Мэдээллийн технологийн хөгжил

1. Лекц.01
МЭДЭЭЛЛИЙН ТЕХНОЛОГИЙН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ
Агуулга:
 Технологийн тухай ойлголт, мэдээллийн технологийн тухай
 Мэдээллийн технологийн обьектууд
 Мэдээллийн технологийн үр дагавар
 Мэдээллийн технологийн аргачлалууд ба хэрэгсэлүүд
 Мэдээлэлийн технологийн товч түүх

2. Технологийн тухай ойлголт, мэдээллийн технологийн тухай
“Мэдээллийн технологи” гэсэн ойлголт “технологи” гэсэн ойлголт дээр
суурилагдсан.
Технологийн тухай тодорхойлолтыг янз бүрийн тайлбар толиос авч үзэхэд
“ТЕХНОЛОГИ (techne - грек үг нь ур чадвар, урлал) гэдэг нь
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх явцад түүхий эд, материал, хагас бэлэн
бүтээгдэхүүнийг боловсруулах, бэлтгэх, төлөв байдлыг өөрчлөх, шинж
чанарыг өөрчлөх, хэлбэр дүрсийг өөрчлөх гэх зэрэг аргачлалуудын
цуглуулгыг хэлнэ.”
Технологийн бүрэлдэхүүнийг зураг.1.1-д үзүүлсэн тойм бүдүүвчээс харвал:
 Технологийн обьект, өөрөөр хэлбэл технологийн хүрээнд ямар зүйлд
үйл ажиллагаа чиглэгдсэн (түүхий эд, материал, хагас бүтээгдэхүүн)
 Технологийн зорилго, өөрөөр хэлбэл технологийн хүрээнд бий болох
үйл ажиллагааны эцсийн үр дүн (боловсруулалт, бэлдэц, төлөв байдал
болон шинж чанар, хэлбэр дүрсийн өөрчлөлт)
 Технологийн хэрэгсэлүүд болон тэдгээрийг хэрэглэх аргачлалууд,
өөрөөр хэлбэл технологи ашиглаж тавьсан зорилтыг обьект дээр
хэрэгжүүлэх

3. Технологийн тухай ойлголт, мэдээллийн технологийн тухай
Польшийн философ С.Лемийн технологийн тухай тодорхойлохдоо
“технологи нь үйлдвэрлэлийн хүрээгээр хязгаарлагдахгүй, харин хүн
нийгмийн хэрэгцээний шаардлагаар янз бүрийн технологиуд янз бүрийн
салбаруудад хэрэгждэг” гэсэн байна.
Технологи
Обьект Зорилго
Аргачлал болон
хэрэгсэлүүд
Зураг 1.1 Технологийн ойлголтын бүрэлдэхүүн хэсгүүд

4. Технологийн тухай ойлголт, мэдээллийн технологийн тухай
Технологийн ялгаа нь хүмүүсийн үйл ажиллагаа ямар салбар, хүрээг хамарч
байгаатай холбоотойгоор буюу технологийн обьектоор илэрнэ. Өмнө
хэлсэнээр үйлдвэрлэлийн процесст түүхий эд, материалууд болон хагас бэлэн
бүтээгдэхүүнүүд нь үйлдвэрлэлийн материалын нөөцийг бий болгоно.
Хэрэв үйл ажиллагааны обьектоор жишээлбэл, энергийн нөөцийг (цахилгаан
энерги) авч үзвэл бид энергийн технологийн тухай (үйлдвэрлэл, дамжуулал,
хувиргалт, тараалт, хэрэглээ) ярьж эхлэнэ.
Санхүүгийн эх үүсвэрүүд санхүүгийн технологийг үүсгэх ба банкны,
тооцооны технологиуд, үнэт цаасны арилжааны технологи, санхүү болон
эдийн засгийн анализын технологи гэх мэт технологиуд бий болно.
Мэдээлэл бол олон нийтийн нөөц учир үйл ажиллагааны обьектод тооцогдон
хамаарах ба өөрийн гэсэн технологитой. Үүнийг бид мэдээлэлийн технологи
гэж нэрлэдэг.

