantidade de enerxía na combustión,
polo que teñen unha importante función como illante tér-mico
e como combustible para a célula.
Os lípidos máis simples son as graxas, constituídas por
ácidos graxos. As de orixe vexetal son líquidas e cháman-se
aceites (formados por ácidos graxos insaturados) e as
de orixe animal son sólidas e chámanse manteigas e
sebos (formadas por ácidos graxos saturados).
Outros lípidos son as ceras, o colesterol e algunhas
vitaminas e hormonas.
11. Por que os nadadores de longas travesías recobren o corpo de graxa?
As proteínas están compostas por carbono (C), hidró-xeno
(H), osíxeno (O) e nitróxeno (N) e poden ter ademais
fósforo (P) e xofre (S).
Son macromoléculas constituídas por moléculas máis
simples chamadas aminoácidos, que se unen formando
longas cadeas que se diferenzan segundo o tipo de ami-noácido
(existen 20 diferentes) e a súa orde de unión.
A secuencia de aminoácidos condiciona o tipo de pro-teína
e está regulada pola información xenética contida no
ADN. Cada especie animal ten as súas propias proteínas
e, mesmo dentro dunha especie, hai proteínas específicas
para cada individuo.
As funcións das proteínas son moi variadas:
- Estrutural: as proteínas constitúen todas as estruturas
celulares e outras estruturas do organismo. Por exem-
Os seres vivos
As abellas fabrican ceras coas que
constrúen as entenas.
18
Estrutura das proteínas.

plo, a queratina das uñas ou o coláxeno do tecido con-xuntivo.
- Inmunolóxica: os anticorpos que actúan como defensa
contra as infeccións son de natureza proteica. Por
exemplo, as inmunoglobulinas.
- Transportadora: as proteínas poden transportar subs-tancias
dentro do organismo. Por exemplo, a hemo-globina
transporta o osíxeno no sangue.
- Contráctil: algunhas proteínas son responsables de
movementos contráctiles. Por exemplo, a miosina é a
encargada da contracción dos músculos.
- Hormonal: algunhas hormonas son proteínas, Por
exemplo, a insulina.
- Catalizadora: as proteínas chamadas encimas teñen
unha función catalítica, é dicir, que favorecen o des-envolvemento
de moitas reacción químicas.
Os ácidos nucleicos están compostos por carbono
(C), hidróxeno (H), osíxeno (O), nitróxeno (N) e fósforo (P).
Son as biomoléculas máis complexas xa que están forma-das
por longas cadeas de unidades chamadas nucleótidos
e, á súa vez, cada nucleótido está constituído por tres
moléculas simples, unha delas a ribosa.
Existen dous tipos de ácidos nucleicos:
- Ácido desoxirribonucleico (ADN). É a biomolécula
de maior tamaño, está formado por dúas cadeas de
nucleótidos paralelas de forma helicoidal, que recor-dan
unha escaleira de caracol. O ADN é o portador da
mensaxe xenética, cada fragmento da súa molécula
corresponde a un xene e determina un carácter dun
ser vivo.
- Ácido ribonucleico (ARN). É unha molécula máis
pequena que está formada por unha soa cadea de
nucleótidos. Cada molécula de ARN é unha copia dun
fragmento de ADN. A súa función é a de servir de
UNIDADE 1
19
Molécula de ADN.
12. É igual o amidón de todos os vexetais? E as proteínas?

molde para a síntese de proteínas: unha secuencia de
nucleótidos do ADN orixina outra de nucleótidos de
ARN e esta dá lugar a unha secuencia de aminoáci-dos
dunha proteína.
14. Asocia as biomoléculas: ADN, graxa, anticorpo e glicosa, coas funcións ou feitos
Existen outras biomoléculas como son as vitaminas e
as hormonas.
As vitaminas, como as A, D, E e K (vitaminas liposolu-bles)
e a C e o complexo B (vitaminas hidrosolubles), son
imprescindibles na dieta dos animais porque non son
capaces de sintetizalas, ao contrario do que sucede nos
vexetais.
As vitaminas son indispensables para a vida pero non
proporcionan enerxía, senón que a súa función é regula-dora
(regulan moitas reaccións e procesos bioquímicos). A
súa carencia orixina avitaminose e enfermidades caren-ciais.
As hormonas son substancias de natureza proteica ou
lipídica sintetizadas por cada organismo. Existen tanto hor-monas
animais como vexetais. A súa misión é regular e
coordinar as actividades do ser vivo.
Os seres vivos
13. Completa a táboa:
20
descritos nas seguintes frases:
a) Madeira que está ardendo no forno dunha panadaría.
b) Madeira gardada no leñeiro.
c) Ordenador que controla todos os ordenadores dun instituto.
d) Alarma contra intrusos.

15. Ao realizar a análise dunha macromolécula comprobamos que está composta por
4. A organización unicelular
O descubrimento da célula foi parello á invención do
microscopio. No século XVII R. Hooke, utilizando un
microscopio moi rudimentario, descubriu nunha lámina de
cortiza unhas cavidades semellantes ás dun panal, ás que
chamou células.
Hooke foi, xa que logo, o primeiro científico que obser-vou
unha célula, aínda que era unha célula morta, sen
contido. O perfeccionamento do microscopio óptico permi-tiu
a observación de células vivas. Anos máis tarde, Brown
descubriu o núcleo celular.
Purkinje, no século XIX, chamou “protoplasma” ao
medio interno da célula. A observación de diferentes teci-dos
animais ao microscopio, permitiu demostrar que todos
os tecidos están formados por células, é dicir, o recoñece-mento
da célula como unidade dos seres vivos.
A comezos do século XX, o microscopio electrónico
permitiu o estudo dos orgánulos celulares. Máis tarde obti-véronse
imaxes tridimensionais e, a finais do século, ima-xes
a nivel molecular ou atómico.
O microscopio óptico permite aumentar 2 000 veces a
mostra observada. É necesario preparar as mostras con
cortes moi finos que permitan o paso da luz e ademais tin-guilas
con colorantes específicos.
O microscopio electrónico permite aumentos de ata
250 000 veces. En lugar de luz, este tipo de microscopio
utiliza un feixe de electróns que deixa unha impresión da
imaxe da mostra, mesmo de forma tridimensional.
UNIDADE 1
21
C, H, O, N e P. De que tipo de substancia se trata?
16. De onde obteñen os animais as vitaminas?
17. Por que é tan importante que teñamos unha dieta variada?
18. Clasifica os seguintes compostos: glicosa, colesterol, aminoácido, cera, nucleótido,
amidón, hemoglobina, maltosa, ácido graxo, insulina, celulosa.
a) Microscopio de Leeuwenhoek.
b) Microscopio de Hooke.
c) Microscopio óptico.
d) Microscopio electrónico.

A teoría celular
Schleiden e Schwann enunciaron en 1838 a teoría celu-lar,
que se pode resumir nos puntos seguintes :
- Todos os seres vivos están formados por unha ou
máis células.
- A célula é a unidade anatómica e fisiolóxica dos
seres vivos.
- Toda célula procede doutra célula.
Os seres vivos
a) Celas de cortiza observa-das
22
por Hooke en 1665.
b) Algas unicelulares vistas
a microscopio óptico.
c) Grans de pole visto a mi-croscopio
electrónico.
19.Que poden ter en común unha folla de carballo, un
tentáculo de lura e unha á de morcego?
20. Le os textos seguintes de Virchow, Ramón y Cajal e
Verworn e indica a que puntos da teoría celular se
refiren.
a) “Onde hai unha célula, existiu unha célula ante-rior,
do mesmo xeito que un animal se forma
doutro animal e unha planta só doutra planta”. R.
VIRCHOW.
b) “Examinade agora unha gota de cuspe, o epite-lio
que recobre a vosa lingua, unha pinga do
voso sangue, o mofo das materias orgánicas en
descomposición.... É sempre a mesma arquitec-tura:
células e máis células, máis ou menos
transformadas, repetíndose con monotonía e
uniformidade abraiantes”. SANTIAGO RAMÓN Y
CAJAL.
c) “O estudo de cada función do organismo remíte-nos
sempre á célula. Na célula muscular radica
o problema do movemento do corazón, da con-tracción
muscular. Se a fisioloxía se preocupa de
explicar os fenómenos vitais e xerais, só chega-rá
a bo fin se se converte en fisioloxía celular”.M.
VERWORN.
a)
b)
c)

