Maliyyə hesabatlılığı, Maliyyə uçotu

1. MALIYYƏ
AKTIVLƏRI VƏ
MALIYYƏ
ÖHDƏLIKLƏRI

2. 7.1.Maliyyə alətləri, maliyyə aktivləri və maliyyə
öhdəlikləri
Maliyyəalətləri vasitəsilə əməliyyatlar kommersiya
təşkilatlarının biznes fəaliyyətinin mühüm tərkib hissəsini
təşkil edir. Maliyyə alətlərinin uçotu və hesabatda əks
etdirilməsi qaydaları aşağıdakı Beynəlxalq standartlar
əsasında tənzimlənir:
* MHBS ( IAS ) 32 "Maliyyə alətləri:təqdim olunma";
* MHBS ( IFRS ) 7 "Maliyyə alətləri : informasiyanın
açıqlanması";
* MHBS (IFRS ) 9 "Mliyyə alətləri".
MHBS ( IAS ) 32-nin məqsədi – elə prinsipləri müəyyən
etməkdir ki, həmin prinsiplərə uyğun olaraq maliyyə alətləri,
öhdəliklərin yaxud xüsusi kapitalın tərkibində təqdim edilir,
həmçinin maliyyə aktivlərinin və maliyyə öhdəliklərinin
qarşılıqlı əvəzlənməsi aparılır.

3. Bu standart maliyyə alətlərinin emitentin nöqteyi-
nəzərindən maliyyə aktivləri, maliyyə öhdəlikləri və pay
alətləri qismində təsnifləşdirilməsi zamanı, müvafiq
faizlərin, dividendlərin, zərərlərin və mənfəətlərin
təsnifləşıdirilməsi zamanı, həmçinin maliyyə aktivlərinin və
maliyyə öhdəliklərinin qarşılıqlı əvəzlənməsinin zəruriliyi
müəyyən edilərkın tətbiq olunur. MHBS (IAS) 32-nin
müəyyən etdiyi prinsip- lər, maliyyə aktivlərinin və maliyyə
öhdəliklərinin tanınması və qiymətləndirilməsi üzrə
MHBS(IFRS ) 9-da təfsir edilmiş prinsipləri, eləcə də onlar
haqqında informasiyanın açıqlanması üzrə MHBS ( IFRS ) 7 –
də təfsir edilmiş prinsipləri tamamlayır. MHBS ( IFRS ) 7- nin
məqsədi - informasiyanın təşkilatların maliyyə hesabatında
açıqlanması üzrə onlar qarşısında qoyulan tələbləri müyyən
etməkdir. Bu informasiya istifadəçilərə:

4. maliyyə alətlərinin təşkilatın maliyyə vəziyyətinə,
fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinə təsirini;
dövr ərzində və hesabat dövrünün qurtardığı tarixə
təşkilatın maliyyə alətləri ilə əlaqədar məruz qaldığı risklərin
xarakterini və həcmini, və təşkilatın həmin riskləri necə idarə
etdiyini qiymətləndirməyə imkanı verir.
MHBS (İFRS ) 9 - 2014-cü ildə buraxılmış və 1 yanvar 2018-ci
ildən başlayan illik hesabatlara rəğmən qüvvəyə minmişdir.
MHBS (İFRS ) 9-un məqsədi – maliyyə hesabatının
istifadəçilərinə təşkilatın gələcək pul axınlarının
məbləğlərini, baş vermə müddətlərini və qeyri-
müəyyənliyini qiymətləndirməyə imkan verən münasib və
faydalı informasiya təqdim etmək üçün maliyyə
hesabatında maliyyə aktivlərinin və maliyyə öhdəliklərinin
əks etdirilməsi prinsiplərini müəyyən etməkdir.

