1. LITAR AKHIR
 Empat jenis litar akhir:
 Litar pengguna
 Litar Kawalan
 Litar Akhir
 Litar Pencahayaan

2. Litar Akhir
 Litar Pengguna
 Litar pengguna berada di antara talian
pengagihan dengan beban pengguna.
 Litar utama pemasangan pengguna
mengandungi unit kawalan dan perlindungan
yang berfungsi melindungi unit kawalan dari
arus lebihan seperti litar pintas, beban lampau

3. Litar Akhir
Litar Kawalan
 Setiap pemasangan pengguna mestilah
dilindungi dari arus lebihan (litar pintas dan
beban lampau) dan kebocoran arus ke bumi
bagi mengelakkan terkena kejutan elektrik,
kebakaran dan sebarang bahaya yang
mungkin terjadi.
 Setiap alat kawalan dalam pemasangan
mestilah yang mudah digunakan dan mudah
dicapai oleh pengguna bagi tujuan:
1. Pengasingan dan penyuisan.
2. Perlindungan arus lebihan
3. Perlindungan kebocoran arus ke bumi

4. Litar Kawalan
1 Kotak simpang
2 Fius perkhidmatan dan
Penghubung Neutral
KWJ 3 Meter KWj
4. Suis dan fius suia utama
Pemutus litar bocor ke bumi
5 / PLBB
6 Kotak Fius Agihan

5. Litar Kawalan
Cara-Cara Pengasingan dan Penyuisan
 Semua suis kutub tunggal yang dipasang pada
sistem TN dan TT hendaklah hanya kepada
pengalir fasa (hidup) sahaja. Pengalir neutral tidak
perlu diputuskan kecuali pada :
1. suis utama
2. alat perkakas pemanas di mana elemennya mungkin
boleh disentuh.
3. pengubah auto lampu discas yang tidak melebihi
1.5KV.
4. suis yang digunakan hendaklah daripada jenis
berangkai dan tentukan ia dapat memutuskan litar
bersama dengan pengalir fasa
.

6.  Cara-Cara Perlindungan Arus
Lebihan
 Fius dan pemutus litar tidak boleh dipasang pada
pengalir neutral bumi dalam sistem TN dan TT.
Sekiranya terdapat pemutus litar dipasang pada
pengalir neutral bumi, ia mestilah dapat
memutuskan litar bersama pengalir fasa.
 Perkakas atau alat perlindungan arus lebihan
yang digunakan mestilah daripada jenis yang :
 dapat dikendalikan/putuskan litar secara
automatik pada kadar yang ditetapkan
 berkeupayaan untuk memutuskan dan jika
perlu ia berkeupayaan menyambung semula
 direka bentuk agar sesuai daripada bahaya
kepanasan atau arka apabila ia dikendalikan
dan dapat memberi bekalan tanpa bahaya.

7. Litar Kawalan
 Perlindungan Kebocoran Arus Ke Bumi
Semua bahagian pengalir (logam) dalam
pemasangan pengguna yang terdedah perlu
dibumikan dan dilindungi dengan alat
perlindungan arus lebihan bersesuaian atau
pemutus litar bocor ke bumi kendalian arus dan
voltan.

8.  Kawalan Turutan
Kawalan turutan ialah turutan alat-alat kawalan dan
perlindungan yang terdapat pada litar utama
pemasangan pengguna, ini termasuklah pengasingan
dan penyuisan, perlindungan kebocoran arus ke bumi.
Susunan alat kawalan dan perlindungan dalam
kawalan turutan adalah seperti berikut:
 Fius perkhidmatan dan penghubung neutral.
Berfungsi sebagai perlindungan arus lebihan dan
menghadkan arus
pengguna
 Jangka kilowatt jam
Mengukur jumlah tenaga yang digunakan bagi
menetapkan kadar
bayaran tariff.