Células procariotas e eucariotas
A forma das células é moi variable. A célula animal,
cando está libre nun medio, tende á forma esférica, a célu-la
vexetal ten unha forma máis ríxida e as células especia-lizadas
e as que forman os tecidos poden variar moito:
poden ser cúbicas, prismáticas, fusiformes, etc.
O tamaño tamén é variable, dende bacterias de 1 μ
(1 micron = 10-6metros) ata células de varios centímetros
ou mesmo de varios metros, como son as células nervio-sas
de grandes mamíferos.
Tendo en conta a súa complexidade de organización,
existen dous tipos de células:
Células procariotas: presentan unha organización sim-ple.
Non teñen un núcleo diferenzado, fáltanlle moitos
orgánulos e presentan unha parede celular. É o caso das
bacterias.
Células eucariotas: caracterízase por ter un núcleo
ben diferenzado e numerosos orgánulos celulares. É o
caso das células de todos os animais e vexetais.
Estrutura da célula eucariota
Se observamos unha célula eucariota ao microscopio
óptico poderemos apreciar tres compoñentes fundamen-tais:
- Membrana celular.
- Citoplasma.
- Núcleo.
Se observamos unha célula eucariota co
microscopio electrónico, poderemos distin-guir
a estrutura da membrana, do núcleo e
dos orgánulos celulares.
A membrana celular ou membrana
plasmática delimita a célula. Está constitu-ída
por dúas capas de lípidos e por proteí-nas.
A súa función é a de delimitar e prote-xer
a célula, ademais de permitir a entrada
UNIDADE 1
Formas celulares: a) Neurona. b)
Espermatozoide. c) Célula da pa-rede
intestinal. d) Célula ósea. e)
Célula muscular. f) Leucocito. g)
Célula vexetal (epidermes).
23
TAMAÑO DAS CÉLULAS
Bacterias 1- 5m
Hematíe 7m
Neurona 120-126m
Ameba 1 mm
Óvulo de galiña 3 cm
Óvulo de avestruz 10 cm
Neurona de balea 30 m
Células eucariotas observadas co microscopio
óptico.

e saída de substancias nutritivas, indispensables para rea-lizar
as funcións vitais.
Nas células vexetais existe, rodeando a membrana
plasmática, unha cuberta ríxida constituída por celulosa e
que se denomina parede celular.
O citoplasma é a substancia comprendida entre a
membrana e o núcleo. Contén os orgánulos e unha rede
de fibras ou filamentos proteicos que lle dan consistencia
á célula.
No citoplasma dunha célula eucariota pódense distin-guir
os seguintes orgánulos: retículo endoplasmático, ribo-somas,
aparato de Golgi, mitocondrias, cloroplastos, cen-trosoma,
lisosomas, inclusións e vacuolas, existindo cer-tas
diferenzas entre as células animais e as vexetais.
O retículo endoplasmático está formado por unha
rede de cavidades delimitadas por membranas intercomu-nicadas,
que á súa vez poden comunicar coa membrana
plasmática e coa membrana do núcleo. Existen dous tipos
de retículo: liso e rugoso. O rugoso chámase así por estar
cuberto por ribosomas.
O retículo ten varias funcións: transportar substancias
por toda a célula, darlle consistencia á célula e almacenar
substancias.
Os ribosomas son pequenos orgánulos que poden
aparecer cubrindo o retículo ou ben libres no citoplasma.
A súa función é a síntese de proteínas.
O aparello de Golgi está constituído por sáculos apila-dos,
nos que se almacenan glícidos e proteínas que poden
ser liberados en forma de vesículas. A súa función é secre-tora,
por tanto estará moi desenvolvido en células que pro-ducen
secrecións.
Os seres vivos
Estrutura do aparello de Golgi.
24
Membrana plasmática.
Estrutura do retículo endoplasmá-tico.
21. Se observas unha célula ao microscopio, en que te fixarías primeiro para saber se
é procariótica ou eucariótica?
22. Existen dous tipos de retículo endoplasmático. Cal é a misión de cada un?
23. Quen terá máis ribosomas, unha célula vella ou unha nova?

As mitocondrias atópanse tanto en células animais
como vexetais. Teñen forma alongada e presentan dúas
membranas.A membrana interna está pregada cara ao inte-rior
formando as chamadas cristas mitocondriais, que deli-mitan
un espazo ocupado pola matriz. A súa función é rea-lizar
a respiración celular e subministrar enerxía á célula.
Os cloroplastos son exclusivos das células vexetais, xa
que son os encargados de realizar a función clorofílica ou
fotosíntese, grazas a que conteñen un pigmento fotosensi-ble
de cor verde chamado clorofila. A súa forma, tamaño e
número varía dunhas células a outras, se ben todos os clo-roplastos
presentan dúas membranas e, no seu interior,
unhas granulacións ou grana onde se atopa a clorofila. O
espazo interior está ocupado polo estroma.
Estrutura do cloroplasto.
Os lisosomas son exclusivos das células animais. Son
pequenos orgánulos esféricos rodeados por unha mem-brana
impermeable e que conteñen encimas dixestivos,
que son necesarios para realizar a dixestión de substan-cias
nutritivas, para destruír partículas nocivas ou mesmo
para eliminar orgánulos celulares deteriorados.
UNIDADE 1
25
Estrutura da mitocondria.
24. Quen terá máis mitocondrias, unha célula vella ou unha nova?
25. Das seguintes afirmacións indica cales son verdadeiras e cales falsas:
a) Os plastos serven para respirar.
b) As mitocondrias realizan a respiración.
c) Os plastos poden almacenar substancias.
d) As mitocondrias realizan a fotosíntese.

Os vacúolos son pequenas cavidades rodeadas por
unha membrana e que almacenan substancias moi diver-sas,
segundo o tipo de célula. Existen en todas as células
pero son especialmente grandes na célula vexetal, onde
chegan a ocupar unha gran parte do espazo citoplasmáti-co.
O centrosoma ten unha importante función na repro-dución
celular. Está constituído por un par de cilindros dis-postos
perpendicularmente chamados centriolos. Á súa
vez, cada cilindro está formado por nove grupos de micro-túbulos,
cada un con tres fibras.
Os cilios e flaxelos son orgánulos vibrátiles, responsa-bles
dos movementos da célula, que están relacionados
cos centriolos, xa que teñen unha estrutura interna moi
semellante. Os cilios son pequenos e numerosos e os fla-xelos
son poucos (xeralmente un) e longos.
Estrutura de cilios e flaxelos.
O núcleo ocupa xeralmente o centro da célula, pero
pode estar desprazado, como sucede nas células vexetais.
A súa forma predominante é a esférica, pero poden variar
tanto a forma como o tamaño dunhas células a outras.
Adoita existir unha certa relación entre o tamaño do núcleo
e o do citoplasma.
Os seres vivos
26
Estrutura dos centriolos.
26. Que cres que sucedería se romperan os lisosomas das células?
27. Coñeces algunha célula cun flaxelo? Cal será a función do flaxelo? Trátase dunha
célula animal ou vexetal?
Cilios Flaxelo Corte transversal
dun flaxelo

O núcleo é o compoñente máis importante da célula xa
que contén a información xenética de cada célula e, xa
que logo, de cada individuo. Podemos diferenzar no
núcleo: a membrana nuclear, o nucleoplasma, a cromatina
e os nucleolos.
A cromatina é unha substancia composta por proteínas
e ADN. Cando a célula ten que dividirse, a cromatina con-dénsase
e dá lugar a unhas estruturas chamadas cromo-somas.
Os cromosomas están formados por longas cadeas de
ADN que conteñen a información dos carácteres heredita-rios
de cada individuo. Esta información debe estar presen-te
en todas as células. Polo tanto o número de cromosomas
é constante nas células de individuos da mesma especie.
Na especie humana existen 46 cromosomas, pero cada
dous teñen a mesma forma, polo que falaremos de 23
pares de cromosomas. Cando unha célula ten o número
completo de parellas de cromosomas (específico para
cada especie) dicimos que é diploide e representámolo
como 2n. Cando ten soamente un cromosoma de cada par
(por exemplo no caso das células reprodutoras) dicimos
que é haploide e representámolo como n.
28. Podería vivir un núcleo por si só? E podería vivir unha célula sen núcleo? En caso
A célula animal e a célula vexetal
A estrutura xeral das células de animais e vexetais é
moi semellante. As células vexetais son máis ríxidas xa
que a parede celular, exclusiva delas, actúa como un cito-esqueleto.
Ademais teñen orgánulos específicos debido a
que teñen funcións específicas (por exemplo, os cloro-plastos
que realizan a fotosíntese) ou ben orgánulos de
maiores dimensións, como é o caso dos vacúolos.
UNIDADE 1
Cromosoma dividido lonxitudinal-mente
en dúas cromátidas que
permanecen unidas pola zona
central ou centrómero.
27
afirmativo, pon exemplos.
29. Cantos cromosomas ten unha célula nerviosa humana? E un óvulo humano?
30. Por que os gametos (células reprodutoras) teñen a metade de cromosomas que as
demais células do organismo?