5. Bundan başqa, MHBS (İFRS)13 maliyyə aktivlərinin və maliyyə
öhdəliklərinin ədalətli dəyərinin qiymətləndirilməsi və ədalətli
dəyər haqqında informasiyanın açıqlanması qaydalarını
tənzimləyir.
Təriflər
Maliyyə aləti - istənilən elə müqavilədir ki,onun nəticəsində eyni
faxtda bir təşkilatada maliyyə aktivi, digər təşkilatda - maliyyə
öhdəliyi yaxud pay aləti yaranır.
Maliyyə aktivi - istənilən elə aktivdir ki, o aşağıdakılardan:
a) pul vəsaitlərindən;
b) digər təşkilatın pay alətlərindən;
c) digər təşkilatdan pul vəsaitləri və ya digər maliyyə aktivi
almaq,yaxud təşkilat üçün potensial əlverişli şərtlərlə digər
təşkilat ilə maliyyə aktivlərini yaxud maliyyə öhdəliklərini
mübadilə etmək üzrə müqavilə hüququndan ibarətdir; yaxud
ç) elə müqavilədən ibarətdir ki, həmin müqavilə üzrə
hesablaşma, təşkilatın öz pay aləti ilə həyata keçiriləcək yaxud
həyata keçirilə bilər.

6. Maliyyə öhdəliyi -
(a) müqavilədə nəzərdə tutulmuş:
(i) digər təşkilata pul vəsaitləri yaxud digər maliyyə
aktivi vermk; yaxud
(ii) təşkilat üçün potensial əlverişsiz şərtlərlə digər təşkilat
ilə maliyyə aktivlərini yaxud maliyyə öhdəliklərini mübadilə
etmək öhdəçiliyidir; yaxud
(b) elə müqavilədir ki, həmin müqavilə üzrə hesablaşmalar
təşkilatın özünün pay alətləri ilə həyata keçiriləcək yaxud
həyata keçirilə bilər.
Pay aləti - istənilən elə müqavilədir ki həmin müqavilə
təşkilatın bütün öhdəliklərini çıxdıqdan sonra onun
aktivlərindəki qalıq payını təsdiq edir.
Ədalətli dəyər – qiymətləndirilmə tarixinə bazar iştirakçıları
arasındakı adi sövdələşmənin gedişində aktivin satışından
əldə oluna yaxud öhdəliyin ödənilməsi zamanı ödənilə
biləcək məbləğdir (İFRS 13).

7. Bütün maliyyə alətlərini iki qrupa bölmək olar:
bazis maliyyə alətləri; və
törəmə maliyyə alətləri.
Bazis maliyyə alətlərinə aiddir:
Maliyyə aktivləri: pul vəsaitləri, onların
ekvivalentləri,bankda olan depozitlər, debitor borcları,
verilmiş borclar, aklınmış veksellər, əldə edilmiş istiqrazlar
və s.
Maliyyə öhdəlikləri: kreditor borcları, verilmiş veksellər,
alınmış borclar, buraxılmış istiqrazlar və s.
Pay alətləri: xüsusi sadə səhmlər

8. 7.2. Törəmə maliyyə alətləri haqqında anlayış
İlkin yazud bazis maliyyə alətlərindən başqa törəmə maliyyə
alətləri (derivativlər) də vardır. Törəmə maliyyə aləti elə
maliyyə alətidir ki, o, eyni vaxtda aşağıdakı tələblərə cavab
verir:
onun dəyəri faiz dərəcəsinin, qiymətli kağızın məzənnəsinin,
əmtəənin qiymətinin,xarici valyutanın mübadilə
məzənnəsinin, qiymətlər yaxud
faiz dərəcələri indekslərinin, kredit reytinqinin yaxud kredit
indeksinin və bəzən “bazis” adlanan digər dəyişənlərin
dəyişilməsi nəticəsində dəyişir;
onun əldə edilməsi investisiyalar tələb etmir yaxud ilkin xalis
investisiyalar tələb edir, hansının ki, kəmiyyəti digər alətlər
üzrə olduğundan azdır, və hansına ki olan qiymət bazar
faktorlarının dəyişilməsinə oxşar reaksiyalar göstərir;
həmin alət üzrə hesablaşma gələcəkdə həyata keçirilir.