9. Litar Kawalan (samb)
 Suis utama
Pengasing/penyuisan litar dan perlindungan
arus lebihan
 Pemutus litar bocor ke bumi
Perlindungan kebocoran arus bumi dan
pengasing litar
- Papan agihan
Sebagai pengagih litar akhir dan perlindungan
arus lebihan

10. Kawalan Turutan
1. Kotak simpang
2. Fius perkhidmatan dan
rangkaian neutral
KWJ 3. Meter KWj
4. Suis dan fius
utama
5. Pemutus litar
arus baki
6. Kotak agihan

11.  Litar Akhir
Litar akhir ialah litar yang keluar dari papan
agihan untuk membekalkan tenaga elektrik terus
kepada alat-alat yang memerlukan arus elektrik.
Tujuan pembahagian litar utama ke litar akhit
ialah :
i. Untuk mengelakkan bahaya apabila berlaku
kerosakan, iaitu dengan memastikan bahawa
arus kerosakan yang akan mengendalikan
sistem perlindungan itu tidak melebihi
daripada sepatutnya.

12. Litar Akhir (samb)
ii. Untuk memastikan bahawa bahagian-
bahagian dalam pemasangan boleh
diputuskan bekalan bagi tujuan
pemeriksaan, pengujian atau kerja-
kerja membaiki tanpa mengganggu
litar lain.
iii. Untuk mengelakkan kerosakan yang berlaku
pada sesuatu litar dari mengganggu litar yang
lain.

13. Peraturan IEE Bagi Litar Akhir
(Keperluan Umum)
1. Bagi sesuatu pemasangan yang mempunyai lebih daripada
satu litar akhir, setiap litar akhir itu mestilah disambung
dengan fius atau pemutus litar.
2. Pendawaian bagi setiap litar akhir mestilah diasingkan
(secara elektrik) daripada litar kecil akhir yang lain. Bagi
memudahkan tujuan pemeriksaan, pengalir neutral
hendaklah disambung di dalam PFA sama seperti pengalir
fasa.
3. Kapasiti membawa arus kabel yang digunakan di setiap
litar akhir mestilah tidak boleh kurang daripada kadar arus
nominal alat perlindungan litar kecuali bagi litar akhir
gelang.

14. Litar Akhir Soket Alur Keluar Jenis
BS1363
Soket alur keluar jenis ini arus nominalnya 13A
dan khusus digunakan untuk kegunaan rumah
domestic. Tetapi ia juga sesuai digunakan untuk
tempat selain rumah kediaman.
Soket alur keluar boleh dibuat dengan
menyambung secara litar jejari dan litar gelang.

15. Litar Akhir Soket Alur Keluar Jenis BS1363
Litar jejari
Litar gelang

16. Pendawaian Litar Gelang
S/K 1 S/K 2 S/K 3
E N
D/B
S/K 4 S/K 5 S/K 6

17. Peraturan IEE-Litar Jejari dan
Gelang BS 1363
 Bagi menentukan jumlah litar akhir yang
perlu diagihkan dan saiz pengalir kabel
yang digunakan ia hendaklah
berpandukan kepada jadual 1.
 Bilangan soket alur keluar yang hendak
disambung adalah tidak terhad tetapi
dengan syarat ia mampu mengendalikan
perlindungan arus lebihandan luas lantai
kurang daripada yang ditetapkan.

18. Peraturan IEE-Litar Jejari dan Gelang BS1 363
(samb)
 Kelonggaran kepelbagaian (diversity)
tidak boleh digunakan bagi menentukan
litar akhir soket alur keluar BS3036.
 Bagi sistem punca bekalan kuasa jenis TT
(punca bumi tidak disediakan oleh pihak
berkuasa pembekal), semua soket alur
keluar mestilah dilindungi oleh alat arus
residual (pemutus litar bocor ke bumi
kendalian arus) dengan arus kendaliannya
tidak melebihi 30mA.

19. Peraturan IEE-Litar Jejari dan Gelang BS1 363

20. Peraturan IEE Khas Untuk Litar
Gelang BS 1363
 Setiap pengalir dalam litar kecil gelang mestilah
bermula dari satu fius dalam papan agihan dan
disambungkan pada setiap punca soket alur
keluar dan berakhir di punca yang sama di papan
agihan itu.
 Setiap litar akhir gelang mestilah mempunyai
pengalir perlindungan bumi dan disambung
seperti pengalir fasa dan neutral kecuali litar
gelang itu dibuat di dalam konduit, sesalur atau
dengan menggunakan kabel berlapikkan logam.
 Kapasiti membawa arus kabel (kadar arus kabel)
mestilah tidak boleh kurang daripada 0.67 kali
kadaran arus fius atau pemutus litar yang
mengawal litar tersebut.