Son exclusivos das células vexetais a parede celular e
os cloroplastos.
Esquema dunha célula vexetal.
A célula animal cando está illada ten forma globosa,
pero este modelo non é tan frecuente xa que a maior parte
destas células están formando tecidos e adoptan formas
características.
Son exclusivos das células vexetais os lisosomas, os
centriolos e os cilios e flaxelos.
Esquema dunha célula animal.
Os seres vivos
28

Ten cuberta externa
Ten mitocondrias
Pode ter mobilidade
Pode formar tecidos
Ten nutrición autótrofa
Ten nutrición heterótrofa
5. A nutrición celular
Célula animal Célula vexetal
A nutrición comprende unha serie de procesos median-te
os que as células adquiren materia e enerxía do seu
medio, utilizándoas para realizar as súas funcións vitais.
Segundo como as células obteñan a enerxía, podere-mos
falar de nutrición autótrofa e nutrición heterótrofa.
A nutrición autótrofa realízana as células vexetais
fotosintetizadoras que, mediante pigmentos fotosensibles
(como a clorofila) situados nos cloroplastos, captan a
enerxía luminosa para transformala en enerxía química,
que é almacenada en forma de compostos orgánicos.
Para sintetizar compostos orgánicos a célula autótrofa
necesita, ademais de enerxía luminosa, compostos inor-gánicos
simples como CO2, H2O e sales minerais.
UNIDADE 1
29
31. Completa a táboa contestando SI ou NON ás cuestións:
32. Relaciona cunha frecha os termos de cada columna que teñan relación entre si:
Mitocondria Dixestión celular
Ribosoma Movemento celular
Cloroplasto Respiración celular
Lisosoma Síntese proteínas
Flaxelo Fotosíntese

Algunhas bacterias son autótrofas pero en lugar de uti-lizar
a enerxía luminosa utilizan a enerxía liberada en cer-tas
reaccións químicas.
A nutrición heterótrofa realízana especialmente as
células animais, que necesitan captar do medio os nutrien-tes
que lles subministran tanto a materia como a enerxía.
Trátase da enerxía química contida nos compostos orgáni-cos
(glícidos, lípidos ou proteínas) como os que elaboran
as células autótrofas.
As células animais obteñen a enerxía mediante a respi-ración
celular, que ten lugar nas mitocondrias. Algunhas
bacterias heterótrofas poden obter enerxía nun proceso
máis simple chamado fermentación.
33. Completa o cadro seguinte:
6. A relación celular
As respostas das células fronte aos estímulos ou cam-bios
do medio que as rodea coñécense como funcións de
relación. As máis frecuentes son os movementos.
Podemos considerar dous tipos de movementos: endo-celulares,
é dicir, dentro da célula (movementos citoplas-máticos)
e celulares.
As células poden desprazarse por movemento “ameboi-deo”
emitindo prolongacións ou pseudópodos (por exem-plo,
o protozoo ameba).
Poden ter tamén movemento contráctil se presentan
miofibrillas contráctiles (por exemplo, o protozoo vortice-lla),
e movemento vibrátil se posúen cilios ou flaxelos.
Os seres vivos
Movemento ameboideo. A ameba
é un animal unicelular que se des-praza
30
emitindo prolongacións celu-lares
chamadas pseudópodos.

7. A reprodución celular
A reprodución é unha función vital imprescindible xa
que asegura a continuidade da especie. Para garantir esta
continuidade, os novos seres deben ser semellantes aos
seus proxenitores.
Pero non só se reproducen os organismos senón tamén
as células, xa que se deterioran co tempo e é necesario
renovalas. A reprodución celular consiste, por tanto, na
división dunha célula para orixinar dúas ou máis células
fillas.
A reprodución implica que a información xenética da
célula nai, contida no seu ADN, transmítese íntegra ás
células fillas, polo que é necesario que se copien con pre-cisión
estas macromoléculas.
Nas células procariotas e nalgúns organismos unicelu-lares
a reprodución celular consiste nun simple reparto do
material xenético e do citoplasma. Pode realizarse por
bipartición, xemación ou división múltiple.
Na bipartición a célula nai divídese en dúas células
fillas aproximadamente iguais, como sucede no caso de
moitas bacterias.
UNIDADE 1
31
Reprodución celular por bipartición.

Na xemación o núcleo da célula nai divídese en dúas
partes, de xeito que unha delas emigra cara á membrana,
onde se formará unha xema que, unha vez que contén o
núcleo, despréndese e orixina unha nova célula.
Reprodución celular por xemación.
Na división múltiple o núcleo divídese repetidas veces
dando lugar a numerosas células fillas que saen ao exte-rior
por rotura da membrana celular.
Reprodución celular por esporulación.
Nas células eucariotas a reprodución é máis complexa
e precisa, dividíndose tanto o núcleo como o citoplasma
en dúas partes exactamente iguais. Como o ADN está
contido nos cromosomas do núcleo, é necesario que estes
se dupliquen e se repartan equitativamente nas células
fillas.
Existen dous tipos de división celular: a mitose e a
meiose.
Os seres vivos
32

Mitose
A mitose consiste na división da célula nai en dúas célu-las
fillas idénticas entre si e idénticas á célula nai, é dicir, co
mesmo número de cromosomas e o mesmo contido xené-tico.
Ten lugar en todas as células do organismo excepto
nas células nai das células reprodutoras ou gametos.
Na mitose distínguense catro fases :
- Profase. Nesta fase duplícase o ADN en dúas molé-culas
idénticas e os cromosomas divídense lonxitudi-nalmente
en cromátidas, de modo que cada unha ten
o mesmo ADN. Ademais duplícanse os centriolos,
fórmase o fuso acromático e desaparece a membra-na
nuclear.
- Metafase. Os cromosomas sitúanse no plano central
da célula unidos aos microtúbulos do fuso acromáti-co
que se prolongan ata os centriolos situados nos
polos da célula.
- Anafase. Cada cromátida ou metade lonxitudinal do
cromosoma sepárase cara aos polos da célula atraí-da
polos microtúbulos.
- Telofase. Fórmanse as membranas nucleares dos
novos núcleos, divídese o citoplasma e sepáranse as
dúas células fillas.
Meiose
A meiose realízase só nas células nai dos gametos e
consiste na división da célula nai en catro células fillas coa
metade de cromosomas.
Na meiose teñen lugar dúas divisións celulares sucesi-vas.
Na primeira prodúcese unha redución do número de
cromosomas, de xeito que as dúas células fillas (haploides
= n) teñen a metade de cromosomas da célula nai (diploi-de
= 2n). A segunda división meiótica é semellante a unha
mitose, orixinándose catro células fillas (n) a partir de dúas
células nai (n).
Esquema da meiose.
UNIDADE 1
Profase. 1) Cromosomas divididos
en cromátidas (duplicación do ADN).
2) Centriolos duplicados .3) Desapa-rición
33
da membrana nuclear.
Metafase. 1) Cromosomas situados
no plano ecuatorial da célula. 2) Mi-crotúbulos
do fuso acromático.
Anafase.
1) Cromátidas. 2) Microtúbulos.
Telofase.
División do citoplasma e separa-ción
das dúas células fillas.