9. Törəmə aləti adətən müəyyən şərti parametrlər üzrə, məsələn,
valyutanın məbləği, səhmlərin miqdarı, çəki yaxud həcm
vahidinin miqdarı ilə xarakterizə olunur.Törəmə maliyyə
alətlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
Fyuçers kontraktlarını. Onların əsasındaəvvəlcə müəyyən
edilmiş şərtlər əsasında gələcəkdə maliyyə alətlərinin yaxud
malların verilməsi həyata keçirilir;
Forvard kontraktlarını. Onların əsasında kontraktın bağlandığı
tarixə müəyyən edilmiş şərtlərə uyğun olaraq gələcəkdə
müəyyən tarixə mübadilə həyata keçirmək üzrə iki tərəf üçün
öhdəliklər müəyyən olunur;
Svopları. Svoplar bir aktivlərdən gələcək pul axınının, digər
aktivlərdən gələcək pul axınına mübadilə edilməsi barədə
razılıqdır, sazişdir;
Opsionlar. Opsionlar müəyyən olunmuş qiymətlə razılaşdırılmş
müddətdə tərəflərdən birinə nəyi isə əldə etmək yaxud digər
tərəfə satmaq hüququ verən əməliyyatın keçirilməsi üzrə alətdir.

10. 7.3. Maliyyə aktivlərinin və maliyyə öhdəliklərinin təsnifatı
Maliyyə aktivlərinin təsnifatı
MHBS (İFRS) 9-a əsasən maliyyə aktivləri ilkin
qiymətləndirilmədən sonra:
təşkilatın maliyyə aktivini idarə etmək üçün istifadə etdiyi
biznes-modeldən, və
maliyyə aktivinin pul axınları müqaviləsində nəzərdə tutulan
xarakteris- tikasından asılı olaraq aşağıdakı kimi
təsnifləşdirilməlidir:
amortizasiya olunan dəyərlə qiymətləndirilən maliyyə aktivləri;
sair məcmu gəlir vasitəsilə ədalətli dəyərlə qiymətləndirilən
maliyyə aktivləri;
mənfəət yaxud zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə qiymətləndirilən
maliyyə aktivləri.

11. Maliyyə öhdəliklərinin təsnifatı
MHBS (IFRS) 9-un təsbitinə əsasən təşkilat özünün bütün maliyyə
öhdəliklərini ilkin qiymətlənditilmədən sonra aşağıdakılar
istisna olunmaqla amortizasiya olunan dəyərlə qiymətləndirilən
kimi təsnifləşdirməlidir:
(a) mənfəət yaxud zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə
qiymətləndirilən maliyyə öhdəlikləri;
(b) maliyyə akivinin verilməsi onun tanınmasının
dayandırılması üçün qoyulmuş tələblərə cavab vermədiyi halda
yaranan maliyyə öhdəliyi;
(c) maliyyə qarantiyası müqavilələri;
(ç) borcun bazar faiz stavkalarından aşağı stavkalarla verilməsi
üzrə öhdəliklər;
(d) biznesin birləşməsi zamanı (MHBS (IFRS) 3-ə əsasən) əldə
edən tərəfindən şərti ödənilmə.

12. 7.4. Maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəliklərinin tanınması və ilkin
qiymətləndirilməsi
Tanınma
Təşkilat maliyyə aktivini yaxud maliyyə öhdəliyini özünün
maliyyə vəziyyəti haqqında hesabatında yalnız və yalnız o
zaman tanıyır ki, təşkilat müvafiq alətə uyğun şərtləri müəyyən
edən müqavilənin tərəflərindən biri olur.
Təşkilat maliyyə aktivini ilkin taniyan zaman onu paraqraf 6.3.-
də göstərilən qruplar üzrə təsnifləşdirməlidir, yəni-amortizasiya
olunan dəyərlə qiymətləndirilən maliyyə aktivləri, sair məcmu
gəlir vasitəsilə ədalətli dəyərlə qiymətləndirilən maliyyə aktivləri
və mənfəət yaxud zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə
qiymətləndirilən maliyyə aktivləri. Təşkilat maliyyə öhdəliyini
ilkin taniyan zaman onu paraqraf 6.3.-də göstərilən qruplar üzrə
təsnifləşdirməlidir, yəni-amortizasiya olunan dəyərlə
qiymətləndirilən maliyyə öhdəlikləri və mənfəət yaxud zərər
vasitəsilə ədalətli dəyərlə qiymətləndirilən maliyyə öhdəlikləri.