21. Peraturan IEE Khas Untuk Litar Gelang BS 1363
(samb)
 Apabila terdapat dua atau lebih litar gelang
dipasang dalam satu bangunan yang sama, soket
alur keluar itu mestilah diagihkan sama banyak.
 Alat tetap yang dipasang di dalam litar gelang
mestilah disambung dari sulur berfius dengan kadar
fiusnya tidak melebihi 13A. Sekiranya ia adalah alat
pemasak elektrik, alat tersebut mestilah dikawal
oleh suis dengan jarak tidak lebih dua meter atau
sulur berfius digantikan dengan pemutus litar yang
berkadar tidak melebihi 16A.
 Alat pemanas, pemanas air takungan lebih 15L dan
pemanas immersion tidak boleh disambung pada
litar gelang. Litar akhir berasingan perlu diagihkan
bagi beban tersebut.

22. Sulur
Sulur ialah satu cabang kabel yang disambung pada litar jejari dan gelang.
Terdapat dua jenis sulur iaitu sulur tidak berfius dan sulur berfius.
1. Sulur tidak berfius
a) Sulur tidak berfius mestilah disambung pada :
i. punca soket alur keluar
ii. peti sambungan
iii. papan agihan
b) Kapasiti membawa arus kabel sulur mestilah lebih atau sama dengan
pengalir litar gelang.
c) Bilangan yang boleh disambung ialah :
i. 1 soket alur keluar
ii. 1 soket alur keluar kembar
iii. 1 alat pegun

23. 2. Sulur berfius
1. Jumlah bilangan sulur berfius tidak terhad
2. Suhu berfius mestilah disambung pada peti berfius
3. Kadar arus nominal fius tidak boleh melebihi kapasiti
membawa arus kabel sulur dan jika ada persamaan ia
mestilah tidak melebihi 13A
4. Saiz minimum bagi pengalir kabel sulur berfius adalah
seperti berikut:
i. 1.5mm² - Kabel penebat PVK pengalir kuprum
ii. 2.5mm² - Kabel penebat PVK pelapik kuprum pengalir
aluminium
iii. 1.0mm² - Kabel penebat mineral pengalir kuprum

24. Sulur
Sulur berfius

25. Litar Akhir Alat Pemasak Rumah Kediaman
 Alat pemasak mudahalih mestilah
disambung dengan menggunakan kord atau
kabel mudah lentur ke soket alur keluar.
Melainkan alat pemasak yang lebih daripada
4kW, ia tidak boleh dianggap mudah alih.
Oleh itu bagi alat pemasak yang lebih
daripada 3kW boleh disambung dengan
menggunakan litar akhir tersendiri.

26. Peraturan IEE Pemasak
 Bagi menentukan permintaan arus
litar akhir alat pemasak ia mestilah
dinilai seperti berikut;
i. 10A yang pertama
ii. + 30% lebihan jumlah arus
beban
iii. + 5A jika terdapat soket alur
keluar bersama dengan unit
kawalan
pemasak

27. Peraturan IEE Pemasak (samb)
 Litar akhir yang kadarnya 15A hingga 50A
boleh membekal dua atau lebih alat
pemasak elektrik dalam sebuah bilik
 Setiap alat pemasak elektrik mestilah
dikawal oleh suis yang diasingkan
daripada alat tersebut dengan jarak tidak
lebih daripada 2meter dan di dalam bilik
yang sama.
 Satu suis boleh mengawal dua alat
pemasak dalam satu bilik, dengan syarat
kedua-dua alat pemasak itu tidak lebih
2meter daripada suis tersebut

28. Litar Akhir Selain Daripada Alat Pemasak
 Litar Akhir Lampu
Litar akhir lampu biasanya diagihkan untuk
bekalan ke punca lampu filamen atau lampu
discas (kalimantang).
Selain daripada punca lampu beban-beban
yang lain juga boleh disambung dari litar
akhir lampu, contohnya kipas siling, kipas
dinding dan sebagainya dengan syarat arus
beban penuh kurang yang ditetapkan.