Esquema comparativo de mitose e meiose.
34. Que vantaxes presenta a división por mitose?
35. Cando unha célula se reproduce, o número de células fillas pode ser variable. Que
8. Os microorganismos
O termo microorganismo comprende todos os organis-mos
que non se ven a simple vista pero poden verse con
microscopio óptico ou electrónico.
Son organismos moi numerosos e heteroxéneos, cunha
alta velocidade de multiplicación e que poden vivir en
todos os medios (aire, auga, solo e interior dos seres
vivos). Algúns son patóxenos, producen enfermidades e
outros poden ser útiles ao ser humano, como os fermen-tadores.
Presentan unha organización celular variada: os proto-zoos,
os fungos e as algas unicelulares teñen organización
eucariota, as bacterias organización procariota e os virus
organización subcelular ou macromolecular.
Os seres vivos
34
tipo de reprodución existe segundo o número de células fillas?
36. Se unha célula ten 72 cromosomas, cantos cromosomas terán as células fillas se a
división é mitótica? E se é meiótica?

As bacterias. Estrutura da célula procariota
As bacterias son o grupo máis numeroso e diverso de
organismos procarióticos. Poden ser autótrofas ou heteró-trofas.
Son autótrofas aquelas que realizan a fotosíntese ou a
quimiosíntese. As heterótrofas poden ser parasitas, se
causan enfermidades; saprofitas, se descompoñen a
materia orgánica; e simbióticas, se viven asociadas con
outros seres vivos. Son moi importantes na natureza as
bacterias descompoñedoras, xa que descompoñen os res-tos
de seres vivos e permiten que se recicle a materia nos
ecosistemas.
En condicións ambientais favorables as bacterias repro-dúcense
moi rapidamente, pero se son desfavorables
pasan a vida latente, diminuíndo a súa actividade e per-manecendo
neste estado durante moito tempo.
O tamaño e a forma das bacterias é variado. Pola súa
forma poden ser: cocos, bacilos, vibrios e espirilos.
Tipos de bacterias.
UNIDADE 1
35
a) Protozoos.
b) Bacterias.
c) Fungos.
d) Algas unicelulares.
37. Podemos dicir que todas as bacterias son prexudi- Microorganismos.
ciais para o ser humano? Pon algún exemplo.
38. Que microorganismos son responsables da des-composición
dos cadáveres?

A célula bacteriana, como prototipo de estrutura de
célula procariota, caracterízase pola ausencia de mem-brana
nuclear e, xa que logo, de núcleo definido. Non exis-ten
nestas células os cromosomas, senón que presentan
un ADN circular disperso no citoplasma.
Presenta ademais unha parede celular de natureza gli-coproteica
que recobre a membrana plasmática. Algunhas
bacterias poden ter mesmo unha cápsula rodeando a
parede celular.
A membrana plasmática é semellante á da célula euca-riota
pero presenta cara ao interior uns pregamentos cha-mados
mesosomas, onde se realiza a respiración celular.
Non existen na célula bacteriana a maior parte dos
orgánulos da célula eucariota. Só presentan ribosomas
dispersos polo citoplasma, encargados da síntese de pro-teínas.
Algunhas bacterias poden ter cilios ou flaxelos.
Os seres vivos
36
Estrutura da célula procariota.

Os virus
Os virus son os seres vivos máis simples. Pódense
observar só no microscopio electrónico debido a que a súa
organización é subcelular e o seu tamaño é menor que o
da célula procariota.
Son parásitos obrigados xa que carecen de orgánulos e
de citoplasma. A súa reprodución e as súas reaccións
metabólicas dependen sempre da célula que parasitan.
Poden clasificarse como: bacteriófagos, se parasitan
bacterias; virus vexetais, se parasitan células vexetais; e
animais, se parasitan células animais.
Os virus máis simples están constituídos por unha
molécula de ácido nucleico (ADN ou ARN) e unha cuberta
proteica chamada cápsida, mais presentan unha gran
variedade de formas segundo as variacións da súa cápsi-da.
UNIDADE 1
37
39. Completa a táboa:
Presenta:
Célula
procariota
Célula
eucariota
vexetal
Célula
eucariota
animal
Núcleo
Cromosomas
Membrana
plasmática
Parede celular
Nutrición autótrofa
Nutrición
heterótrofa
Cilios ou flaxelos
Ribosomas
Orgánulos
respiratorios
Bacteriófago.

Tamaño relativo e formas de diferentes tipos de virus. (a) Poxvi-rus.
(b) Poxvirus (dermatite pustular). (c) Rabdovirus. (d) Virus
da parainfluenza (parotidite). (e) Bacteriófago. (g) Herpesvirus.
(h) Adenovirus. (i) Virus da influenza. (j) Virus da pataca. (k) Vi-rus
do mosaico do tabaco. (l) Polioma/papiloma virus. (m) Virus
do mosaico daalfalfa. (n) Virus da polio. (o) Fago ØX174.
O virus causante da enfermidade do SIDA ou VIH (virus
da inmunodeficiencia humana), como outros virus que
parasitan animais, presenta cubrindo a cápsida unha
envoltura semellante á membrana plasmática das células
que parasitan. Esta envoltura permítelle ao VIH pasar des-apercibido
entre as células de defensa e unirse con facili-dade
aos linfocitos (un tipo de glóbulos brancos).
Ciclo biolóxico do VIH.
Os seres vivos
38
Estrutura do VIH.

Cando unha persoa é infectada polo VIH, este diríxise
cara á superficie dos linfocitos. Unha vez unido á membra-na
do linfocito, introdúcese o ARN vírico dentro da célula e
diríxese ao núcleo, onde pode quedar integrado nos cro-mosomas
de forma latente durante certo tempo.
Nun momento determinado, o ácido nucleico vírico
situado no núcleo do linfocito induce a produción de novas
moléculas de ácido nucleico e a síntese de proteínas víri-cas.
Estes ácidos nucleicos e proteínas víricos ensám-blanse
formando novos virus que saen da célula co fin de
infectar outros linfocitos, producíndose infeccións en
cadea.
A infección polo VIH pode causar a morte da persoa
enferma xa que debilita o seu sistema inmunolóxico e faina
extraordinariamente sensible a todo tipo de infeccións
UNIDADE 1
40. Cal é a razón pola que o virus do SIDA presenta unha envoltura cubrindo a súa cáp-sida?
39
41. Compara as bacterias cos virus.
Bacterias Virus
Ácido nucleico
Tipo de organización
Nutrición
42. a) Indica se son procarióticos, eucarióticos ou de organización vírica os seguintes
organismos: lactobacillus, bacteriófago e ameba.
b) A cal destes microorganismos corresponden as estruturas moleculares segui-tes?:
Pseudópodos, cápsida e mesosoma.

Os seres vivos
LEMBRA:
§ Os seres vivos están formados polos mesmos elementos químicos que podemos
atopar na materia mineral.
§Os seres vivos distínguense dos seres inertes porque están constituídos por moléculas
complexas, presentan unha organización complexa, teñen unha gran capacidade de
adaptación, para realizar as funcións vitais necesitan obter materia e enerxía do medio
e pódense reproducir.
§Os niveis de organización dos seres vivos, de máis baixo a máis alto, son: partículas
subatómicas, átomos, moléculas simples, macromoléculas, orgánulos celulares,
célula, tecidos, órganos, sistemas e aparatos, individuo, poboación, comunidade e
biosfera.
§Os principais bioelementos son C, H, O, N, P , S.
§ Na materia viva os bioelementos combínanse entre si para formar os principios
inmediatos, que poden ser inorgánicos (auga e as sales minerais) e orgánicos
(glícidos, lípidos, proteínas, ácidos nucleicos, vitaminas e hormonas).
§Todos os seres vivos están formados por unha ou máis células. A célula é a unidade
anatómica e fisiolóxica dos seres vivos. Toda célula procede doutra célula.
§ Tendo en conta a súa complexidade existen dous tipos de células: procariotas e
eucariotas.
§Nunha célula eucariota podemos distinguir: a membrana plasmática, o citoplasma con
orgánulos e o núcleo. Os orgánulos máis importantes son o retículo endoplasmático,
os ribosomas, o aparello de Golgi, as mitocondrias, os cloroplastos, o centrosoma, os
lisosomas e os vacúolos, existindo certas diferenzas entre as células animais e as
vexetais.
§Segundo como obteñan a enerxía as células, poderemos falar de nutrición autótrofa e
nutrición heterótrofa.
§ Os movementos celulares son respostas da célula fronte a estímulos ou cambios do
medio.
§As células pódense reproducir por bipartición, por xemación ou por división múltiple. As
células eucariotas divídense mediante mitose e meiose.
§ A mitose consiste na división da célula nai en dúas células fillas idénticas entre si e
idénticas á célula nai.
§A meiose realízase só nas células nai dos gametos e consiste na división da célula nai
en catro células fillas coa metade de cromosomas.
40