5. Мэдээллийн технологийн обьектууд
“Мэдээллийн технологи” гэсэн ойлголтын обьект нь мэдээлэл болно.
Орчин үеийн шинжлэх ухааны ном хэвлэлд “мэдээлэл”-ийн тухай янз
бүрийн тодорхойлолтууд бий.
https://mn.wikipedia.org сайтаас мэдээллийн тухай тайлбарыг харья.
Компьютер хэрэглэдэг хүмүүс ихэвчлэн мэдээлэл болон өгөгдөл гэсэн ойлголтуудыг
ижил утгаар хэрэглэдэг байжээ. 1970-аад болон 1980-аад оны үед байдал
өөрчлөгдсөн. Тэр үед анхны компьютерийн өгөгдлийн сан үүссэн байна.
Компьютерийн ухаанд өгөгдөл гэдгээр ихэвчлэн шалгагдаагүй байгаа мэдээллийг
илэрхийлдэг. Энэ нь өгөгдөлийг өөрчлөөгүй, засварлаагүй байгаа ба түүнд
тулгуурлаж болохгүй гэсэн үг. Мэдээлэл нь шалгагдсан өгөгдлийг илэрхийлэх ба юу
гэдэг нь тодорхойлогдсон байна. Иймд хүн "мэдээлэл"-ийг үнэн гэдэгт итгэж болно.
Өгөгдлийг шалгах маш сайн, гүйцэд арга байвал (өгөгдлийг баталгаажуулах)
мэдээлэл итгэж болохуйц үнэн байж чадах ба түүнийг хангалттай сайн гэж үзэж
болно (хүлээн авах процес). Мэдээллийг хүлээн авагч нь өгөгдлийг шалгахад
хэрэглэсэн дүрмүүдийг мэдэх эсвэл өгөгдлийг шалгасан хүнд итгэж байх ёстой.
Эсрэг тохиолдолд хүлээн авагч нь мэдээллийг үнэн гэж хэлж чадахгүй ба түүний
хувьд уг мэдээлэл нь өгөгдөл хэвээр үлдэж, түүнийг өөрөө дахин шалгах ёстой болно.

6. Мэдээллийн технологийн обьектууд
“Мэдээллийн технологи” гэсэн ойлголтын обьект нь мэдээлэл болно.
Мэдээллийн технологи гэдэг нь өгөгдлийг компьютер ба харилцаа
холбооны төхөөрөмжүүдийн тусламжтай хадгалах, задлах, дамжуулах болон
зохицуулах хэрэглээ юм.
Мэдээлэл, өгөгдөл, баримт, мэдээ зэрэг нь ямар нэгэн зүйлийн тухай гэрчлэл
гэсэн утгаар ерөнхий ойлголт авах боломжтой.
Зураг 1.2 Олон улсад хэрэглэх «мэдээллийг төлөөлөх» тэмдэглэгээ

7. Мэдээллийн технологийн обьектууд
Энэ гэрчлэл буюу мэдээлэл нь мэдээллийн технологийн обьект болж өгөх ба
зураг 1.3-д зааснаар мэдрэмж эсвэл төсөөллийн хэв, утга учиртай тайлбар,
материаллаг зөөгч 3 гэсэн зүйлээр тодорхойлогдоно.
Мэдээллийн технологийн обьект
Хүлээн авах мэдрэмж
эсвэл төсөөллийн
хэлбэр
Утга учиртай
тайлбар
Материаллаг зөөгч
Зураг 1.3 Мэдээллийн технологийн обьектын характеристик

8. Мэдээллийн технологийн обьектууд
Мэдээллийг хүлээн авах мэдрэмж болон төсөөллийн хэлбэр нь мэдээллийг
эцсийн байдлаар ямар хэлбэрээр хэрэглэгдэх аргыг тодорхойлж өгөх ба зураг
1.4-д харуулсаны дагуу 3 хувилбартай байна.
Мэдээллийг хүлээн авах, ойлгох хэлбэр
Текстэн мэдээлэл
Аудио мэдээлэл
(дуу чимээ)
Видео мэдээлэл
(визиуаль)
Зураг 1.4 Мэдээллийг хүлээн авах, төсөөлөх хэлбэр