13. İlkin qiymətləndirilmə
Ticarət debitor borcu istisna olunmaqla təşkilat ilkin tanınma
zamanı mənfəət yaxud zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə
qiymətləndirilməyən maliyyə aktivini ədalətli dəyər üstəgəl
sövdələşmə məsrəfləri ilə, mənfəət yaxud zərər vasitəsilə
ədalətli dəyərlə qiymətləndirilməyən maliyyə öhdəliyini isə
ədalətli dəyər çıxılsın sövdələşmə məsrəfləri ilə
qiymətləndirməlidir. Bu halda sövdələmə məsrəfləri kimi
bilavasitə malıiyyə aktivinin yaxud maliyyə ohdəliyinin əldə
edilməsinəyaxud buraxılışına aid olunan məsrəflər nəzərdə
tutulur. Əgər ilkin tanınma zamanı malıiyyə aktivinin yaxud
maliyyə ohdəliyinin ədalətli dəyəri sövdələşmə qiymətindən
fərqlənirsə, onda təşkilat MHBS (İFRS) 9, maddə B5.1.2A- də
nəzərdə tutulan qaydanı tətbiq etməlidir. Təşkilat uçotu
hesablaşmaların tarixi üzrə apararkən sonradan amortizasiaya
olunan dəyərlə qiymətləndirilən aktivin ilkin tanınması
sövdələşmənin bağlanılması tarixinə olan ədalətli
dəyərləaparılmalıdır.

14. 7.5.Maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəliklərinin
sonrakıqiymətləndirilməsi
Sonrakı qiymətləndirilmə
MHBS (İFRS) 9-a əsasən ilkin tanınmadan sonra təşkilat
maliyyə aktivlərini aşağıdakı kimi qiymətləndirməlidir;
amortizasiya olunan dəyərlə;
sair məcmu gəlir vasitəsilə ədalətli dəyərlə;
mənfəət yaxud zərər vasitəsilə ədalətli dəyərlə.
Sonradan amortizasiya olunan dəyərlə qiymətləndirilən
maliyyə aktivləri üzrə faiz gəlirləri effektiv faiz stavkası
metodu ilə hesablanır. Effektiv faiz stavkası metodu maliyyə
aktivinin yaxud maliyyə öhdəliyinin amortizasiya olunan
dəyərinin hesablanılması, eləcə də müvafiq dövrdəfaiz
gəlirinin yaxud faiz xərclərininbölüşdürülməsi və mənfəətin
yaxud zərərin tərkibində tanınması üçün tətbiq olunan
metoddur.

15. Effektiv faiz stavkası – maliyyə aktivinin yaxud maliyyə
öhdəliyinin gözlənilən mövcudluq müddəti ərzində gələcək
hesabi pul ödənişlərini yaxud daxilolmalarını dəqiqliklə
maliyyə aktivinin balans dəyərinə yaxud maliyyə
öhdəliyinin amortizasiya olunmuş dəyərinə qədər
diskontlaşdıran stavkadır.
Təşkilat amortizasiya olunan dəyərlə qiymətləndirilən
maliyyə aktivləri və sair məcmu dəyərlə qiymətləndirilən
maliyyə aktivləri, icarə üzrə debitor borcu, müqavilə üzrə
aktiv yaxud borcun verilməsi üzrə ohdəlik və maliyyə
qarantiyası üzrə gözlənilən kredit zərərləri həcmində
qiymətləndirilən rezervi tanımalıdır. Gözlənilən kredit
zərərlərinin qiymətləndirilməsi qaydaları MHBS (İFRS) 9-da
şərh edilir.