UNIDADE 1
§ O termo microorganismo comprende todos os organismos que só poden verse a
microscopio óptico ou electrónico. Poden ser protozoos, fungos, algas unicelulares,
bacterias ou virus.
§ As bacterias presentan unha organización celular de tipo procariótico e poden ser
autótrofas ou heterótrofas.
§Os virus son os seres vivos máis simples xa que a súa organización é subcelular.Todos
os virus son parasitos obrigados xa que carecen de orgánulos e de citoplasma.
§OVIH ou virus do SIDA parasita aos linfocitos, debilitando o noso sistema inmunolóxico.
41

42
UNIDADE DIDÁCTICA 2
A ORGANIZACIÓN PLURICELULAR.
AS FUNCIÓNS DOS SERES VIVOS
A célula, como unidade fisiolóxica dos seres vivos, pode realizar ela mesma as
funcións vitais. Pero cando as células se unen para formar tecidos, estes especia-lízanse
nunha determinada función.
A especialización celular, ou división de traballo fisiolóxico, ten lugar na organi-zación
pluricelular e supón mellorar a eficiencia do funcionamento dos seres vivos
así como as súas posibilidades de supervivencia e adaptación.
Considérase organización pluricelular a que presentan as algas e fungos pluri-celulares,
as metafitas e os metazoos, existindo diferenzas na realización das fun-cións
de nutrición, relación e reprodución nos animais e nos vexetais.

43
ÍNDICE DE CONTIDOS
Páxina
1. A organización pluricelular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
- Tecidos, órganos, aparellos e sistemas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
- As funcións vitais: nutrición, relación, reprodución . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
- A organización animal e a vexetal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2. Función de nutrición nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
- As follas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
- A raíz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
- O talo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3. Función de nutrición nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
- Aparello dixestivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
- Aparello respiratorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
- Aparello circulatorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
- Aparello excretor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
4. Función de relación nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
5. Función de relación nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
6. Función de reprodución nos vexetais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
7. Función de reprodución nos animais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

1. A organización pluricelular
Tecidos, órganos, aparatos e sistemas
A organización pluricelular caracterízase pola división
de traballo ou especialización das células que compoñen
un organismo.
Algúns seres vivos unicelulares poden mostrar unha
organización pluricelular aparente xa que as súas células
poden reunirse formando colonias con aspecto de unida-de.
Mais cada célula continúa realizando todas as funcións
vitais sen que se poida falar de división do traballo ou
especialización.
Presentan organización pluricelular as algas e fungos
pluricelulares, as metafitas (plantas) e os metazoos (ani-mais),
xa que as súas células están especializadas nunha
función determinada.
Nun organismo pluricelular chamamos células somáti-cas
ás encargadas da nutrición e da relación e gametos
ou células reprodutoras ás especializadas en reprodución.
As células somáticas organízanse formando tecidos
especializados nun tipo de traballo, polo que cada tecido é
diferente tanto morfolóxica como fisioloxicamente. Do
mesmo modo existen diferenzas entre os tecidos vexetais
e os animais.
Tecidos animais: a) Epitelial. b) Óseo. c) Muscular. d) Nervioso.
Os tecidos agrúpanse para formar órganos especiali-zados
nunha función e coa capacidade de realizar actos.
Por exemplo, nos metazoos o corazón realiza o acto de
impulsar o sangue no aparato circulatorio.
Os seres vivos
Organismos pluricelulares:
a) Algas: canduco
(Soccorhiza polyschides).
b) Fungos: amanita (Amanita).
c) Metafitas: trevo (Trifolium).
d) Metazoos: vaca (Bos taurus).
44
a b
c d
a b
c d
Tecidos vexetais:
a) Tecidos condutores
(floema e xilema).
b) Epiderme e parénquima.
c) Tecidos de sostén
(colénquima).
d) Tecidos de sostén
(esclerénquima).

Os órganos cunha mesma función pero constituídos por
diferentes tecidos forman os aparellos, mentres que os
que teñen a mesma función e un só tipo de tecido consti-túen
os sistemas. Por exemplo, son sistemas o sistema
nervioso dos animais, que está constituído por neuronas,
e os vasos condutores de zume bruto das plantas, que
están constituídos por vasos leñosos ou xilema.
Clasificación de tecidos animais e vexetais.
UNIDADE 2
45
Tecidos vexetais Tecidos animais
Tipo Función Exemplo Tipo Función Exemplo
Embriona-rios
Meristemas Crecemento da planta
en lonxitude ou en
grosor
Parénquimas Realizan a fotosíntese
ou almacenan
substancias
Parénquima
clorofílico
Tecidos
secretores
Elaboran substancias Tecidos
epiteliais
Segregan
substancias
Glándulas
Tecidos
protectores
Protección da planta Epiderme Tecidos
epiteliais
Recobren
superficies
externas ou
internas
Epitelios
Tecidos
de sostén
Proporcionan
resistencia aos
órganos adultos
Colénquima
Esclerénquima
Tecidos
conectivos
Función de
sostén.
Unen tecidose
órganos
Tecido óseo,
conxuntivo,
cartilaxinoso,
etc.
Tecidos
Condutores
Transportan zume
bruto e zume
elaborado
Xilema
Floema
Tecidos
Musculares
Movementos do
organismo
Músculo liso,
estriado e
cardíaco
Adultos ou
definitivos
Tecido nervioso Relación
1. Observa a táboa anterior (é unha táboa de consulta polo que non tes que estudala) e
relaciona os seguintes tecidos coa misión que lle corresponda:
TECIDO FUNCIÓN
a) Epitelio 1) Recobre a planta
b) Parénquima 2) Sostén
c) Tecido óseo 3) Dá rixidez as plantas
d) Tecido condutor 4) Conduce os zumes

As funcións vitais: nutrición, relación, reprodución
Para ser considerado ser vivo, un organismo debe rea-lizar
as tres funcións vitais fundamentais: nutrición, rela-ción
e reprodución, pero non se trata de procesos illados
senón que dependen uns doutros. Por exemplo, para que
un ser vivo poida nutrirse é necesario que se relacione co
medio no que vive.
Nos organismos pluricelulares as funcións vitais son
realizadas por aparatos e sistemas específicos coordina-dos
entre si.
Mediante a nutrición os organismos intercambian
materia e enerxía co medio ambiente. Non debe confun-dirse
nutrición con alimentación, xa que esta consiste tan
só na inxestión de alimentos mentres que a nutrición com-prende
os procesos de obtención e transformación de
materia e enerxía, así como o de excreción.
Chamamos nutrientes ás substancias (glícidos, lípidos,
proteínas, etc.) contidas nos alimentos e que proporcionan
a materia e a enerxía ao organismo. Os vexetais e algun-has
bacterias poden obter a enerxía por outros procesos
como a fotosíntese.
A función de relación é moi importante xa que controla
as outras funcións. Comprende todas as reaccións ou res-postas
dun organismo fronte a estímulos tanto exteriores
como interiores, por exemplo os movementos dos animais
buscando o alimento ou dos vexetais cara a luz.
Mediante a función de reprodución os organismos ori-xinan
outros seres vivos semellantes a eles, permitindo así
a perpetuación da especie.
Os seres vivos
46
e) Tecido de sostén 5) Sintetiza e almacena substancias
f ) Epiderme 6) Crecemento
g) Meristema 7) Recobre o exterior do organismo
2. Indica cales son os tecidos protectores e de sostén nos vexetais e nos animais

Existen dous tipos de reprodución :
a) Sexual se o organismo produce dúas células repro-dutoras
ou gametos masculino e feminino (como o
espermatozoide e o óvulo).gametos caracterízanse
por ter a metade de cromosomas que as demais
células do organismo, xa que ao unírense mediante
a fecundación orixinarán un novo individuo, que debe
ter o mesmo número de cromosomas que os seus
proxenitores. Por exemplo, as células do ser humano
teñen 46 cromosomas, agás os óvulos e espermato-zoides
que teñen 23.
b) Asexual se os organismos proceden dunha célula ou
de fragmentos dos seus proxenitores. Por exemplo,
algúns vexetais poden reproducirse plantando os
seus gallos.
3. Os seres vivos intercambian materia e/ou enerxía co medio que os rodea, é dicir, que
a toman, a transforman e a devolven. Cita dous exemplos deste intercambio, un de
animais e outro de vexetais.
4. Sitúa na táboa indicando se son estímulos ou respostas os seguintes termos: picadu-ra,
arrefrío, luz, aproximación, calor, tropismo (movemento dos vexetais), suoración,
A organización animal e a vexetal
Realiza a seguinte actividade:
Os vexetais presentan dous tipos de organización:
cormo e talo. As algas, fungos e liques presentan organi-zación
tipo talo, na que as células están relacionadas
entre elas pero non están especializadas en tecidos e
órganos.
UNIDADE 2
47
frío, cheiro a comida, retracción.
Estímulo
Resposta
5. Tendo en conta a adaptación ao medio ambiente dos seres vivos e as posibilidades
de supervivencia, que tipo de reprodución terá máis vantaxes, a sexual ou a asexual?
6. En que se diferenzan os animais e as plantas?