29. Litar Akhir Selain Daripada Alat Pemasak
 Pengalir kabel litar akhir lampu yang diagihkan
dari papan akhir akan berakhir di terminal siling
ros atau pemegang lampu jenis batten.

30. Pendawaian Kipas
K1
D/B
E N
in out Alatur kipas
C+ 1
Suis 1

31. Pendawaian lampu suis 2 hala
L1
E N
D/B 1
C+ 1 C+
2 2
Suis 1 Suis 2

32. Peraturan IEE (litar akhirLampu)
 Bagi menentukan litar akhir lampu, jumlah
permintaan arus mestilah sesuai dengan alat
perlindungan litar.
 Setiap litar akhir lampu mestilah dilindungi
dengan alat perlindungan yang arus nominalnya
5A dan bilangan maksimum beban yang boleh
disambung ialah 10unit.
 Setiap unit yang disambung permintaan arusnya
dinilaikan 100W per pemegang lampu.
 Bagi menentukan litar akhir lampu dicas jumlah
permintaan arus mestilah didarabkan dengan 1.8
dan sesuai dengan alat perlindungan litar.
 Kapasiti membawa arus kabel mestilah tidak
boleh kurang daripada kadaran alat perlindungan.

33. Litar Akhir Alat Pegun
Litar akhir alat pegun (tetap) yang
berkadar lebih daripada 3kW tidak
boleh disambung ke soket alur
keluar, litar akhir yang berasingan
perlu diagihkan untuk beban
tersebut.

34. Peraturan IEE Litar Akhir Pegun
Hanya satu beban sahaja yang
dibenarkan disambung dari litar
akhir alat pegun dan anggapan
permintaan beban adalah sama
dengan kadar arus beban
Kapasiti membawa arus kabel
mestilah tidak boleh kurang
daripada kadaran alat
perlindungan

35. Pembahagian fius pengguna
Litar yang keluar dari kotak agihan atau unit
pengguna boleh dibahagikan kepada
beberapa kumpulan litar akhir dan
pembahagian ini dibuat berdasarkan arus
dan jenis beban yang dipasangkan.
Kumpulan umum litar akhir itu ialah:

36. Pembahagian fius pengguna
 Litar akhir pada kadaran arus yang kurang daripada
15 A
 Litar akhir pada kadaran yang lebih daripada 15 A
 Litar akhir pada kadaran arus yang lebih daripada 15
A tetapi tertumpu kepada soket alur keluar 13 A
sahaja (BS 1363)
 Litar akhir lampu nyahcas
 Litar akhir motor
 Litar akhir untuk pemasangan alat pemasak dan
pemanas air
 Litar akhir untuk soket alur keluar BS 196 (5A, 15 A
dan 30 A)
 Litar akhir untuk soket alur keluar BS 4343 ( jenis
perusahaan 16A ke 125A )

37. Pembahagian fius pengguna
 Litar akhir juga boleh dibahagikan kepada
2 kumpulan besar:
 Litar akhir pada kadaran arus tidak lebih
15A
 Litar akhir pada kadaran arus yang
melebihi 15A

38. Litar akhir pada kadaran arus tidak
melebihi 15A
Poin atau peralatan Arus yg diperlukan
(anggapan)
Soket keluaran 15A 15A
Soket keluaran 13A 13A
Soket keluaran 5A 5A
Soket keluaran 2A  15A
Sekurang-kurangnya 0.5A
 13A
Keluaran lampu  5A
Sama dengan arus beban
 Sekurang-kurangnya
(0.5A) & minimum 100W
0.5A
bagi setiap pemegang
lampu

39. Litar akhir pada kadaran arus tidak
melebihi 15A
Poin atau peralatan Arus yg diperlukan
(anggapan)
Jam, pencukur elektrik Diabaikan
transformer loceng
Alat-alat pegun yg lain Mengikut arus
biasanya/kadaran arus
B.S.