16. 7.6.Maliyyə aktivləri və maliyyə öhdəliklərinin maliyyə
hesabatında tanınmasının dayandırılması və onun nəticələrinin
əks etdirilməsi qaydaları
Tanınmanın dayandırılması
Təşkilat maliyyə aktivinin tanınmasını o zaman dayandırır ki:
(a) müqavilə üzrə həmin aktivdən pul axınlarının alınmasına
olan hüqüqların müddəti başa çatır; yaxud
(b) təşkilat həmin maliyyə aktivini vermiş olur və həmin verilmə
tanınmanın dayandırılması üçün qoyulmuş tələblərə uyğun
gəlir.
Bu tələblər MHBS (IFRS) 9-un 3.2.6-cı maddəsində şərh edilir.
Maliyyə aktivinin tanınmasının tam dayandırılması zamanı
həmin aktivin balans dəyəri ilə (tanınmanın dayandırılması
tarixinə qiymətləndirilmiş), alınmış ödəniş (qəbul edilmiş yeni
öhdəliyin kəmiyyəti çıxılmaqla alınmış yeni aktivin dəyəri də
nəzərə alınmaqla) arasındakı fərq mənfəət yaxud zərərlərin
tərkibində tanınmalıdır.

17. Təşkilat özününü maliyyə vəziyyəti haqqındakı hesabatından
maliyyə ohdəliyini (yaxud maliyyə öhdəliyinin bir hissəsini)
yalnız o zaman çıcxarır ki, o, ödənilmişdir, yəni müqavilədə
nəzərdə tutulan öhdəçilik icra edilmişdir, yaxud müddəti
qurtardığı üçün ləğv edilmişdir yaxud dayandırılmışdır.
Ödənilmiş yaxud digər tərəfə verilmiş maliyyə öhdəliyinin
(yaxud maliyyə öhdəliyinin bir hissəsinin) balans dəyəri ilə,
verilmiş qeyri-pul aktivi yaxud qəbul edilmiş yeni öhdəlik də daxil
olmaqla edilmiş ödənişin məbləği arasındakı fərq mənfəət
yaxud zərərlərin tərkibində tanınmalıdır.

18. 7.7. Maliyyə hesabatında informasiyanın təqdim edilməsi
və açıqlanması
İnformasiyanın təqdim edilməsi
MHBS ( IAS ) 32 "Maliyyə alətləri:təqdim olunma" adlı standartın
tələblərinə əsasən təşkilat maliyyə hesabatında aşağıdakılar
haqda informasiya təqdim etməlidir:
Öhdəliklər və xüsusi kapital
Maliyyə alətinin emitenti, ilkin tanınma zamanı həmin elementi
yaxud onun tərkibinə aid hissələri müqavilə münasibətlərinin
mahiyyətinə və maliyyə öhdəliyinin, maliyyə aktivinin yaxud
pay alətinin təriflərinə uyğun olaraq maliyyə öhdəliyi, maliyyə
aktivi yaxud pay aləti kimi təsnifləşdirməlidir.
Geri satış hüquqi ilə alətlər
Geri satış hüquqi ilə maliyyə aləti, sahibolan tərəfindən həmin
hüquq reallaşdırılarkən pul vəsaitlərinə yaxud digər maliyyə
aktivinə mübadilə müqabilində həmin aləti geri satın almaq
yaxud ödəmək üzrə emitentin müqavilədə nəzərdə tutulan
öhdəçiliyini əks etdirir

19. Təşkilatın özünün pay alətləri ilə hesablaşmalar
Müqavilə yalnız ona görə pay aləti deyildir ki, müqavilənin nəticəsi
təşkilatın özününü pay alətlərinin alınması/verilməsi ola bilər.
Şərti hesablaşmalar
Təşkilat elə maliyyə alətləri buraxa bilər ki, onlar üzrə ödənilməyə
(pul vəsaitləri yaxud pay alətləri ilə ödənilməyə) münasibətdə
hüqüqlar və öhdəliklərnə emitentin, nə də alətə sahibolanın
nəzarətində olmayan qeyri-müəyyən gələcək hadisələrin baş
verəcəyindən yaxud baş verməyəcəyindən asılıdır.
Mürəkkəb maliyyə alətləri
Mürəkkəb maliyyə alətlərinə səhmlərə konvertasiya oluna biləcək
alətlər aiddir. Məsələn, ilkin olaraq emitentin öhdəliyi olan
istiqrazlar ona sahibolana imkan verir ki, gələcəkdə həmin
istiqrazları o, konvertasiya olunan səhmlərə mübadilə etsin.
Xüsusi səhmlər
Əgər təşkilat xüsusi səhmlərini satın alırsa,onda onlar Xüsusi
kapitaldan çıxılır.