As plantas superiores presentan organización tipo
cormo, con órganos especializados chamados raíz, talo e
follas. A organización animal é máis complexa que a vexe-tal,
especialmente nos grupos máis evolucionados.
A diferenza fundamental entre animais e vexetais está
en como realizan as súas funcións vitais, especialmente a
nutrición. Os vexetais son autótrofos mentres que os ani-mais
son heterótrofos, polo que dependen dos primeiros,
e a diferenza non é só fisiolóxica senón tamén anatómica,
desenvolvéndose en ambos casos tecidos, órganos e apa-ratos
característicos.
Os animais obteñen os nutrientes do exterior, mentres
que os vexetais poden fabricar nutrientes nas súas follas e
distribuílos aos tecidos que os necesiten.
A organización animal é máis complexa que a vexetal.
Os animais son seres vivos moi activos que presentan
múltiples accións de relación xa que están en continuo
movemento e chegan a desenvolver pautas de conduta
(por exemplo a aprendizaxe de certas habilidades ou o coi-dado
da prole). Por este motivo posúen un sistema nervio-so
que vai adquirindo complexidade segundo avanzamos
na escala evolutiva, chegando ao máximo desenvolve-mento
no ser humano.
O crecemento está máis limitado no caso dos animais,
nos que as células poden reproducirse ao longo da súa
vida pero o organismo ten unha idade límite a partir da que
non crece máis e os seus órganos non poden ser rexene-rados.
En xeral, nos animais tan só o embrión ten células
capaces de orixinar os diferentes tecidos e órganos.
As plantas en cambio, teñen a capacidade de crear
órganos novos cada ano, como sucede coas follas nas
árbores de folla caduca, e ademais posúen na vida adulta
tecidos meristemáticos, é dicir, tecidos que poden orixinar
novos tecidos, órganos ou incluso un novo organismo.
A maior parte dos seres vivos necesitan estruturas que
lles dean consistencia ou rixidez. No medio terrestre son
necesarias estruturas máis consistentes como son os
esqueletos dos animais, que poden ser externos (exoes-queleto),
como as cunchas dos moluscos ou a cutícula de
quitina dos insectos, ou internos (endoesqueleto), como
Os seres vivos
Organización vexetal tipo cormo.
Endoesqueletos e exoesqueletos.
48

no caso dos vertebrados. Outros tecidos, como o muscu-lar
ou o cartilaxinoso, colaboran tamén nesta función.
Todos os vexetais presentan, a nivel microscópico, unha
estrutura constituída por celulosa e que dá rixidez a cada
célula. Trátase da parede celular (consultar o apartado 4
da unidade 1). Presentan ademais tecidos especializados
nas funcións de sostén (o colénquima e o esclerénquima)
e mesmo os vasos condutores colaboran con esta función
xa que están reforzados con diferentes substancias.
7. Para que serven os ósos como o cranio e as costelas?
8. Os insectos (Artrópodos) teñen exoesqueleto. Como poderá crecer un insecto se está
limitado externamente polo esqueleto?
9. Poderiamos dicir que a cuncha da tartaruga é un esqueleto externo ou exoesqueleto?
Ten a tartaruga esqueleto interno ou endoesqueleto? Ten algunha vantaxe o endoes-queleto
A reprodución sexual, tanto nos animais como nos
vexetais, é a mais xeneralizada e require a existencia de
dous aparellos especializados, masculino e feminino. A
asexual non require a existencia de sexos e a presentan
especialmente as plantas.
Cos avances da xenética e da embrioloxía, a finais do
século XX conseguíronse reproducir organismos por clo-nación,
é dicir, obtivéronse copias xeneticamente exactas
de animais e vexetais.
Pódese clonar unha molécula, un xene, todo o ADN,
unha célula, un tecido, un órgano ou un individuo comple-to.
Pero a clonación está a crear graves problemas de tipo
social e ético, especialmente as manipulacións xenéticas
de seres vivos con fins alimenticios e a clonación humana.
A clonación de plantas vense facendo desde hai moito
tempo na agricultura tradicional, xa que a partir dun simple
gallo pódese reproducir unha planta completa, xenetica-mente
idéntica á planta de procedencia.
A clonación dos animais é máis recente e moito máis
complexa. Pódese realizar inducindo divisións nun
embrión para que se desenvolva, ou facendo transferen-cias
de núcleos dunhas células a outras.
UNIDADE 2
49
sobre o exoesqueleto?
a) Clonación por transferencia de
núcleos celulares.
b) A clonación da ovella Dolly rea-lizouse
mediante técnicas de
transferencia de núcleos.
a
b

10. A camelia japonica, árbore decorativa habitual en Galicia, reprodúcese en xardina-ría
2. Función de nutrición nos vexetais
Todos os vexetais presentan nutrición autótrofa xa
que realizan a función clorofílica ou fotosíntese, proceso
mediante o que captan enerxía luminosa (luz solar) e a
transforman en enerxía química (contida nas substancias
orgánicas).
Para realizar a fotosíntese as plantas deben tomar do
seu medio compostos inorgánicos, como o dióxido de car-bono
(CO2) do aire e a auga (H2O) e os sales minerais do
solo. Estas substancias inorgánicas son transformadas,
xunto coa enerxía luminosa, en substancias orgánicas
como a glicosa.
O vexetal utiliza as substancias orgánicas fabricadas
nas súas follas para o seu propio crecemento, para reali-zar
as súas funcións vitais e tamén como fonte de enerxía
no seu metabolismo, xa que as súas células levan a cabo
tamén a respiración.
H O e
2Glicosa Enerxía
sales
luminosa
minerais
+ + + O2
Esquema da nutrición autótrofa (fotosíntese).
Os vexetais carecen de órganos especializados na
excreción, se ben algúns tecidos secretores segregan sus-tancias
que se consideran refugos do seu metabolismo
pero que son de gran utilidade industrial ou farmacéutica.
Os seres vivos
50
introducindo unha xema da árbore nun medio de cultivo axeitado. A partir da
xema vanse desenvolvendo a raíz, o tallo e as follas dun novo organismo. En que
poderiamos basearnos para explicar este feito?
11. Por que para clonar animais se transplantan os núcleos das células?
CO2
12. Como obtén a planta enerxía, coa fotosíntese ou coa respiración?

Por exemplo, os aceites e bálsamos de moitas plantas, a
resina dos piñeiros ou o látex da árbore do caucho.
Para realizar as funcións de nutrición os vexetais con
organización de tipo cormo desenvolven tres tipos de
órganos: a raíz, o talo e as follas.
As follas
As follas son órganos fundamentais xa que son as
encargadas de realizar a función clorofílica. Sen embargo,
teñen unha vida limitada e deben ser renovadas continua-mente.
As árbores de folla caduca perden as follas no
outono, todas a un tempo, mentres que as de folla peren-ne
pérdenas ao longo do ano.
Nas follas existen tres tipos de tecidos:
- Tecido protector ou epiderme, que pro-texe
a folla pero permitindo o paso de luz
cara ao seu interior. A epiderme presenta
unhas estruturas cun burato regulable
chamadas estomas, máis numerosos no
envés (parte inferior da folla), por onde
intercambian anhídrido carbónico (CO2) e
osíxeno (O2).
- Tecido parenquimático, especializado na función
clorofílica. Posúe nas súas células numerosos cloro-plastos
que son os que lle dan a cor verde ás plan-tas.
- Tecidos condutores que conducen os zumes a tra-vés
da planta. Son os chamados “nervios” da folla e
poden ser de dous tipos: xilema e floema.
O xilema ou leño está constituído por células mortas
formando un conduto continuo polo que circulan auga e
sales minerais (zume bruto) desde a raíz ata as follas.
O floema ou líber está formado por células vivas alon-gadas
e comunicadas entre si por perforacións da súas
paredes celulares. A función do floema é transportar as
substancias elaboradas nas follas (zume elaborado) ata os
demais órganos da planta. O zume elaborado contén azu-cres,
lípidos, aminoácidos, etc., mentres que o zume bruto
está constituído tan só por (H2O) e sales minerais.
UNIDADE 2
Recollida de látex da árbore do
caucho con fins industriais.
Corte transversal dunha folla.
Tecidos condutores: floema e xilema.
51