9. Мэдээллийн технологийн обьектууд
Текстэн мэдээлэл гэдэг нь бичгээр илэрхийлсэн эсвэл тусгай тэмдэг,
тэмдэгтүүдийн тусламжтай өгөгдлийг илэрхийлсэн (математик, химийн
томьёонууд гэх мэт) янз бүрийн төрлүүд байна.
Аудио мэдээлэл гэж ярьж байгаа яриа, дуу хөгжим, бодит янз бүрийн чимээ
эсвэл хиймэл дуу авиа, дууны дохионы янз бүрийн системүүдийг хэлнэ.
Видео мэдээлэлд харааны эрхтэнээр хүлээн авагдаж байгаа янз бүрийн дүр
төрхүүдийн (зураг, схем, карт, кино, видео гэх мэт) хэлбэрүүд хамаарагдана.
Утга учирын тайлбар нь тодорхой мэдээллийн хүлээн авагдах хэлбэрээр
дамжигдан тодорхой үйл ажиллагаа болон зорилтын дагуу тусгалаа олох үйл
явцыг тодорхойлдог. Жишээлбэл, англи хэл дээр бичсэн документийн нэг
хэсэг англи хэл мэддэг мэргэжилтэнд ойлгомжтой, ашиглагдаж болохоор
байдаг бол англи хэл мэддэггүй хүнд ямар хэрэгцээгүй зүйл мэт санагддаг.
Математикт хувьсагч буюу операндаас шалтгаалан нэг томьёо янз бүрийн
шийдлүүдийг өгөх жишээтэй. Дэлхийн улс орнуудын цэрэг армид нэг
төрлийн дуут дохиог өөр өөр байдлаар хүлээн авдаг.

10. Мэдээллийн технологийн обьектууд
Мэдээллийн зөөгч гэдэг нь мэдээллийн хүлээн авагдах, төсөөлөгдөх хэлбэр
нь материаллаг байдлаар биежихийг хэлнэ. Мэдээллийн зөөгчөөр дурын
материаллаг обьектыг ашиглах боломжтой (байгалын янз бүрийн орон зай
гэх мэт).
Жишээ авья. Текстэн мэдээллийг зөөгч нь хүн төрөлхтөний түүхийн явцад
агуйн хадны гадаргуу, амьтаны арьс, модон саваа, даавуу, цаас гэх мэт янз
бүрийн материаллаг обьектууд байсан. Эдгээр зөөгчүүд өөрийн гэсэн шинж
чанартай, тодорхой цаг хугацаанд текстийн хэв дүрсийг хадгалах физик
шинж чанар нь өөрчлөгдөж ирсэн.
Харин аудио зөөгчүүд тийм ч янз бүрийн төрлүүдтэй байгаагүй. Хамгийн
эхлээд дууны долгионыг дамжуулах бодит орчинг ашигладаг байсан. Мөн
дууны долгионыг бэхжүүлэх, хадгалах, тоглох шинж чанартай материаллаг
обьектуудыг (пянз, пленк, диск) ашиглаж эхэлсэн. Цахилгаан соронзон орон
ашиглан дууны хэлбэлзлийг хүлээн авах, дамжуулах, бий болгох (радио,
телефон, телеграф) үйл ажиллагаа эхэлсэн.

11. Мэдээллийн технологийн обьектууд
Видео зөөгчид дээр дурьдсан текстэн зөөгчүүд орохоос гадна янз бүрийн
фотоматериалууд, голографийн хальсууд ашиглагдаж эхэлсэн байна. Энд
цахилгаан соронзон оронг ашигласан телевизийн тухай дурьдах ёстой.
Мэдээллийг зөөгч онцгой төрөлд “электрон” гэсэн тодотголтой зөөгчийг
оруулна. Энэ нэр яв цав тодорхойлсон нэр биш боловч өгөгдлийг хадгалах
бүх л төрлийн зөөгчүүдийг өөртөө агуулна.

12. Мэдээллийн технологийн үр дагавар
Мэдээллийн технологийг ашиглах зорилго эсвэл ашигласнаар гарах үр
дагавар нь юу вэ гэвэл шийдэх гэж байгаа асуудал эсвэл зорилгын хүрээнд
мэдээлийн шинж чанарыг зорилготойгоор өөрчлөх явдал юм.
Энэ өөрчлөлтийг янз бүрийн мэдээллийн хувиргалтаар гүйцэтгэх боломжтой.
Ийм хувиргалт бүр зураг 1.5-д үзүүлсэний дагуу агуулга, чиглэл, хэмжээгээр
тодорхойлогдоно.
Мэдээллийн хувиргалт
Агуулга Чиглэл Цар хэмжээ
Зураг 1.5 Мэдээллийн хувиргалтын характеристик