40. Litar Akhir pada Kadaran Arus lebih
15A
 Peraturan A.26 beban yang menggunakan arus lebih 15A
hanya boleh dipasang 1 poin (beban) sahaja kecuali
pada perkara peraturan berikut;
 Untuk sambungan alat pemasak pegun (A.27-29)
 Untuk sambungan soket gelang atau jejari (A.30-42)
 Untuk sambungan soket B.S. 169 (2A, 5A & 15A)
(A.43-45)
 A.28 – litar akhir lebih daripada 15A<30A boleh dipasang
lebih daripada satu alat pemasak dengan syarat semua
alat pemasak berada dalam satu bilik.
 A.29 – Pemasak pegun mestilah dikawal oleh suis
terpisah dari alat dengan jarak tidak lebih 2 meter.

41. Litar Akhir pada kadaran Arus lebih
15A tetapi menggunakan soket 13A
 Boleh dipasang pada litar jejari atau gelang
dengan syarat:
 A.30– Pemasangn litar jejari atau gelang (ikut
jadual saiz kabel dan bilangan soket). Boleh
dibekalkan kepada soket jenis BS1363 & alat
pegun yang punyai kadaran tidak lebih 13A.

42. Litar Akhir pada kadaran Arus lebih
15A tetapi menggunakan soket 13A
 A31 – Soket kembar atau banyak tiap-tiap
keluaran dikira 1 poin.
 A32 – Alat pegun dipasang tetap (tidak melalui
palam dan soket keluaran) ke litar akhir sama
ada jejari atau gelang mesti mematuhi A.30 iaitu
dilindungi dengan kadar fius tidak lebih 13A
dikawal dengan suis atau dilindungi pemutus
litar.
 A.35 – Setiap pengalir litar akhir gelang mesti
dipasang dari MCB ke soket dan berakhir ke
MCB semula.

43. Litar Akhir Lampu Nyahcas
 Tidak sama dengan lampu filamen. Lampu yang
mengeluarkan cahaya bukan disebabkan aliran
arus pada filamen tetapi oleh aliran elektron dlm
tiub bergas.
 Cth; lampu pendarflour, lampu natrium, lampu
wap raksa, lampu neon
 .terbahagi 2 kump;
 Voltan rendah
 Voltan tinggi

44. Natrium Lamp Wap raksa
Neon lamp

45. Litar Akhir Lampu Nyahcas (samb)
 Voltan rendah
 Lampu nyahcas berkendali 200-250V
 Cth. Lampu pendarflour (8-40W), lampu natrium (35-
400W), & Lampu wap raksa tekanan rendah (80-
1000W)
 Voltan tinggi
 Berkendali 250- 15kW antara fasa dan bumi.
 Cth: lampu neon dan lampu wap raksa tekanan tinggi.

46. High Intensity Discharge Lamps

47. Litar Akhir Lampu Nyahcas (samb)
 Peraturan IEE berkaitan lampu nyahcas.
 G.2 – suis punyai kadar ketahanan arus tidak
kurang 2 kali jumlah arus mengalir. Jika
bercampur dengan litar lampu filamen (jumlah
arus filamen + arus nyah cas) x 2 = arus suis
 G.3 – Kabel hendaklah dikadarkan agar
boleh membawa arus biasa ke litar lampu

48. Litar Akhir Motor
 Arus diperlukan dalam sambungan motor
berdasarkan kepada kuasa kuda motor tersebut.
Peraturan IEE berkaitan;
 A.63 – tiap-tiap motor mesti punyai alat untuk
menghidupkan dan menghentikan motor.
Dipasang berdekatan dengan motor.
 A.64 – alat kawalan untuk mengelakkan motor
dihidupkan secara automatik- selepas
kegagalan bekalan dimana bahaya akan
wujud kerana motor akan berfungsi apabila
bekalan diberikan semula.