Aínda que a estrutura e funcións das follas son iguais
en todas as plantas, existen formas e adaptacións ao
medio moi diversas. Por exemplo, os cactos adáptanse a
lugares con escaseza de auga transformando as súas
follas en espiñas, de modo que a función clorofílica é rea-lizada
polo talo, que ademais posúe estruturas para acu-mular
auga.
Epiderme da raíz.
13. Por que as árbores de folla caduca perden as follas no outono?
14. Por que as follas presentan os estomas na súa cara inferior (envés)? Que compos-tos
A raíz
A raíz é un órgano subterráneo que fixa a planta ao solo
e absorbe a auga e os sales minerais que formarán o
zume bruto.
A absorción de H2O e sales realízase nos pelos absor-bentes,
que son prolongacións celulares que parten da
epiderme cara á terra húmida, polo que están en continuo
crecemento.
A raíz ten ademais estruturas para filtrar e seleccionar
os nutrientes que toma do solo disoltos na auga. Unha vez
filtrados, transpórtaos en sentido ascendente polos vasos
leñosos ou xilema cara ás follas.
Tamén existen na raíz vasos condutores de tipo floema
que transportan os nutrientes fabricados nas follas, que
subministran a enerxía e a materia necesarios para reali-zar
as súas funcións. A raíz non pode realizar a fotosínte-se
por falta de luz pero si pode realizar a respiración.
Cando o vexetal vive só un ano, a raíz presenta a cha-mada
estrutura primaria, cunha organización característi-ca
dos tecidos. Se vive máis dun ano ten estrutura secun-daria,
con tecidos de crecemento ou meristemas, que lle
permiten o crecemento en lonxitude e en grosor.
Os seres vivos
52
químicos se intercambian nos estomas?
Estrutura interna da raíz.
Tecidos de crecemento ou meris-temas.

15. O zume elaborado ascende ou descende pola raíz?
16. As algas viven en medios acuáticos e presentan organización de tipo talo, é dicir,
que non teñen raíz, tallo nin follas. Como captan os nutrientes? Como se fixan ao
fondo do medio acuático?
O talo
O talo conecta as follas coa raíz, transportando os
nutrientes por toda a planta. Presenta, xa que logo, vasos
condutores leñosos (xilema) e liberianos (floema).
O talo actúa como soporte de follas, xemas, flores e froi-tos,
pero non sempre é aéreo, senón que existen tamén
talos subterráneos, rastreiros, acuáticos, etc.O seu aspec-to
é moi variable, existen numerosas modificacións segun-do
a súa adaptación ao medio.
O mesmo que a raíz, o talo presenta estrutura primaria
se o vexetal vive só un ano. Se vive máis dun ano ten
estrutura secundaria, con tecidos de crecemento ou
meristemas (denominados cambiun e felóxeno). Cada
ano, na primavera, créanse novos tecidos de crecemento
en grosor que van formando bandas circulares concéntri-cas
que poden observarse como aneis anuais nos troncos
cortados das árbores.
Se a epiderme do talo está formada por células mortas
con paredes impregnadas de suberina, transfórmase en
cortiza, que protexe o vexetal pero non pode realizar a
fotosíntese.
UNIDADE 2
53
Estrutura do talo.
As xemas están constituídas por
meristemas de crecemento en lon-xitude.
Aneis de crecemento nunha árbo-re
de tres anos.
17. En que nos baseamos para dicir que a idade das
árbores vén determinada polo número de aneis dos
seus troncos cortados transversalmente?
18. Cal é o tecido responsable do crecemento en lonxi-tude
dos vexetais? En que órgano ou parte do vexe-tal
se atopan?
19. Para que utiliza a planta o zume bruto e o zume ela-borado?
En que sentido circulan pola planta?

3. Función de nutrición nos animais
Ao contrario que os vexetais, os animais caracterízanse
por presentar nutrición heterótrofa, na que distinguimos
tres procesos:
a) Obtención, mediante a dixestión dos alimentos, dos
nutrientes que subministran a materia e enerxía que
precisa o organismo.
b) Transformación dos nutrientes mediante os procesos
bioquímicos que constitúen o metabolismo.
c) Eliminación ao exterior do organismo dos produtos
non residuais do metabolismo.
20. Que substancias teñen que conter os alimentos para que un animal poida nutrirse?
Nos animais pluricelulares de pequeno tamaño e orga-nización
simple, os nutrientes poden chegar con facilidade
a todas as células e producirse unha dixestión intracelu-lar.
Nos de organización máis complexa as células non
poden realizar intercambios directamente co medio
ambiente, relacionándose unicamente co medio interno do
organismo.
O medio interno necesita, xa que logo, relacionarse co
exterior para poder captar os nutrientes e o osíxeno e eli-minar
refugallos e dióxido de carbono procedentes das
células. A dixestión neste caso é extracelular e realízaa o
aparato dixestivo.
Na función de nutrición están implicados catro aparellos
coordinados entre si. Son os aparellos dixestivo, respirato-rio,
circulatorio e excretor.
Os seres vivos
54
Glicosa + O2 CO + + 2 H2O Enerxía
Obtención de enerxía a partir de nutrientes como a glicosa (nutrición heterótrofa).

Aparellos que interveñen na función de nutrición nos animais.
Aparello dixestivo
No aparello dixestivo os nutrientes son transformados
en moléculas simples para poder ser absorbidos polo
organismo e incorporarse ao seu medio interno.
Segundo o tipo de alimento, distínguense dous tipos de
animais: macrófagos e micrófagos.
Animais micrófagos: a miñoca aliméntase de partículas nutritivas
microscópicas da terra e a balea e o mexillón filtran organismos
microscópicos da auga.
Animais macrófagos: araña, réptil e rato.
Os macrófagos nútrense de alimentos de gran tamaño,
seleccionados previamente, polo que necesitan estruturas
especializadas para trituralos. Os micrófagos aliméntanse
de todo tipo de partículas, de tamaño moi pequeno, que cap-tan
directamente do medio, por exemplo, mediante filtración.
UNIDADE 2
55

A primeira fase da dixestión é a trituración dos alimen-tos
ou “dixestión mecánica”. A maior parte dos animais
presentan na boca estruturas especializadas na tritura-ción,
como as pezas mastigadoras dos insectos ou os
dentes dos vertebrados, así como glándulas salivares que
humedecen ou abrandan o alimento.
As aves presentan no seu tubo dixestivo unha cavidade
chamada boche onde se acumula e abranda o alimento
(sementes principalmente) e ademais unha estrutura tritu-radora
situada no estómago chamada moega.
Os tubos dixestivos dos animais están rodeados por
músculos que ao contraerse facilitan o movemento pro-gresivo
do alimento.
A dixestión iníciase no comezo do tubo dixestivo, pero
realízase primordialmente no estómago e no intestino, nos
que se verten as secrecións das células das súas paredes.
Poden existir ademais glándulas anexas, como o fígado ou
o páncreas, que subministran encimas dixestivos capaces
de romper os enlaces das moléculas complexas para así
convertelas en moléculas simples.
En moitos animais o fígado, no que teñen lugar gran
cantidade de procesos bioquímicos, colabora tamén na
dixestión aportando a bile que, a pesar de ser un refugo
dixestivo, intervén na dixestión das graxas.
A absorción dos nutrientes ten lugar nos pregues das
paredes do intestino (chamados vilosidades intestinais)
onde son filtrados cara aos finos vasos do aparello circu-latorio,
que os transportarán por todo o organismo. Os res-tos
dos alimentos que non foron dixeridos concéntranse na
parte terminal do tubo dixestivo e son expulsados ao exte-rior
a través do ano.
Esquema do tubo dixestivo.
Os seres vivos
21. Que fase da dixestión non realizan as serpentes xa que tragan enteiras as súas víc-timas?
56

Aparello respiratorio
O aparello respiratorio é o encargado de tomar osíxeno
(O2) do medio e expulsar dióxido de carbono (CO2). Está
ademais en contacto directo cos vasos do aparello circula-torio
que levan o O2 ata as células e recollen o CO2 que
estas eliminan na respiración.
A estrutura do aparello respiratorio depende do medio
no que vive o animal. Os animais acuáticos toman o osí-xeno
disolto na auga e os terrestres o oxíseno do aire.
Os animais acuáticos intercambian os gases a través
da pel (respiración cutánea) ou ben mediante branquias,
que son estruturas laminares moi ramificadas e con gran
cantidade de vasos sanguíneos. Nos anélidos e nalgúns
anfibios as branquias son externas, pero nos peixes sitú-anse
en cavidades ou cámaras branquiais protexidas
polos opérculos.
Estes animais teñen que remover continuamente a
auga que os rodea co fin de renovar o seu contido en O2.
Por exemplo os peixes abren continuamente a boca para
tomar auga con osíxeno e dirixila cara ás branquias, de
onde sae cargada de CO2.
Algúns animais terrestres poden captar o osíxeno
atmosférico a través da pel se está permanentemente
húmida, como lles sucede ás miñocas, pero o intercambio
gasoso é sempre moi limitado.
No medio terrestre o máis frecuente é a respiración por
tráqueas e por pulmóns. As traqueas son pequenos con-dutos
que comunican co exterior ramificándose cara ao
interior do organismo para levar osíxeno directamente aos
tecidos, polo que a respiración deixa de depender do apa-rello
circulatorio. É a respiración característica dos artró-podos
terrestres, como os insectos.
Os pulmóns son sacos aéreos ou cavidades internas
comunicadas por un conduto co exterior e nas que se
intercambian O2 e CO2. O seu obxectivo é incrementar a
superficie de intercambio, polo que as súas paredes se
repregan dando lugar a pequenas cavidades ou alvéolos,
máis numerosos canto máis evolucionado sexa o animal.
UNIDADE 2
Tipos de aparellos respiratorios.
Branquias externas (anfibios) e in-ternas
Respiración pulmonar (mamíferos).
57
(peixes).

Ata as paredes dos pulmóns chegan numerosos vasos
sanguíneos que intercambian o CO2 procedente das célu-las
co O2 procedente do exterior e que enche os alvéolos.
Para que se produza a ventilación pulmonar e a renova-ción
do osíxeno, existen nos animais mecanismos que per-miten
a expansión ou contracción dos pulmóns, como son
os movementos musculares da caixa torácica dos mamí-feros
ou os movementos da boca dos anfibios.
Aparello circulatorio
O aparello circulatorio encárgase do transporte de
substancias por todo o organismo. Consta de tres elemen-tos
fundamentais: unha rede de vasos, un líquido circulan-te
(sangue) e unha bomba impulsora (corazón).
No líquido distínguense unha fracción líquida e outra
sólida formada por células. A súa cor depende dos pig-mentos
que conteña. Por exemplo, nos vertebrados é de
cor vermella debido á presenza dun pigmento chamado
hemoglobina, que é a encargada do transporte do osíxe-no.
Noutros animais o líquido circulante é de cor azul,
verde ou translúcido, segundo o pigmento.
Nos aparatos circulatorios pechados existen tres tipos
de vasos: as veas, que recollen o sangue do organismo
levándoo ata a bomba impulsora; as arterias, que o levan
dende a bomba ata os tecidos; e os capilares, vasos moi
finos relacionados coas células e que unen as veas coas
arterias pechando así o circuíto. Se a circulación é aberta,
non existen os capilares.
A bomba impulsora ou corazón é un órgano muscular
oco dividido polo menos en dúas cavidades: unha aurícu-la
por onde entra o sangue e un ventrículo por onde sae
impulsado debido á contracción muscular. Para facilitar a
circulación só nun sentido, existen nas cavidades e nos
vasos de entrada e saída unha serie de válvulas que impi-den
o retroceso do líquido.
O corazón dos peixes está formado por unha aurícula e
un ventrículo e o dos anfibios e réptiles por dúas aurículas
e un ventrículo. Trátase dunha circulación incompleta xa
que o sangue rico en O2 procedente dos pulmóns mestú-
Os seres vivos
Aparellos circulatorios.
58

ranse co sangue con CO2, sendo menos efectiva a súa dis-tribución
de osíxeno ás células.
O das aves e mamíferos presenta dúas aurículas e
dous ventrículos, de modo que o sangue de alto contido en
osíxeno non se mestura co de baixo contido. Neste caso a
circulación é completa.
Se nun aparato circulatorio pechado o sangue pasa
unha soa vez polo corazón para dar unha volta completa a
todo o circuíto, considérase que a circulación é simple. Se
pasa dúas veces dise que é dobre.
Aparello excretor
O aparello excretor filtra o líquido do medio interno (do
sangue se existe aparello circulatorio), seleccionando as
substancias tóxicas eliminadas polas células e expulsán-doas
ao exterior. Os produtos tóxicos disoltos en auga
constitúen os ouriños, que se poden expulsar de forma
continua ou acumularse en cavidades (vexigas) para ser
expulsados a un tempo.
Algúns animais teñen tubos excretores moi simples dis-persos
por todo o organismo. Outros presentan os tubos
ou unidades excretoras organizados en aparellos máis ou
menos complexos, como poden ser os nefridios dos anéli-dos,
os tubos de Malpigio dos insectos ou os riles dos ver-tebrados.
UNIDADE 2
59
22. Necesitan os animais micrófagos estruturas para a trituración?
23. a) Que diferenza existe entre un metazoo macrófago e outro micrófago?
b) Clasifica segundo este criterio (macrófago ou micrófago) os seguintes seres
vivos: raposo, ameixa, morcego, mexillón, aguia, balea, lura, percebe, ourizo
de mar, miñoca, grilo.
24. Podería afirmarse que todos os órganos respiran? E que todas as células respiran?
25. Por que é necesario expulsar o CO2 producido na respiración?
26. Os pulmóns humanos, en lugar de estaren formados por dous sacos simples, están
divididos en millóns de pequenas cavidades ou alvéolos. Que vantaxe teñen estas
estruturas?

27. Existen animais que, vivindo no medio acuático, respiran o osíxeno atmosférico?
4. Función de relación nos vexetais
Os vexetais carecen de sistema nervioso, polo que a
coordinación ten lugar mediante o sistema hormonal. A
diferenza dos animais, nos que as hormonas se fabrican
en glándulas especializadas, os vexetais poden sintetizar
hormonas en células non específicas.
Determinados estímulos, como os cambios de luz ou
temperatura, orixinan como resposta a produción de fito-hormonas
que estimulan o crecemento, a floración, a
maduración do froito, etc. Por exemplo a hormona auxina
induce ao desenvolvemento do talo e das raíces, mentres
que a xiberelina induce a floración e o desenvolvemento
dos froitos.
Fronte aos estímulos externos, os vexetais ofrecen dous
tipos de respostas: as nastias e os tropismos.
As nastias son respostas nas que non se considera a
orixe do estímulo. Por exemplo, moitas flores péchanse
durante a noite, cando falta a luz, mentres que outras,
como o “dondiego de noite”, abre as corolas das súas flo-res
unicamente de noite. Un caso particular constitúeno as
plantas insectívoras que pechan as súas trampas cando
atrapan un insecto e segregan encimas para dixerilo.
Os seres vivos
60
Que estruturas necesitan para esta función?
28. Indica que órganos respiratorios (traqueas, pulmóns, branquias, pel) presentan os
seguintes seres: ra, cágado, bolboreta, morcego, sardiña, gaivota, miñoca, abella,
merlo, golfiño.
29. En que se diferenzan as arterias e as veas?
30. Que é a circulación incompleta? A que tipo pertence a dos mamíferos? E a dos pei-xes?
31. É o mesmo defecación que excreción?
32. Nos primates, aparte do ril, que outros órganos forman parte do aparello excretor?
Respostas ou nastias das plantas
insectívoras.

Módulo 3 ESA natureza

Recommended

Recommended

More Related Content

Viewers also liked

Viewers also liked (20)

More from Nacho Valverde

More from Nacho Valverde (20)

Módulo 3 ESA natureza