49. Single Phase AC Motor
Three Phase AC Motor

50. Litar Akhir Motor (Samb)
 A.65 – Motor berkadar lebih daripada 0.37kW
hendaklah mempunyai alat kawalan yang
disertakan pelindung lebihan arus bagi
melindungi motor.
 A.66 – kadaran arus kabel untuk membawa
arus permulaan arus pecutan dan arus beban
motor hendaklah sama dengan nilai arus
beban penuh.
 A.67 – Kadar fius litar akhir perlulah sama
dengan kadaran arus kabel

51. Pemasangan Litar Motor AU

52. Litar Akhir bagi Pemasak & Pemanas
Air
 Bagi litar akhir pemasak dan pemanas air
perlu mematuhi peraturan-peraturan
berikut;
 C.39 – Pemutus litar yang dikawal dari jauh
iaitu dari pemanas/dandang hendaklah
mempunyai lampu penunjuk yg dipasang
berdekatan pemanas.
 C.40 – Pembumian pemanas/dandang
hendaklah mengikut peraturan IEE –rangka
pemanas diikat ke penyalut kabel.

53. Litar Akhir bagi Pemasak & Pemanas
Air (samb)
 C.41 – Pemasangan perlu mempunyai
pelindung arus bocor ke bumi yang beroperasi
10% daripada arus pemanas.
 C.44 – setiap pemanas air 1 fasa perlu
mempunyai elemen pemanas tidak bertebat
diantara elemen dan air dan hendaklah
mematuhi peraturan C.45,C.50.
 C.50 – Alat pemanas dipasang tetap ke
bekalan melalui suis dua kutub berangkai
yang terpisah degann alat pemanas.

54. Kitchen Elecric

55. Electric Heater
Electric Heater Fan

56. Water Heater Electric

57. Litar akhir untuk soket alur keluar BS
196
 Soket alir keluar utk kegunaan perusahaan iaitu
(5A, 15 A dan 30 A) dgn kadar voltan dari 6V –
250V.
 Soket ini mempunyai dua kutub dan satu
pangkal bumi. Palam direka agar tidak dipasang
terbalik ke soket keluaran.

58. Litar akhir untuk soket alur keluar BS
4343
 Byk digunakan dlm perindustrian berat krn
rekabentuknya tahan lasak dan boleh digunakan utk
bekalkan voltan satu fasa dan tiga fasa bersama
pengikat bumi.
 Fius tidak dipasang pada palam soket alur keluar.
 Hanya boleh disambung secara jejari pada bekalan
satu fasa atau tiga fasa.

59. 32 Amp-
240V
BS 4343
16Amp-
400V

60. Faktor Kepelbagaian
Faktor kepelbagaian ialah satu kiraan anggaran
yang membenarkan pengurangan arus bagi alat
saiz pengalir kabel, pengasingan dan alat
perlindungan.
Dalam sesuatu pemasangan pengguna, tidak
semestinya semua kelengkapan elektrik
digunakan serentak pada satu masa.
Contohnya, jarang sekali pengguna
memerlukan atau menggunakan lampu, seterika,
pembakar roti, dapur elektrik, televisyen, alat
stereo dan lain-lain dalam satu masa yang sama.

61. Faktor Kepelbagaian (samb)
Oleh itu arus maksimum yang mengalir
dalam pengalir litar adalah kurang daripada
jumlah arus yang dijangkakan bila kesemua
alat kelengkapan elektrik digunakan
serentak.
Faktor kepelbagaian boleh digunakanuntuk
mengira saiz pengalir dan suis peralatan
litar kecuali untuk litar akhir.

62. Faktor Kepelbagaian (samb)
 Bagi tujuan ini faktor kepelbagaian
dibenarkan tetapi hendaklah berlandaskan
kepada peraruran IEE. Bagi mengira
kelonggaran kepelbagaian bagi setiap beban
perlulah menggunakan jadual 2.

63.  Berikut ialah jadual saiz kabel dan kadar arus
nominal alat perlindungan sebagai panduan bagi
pemilihan saiz yang sesuai selepas dikira anggaran
kepelbagaian.
Kelonggaran bagi kepelbagaian

65. Faktor Kepelbagaian (samb)
Mengira Faktor Kepelbagaian
Jum. Beban yg digunakan serentak
Faktor Kepelbagaian =
Jum. Beban yg digunakan