13. Мэдээллийн технологийн үр дагавар
Мэдээллийн агуулгын хувиргалт нь мэдээллийн тодорхой шинж чанарыг
өөрчилсөнөөр хийгдэх ба зураг 1.6-д үзүүлсэний дагуу доор дурьдсан
хувиргалтууд байна:
 Мэдээллийн цуглуулга
 Мэдээллийн хуримтлал
 Мэдээллийн бүртгэл
 Мэдээллийн дамжуулалт
 Мэдээллийн хуулбар
 Мэдээллийн эмхлэлт
 Мэдээллийн хадгалалт
 Мэдээллийн хайлт
 Мэдээллийг илэрхийлж гаргаж тавих
 Мэдээллийн гаргалт
 Мэдээллийн хамгаалалт

14. Мэдээллийн технологийн үр дагавар
Цуглуулга Хуримтлал Бүртгэл
Хамгаалалт
Мэдээллийн хувиргалт
Дамжуулал
Гаргалт Хуулбар
Илэрхийлэл Эмхлэлт
Хайлт Хадгалалт
Зураг 1.6 Мэдээллийн хувиргалтын төрлүүд

15. Мэдээллийн технологийн үр дагавар
Мэдээллийн цуглуулга гэдэг нь янз бүрийн эх үүсвэрүүдээс обьектуудын
болон үйл явцын шинж төлөвийн мэдээ баримтыг хүлээн авах процесийг
хэлнэ. Энэ шинж төлөвийн тухай мэдээ нь тухайн тавьсан зорилгыг
шийдэхэд гол хүчин зүйл болдог.
Мэдээллийн хуримтлал гэж цуглуулсан мэдээ баримтуудыг шууд хэрэглэх
шаардлагагүй үед ямар нэгэн хадгалагч дээр хадгалах үйл явцыг хэлнэ.
Мэдээллийн бүртгэл гэдэг нь цуглуулсан мэдээ баримтыг материаллаг
хадгалагч дээр бэхлэж бүртгэлжүүлэх ажлыг хэлнэ.
Мэдээлэл дамжуулалт – мэдээ баримт орон зайд шилжих үйл явцыг хэлнэ.
Мэдээллийн хуулбар – тухайн цаг хугацаанд хэд хэдэн байршилд тухайн
мэдээ баримтыг хувилах үйл явцыг хэлнэ.
Мэдээллийн эмхлэлт – мэдээ баримтуудыг өөр хооронд нь тодорхой
харьцаагаар эмхэлж цэгцлэхийг хэлнэ.
Мэдээллийн хадгалалт – мэдээ баримтуудад харгалзах цаг хугацааны
координатыг өөрчлөх өөрчлөлт, өөрөөр хэлбэл дараагийн хэрэглээнд
зориулж архивлах үйл ажиллагааг хэлнэ. Зөвхөн эмхлэгдсэн мэдээллийг
хадгална.

16. Мэдээллийн технологийн үр дагавар
Мэдээллийн хайлт – хадгалсан мэдээллүүдээс хүсэлтийн дагуу мэдээллийн
дээж авах үйл ажиллагааг хэлнэ. Хайлт хийх чухал нөхцөл нь хадгалагдсан
мэдээлэл эмхлэгдсэн байх ёстой.
Мэдээллийн илэрхийлэл - дамжуулалын үр дүнд эсвэл хайлтын үр дүнд
гарч ирэх мэдээ баримтыг тавьсан зорилгод нийцүүлсэн тохиромжтой
байдлаар гарган илэрхийлэх үйл явцыг хэлнэ.
Мэдээллийн гаргалт – тухайн тавьсан зорилгод нийцэх хэлбэрээр мэдээ
баримтыг дамжуулах процесийг хэлнэ.
Мэдээллийн хамгаалалт – мэдээ баримтын хадгалалтыг хангасан мөн түүн
рүү хандах хандалтыг хязгаарлаж өгсөн үйл явц юм.
Мэдээллийн хувиргалтын төрөл бүрд харгалзах үйл ажиллагааг явуулахад
чиглэл болон цар хэмжээг тооцох ёстой.
Чиглэл нь тодорхой хувиргалтын биелэлтийг нарийвчлаж өгдөг (жишээлбэл,
хувиргалтанд харгалзах зэрэглэл) бол цар хэмжээ нь түүний тоон хэмжээг
(жишээлбэл, хадгалахаар илгээж байгаа мэдээ баримтын тоо) тодорхойлж
өгдөг.

17. Мэдээллийн технологийн аргачлалууд ба хэрэгсэлүүд
Мэдээллийн хувиргалт бүр чиглэл болон цар хэмжээ, мөн гүйцэтгэлийн
тодорхой боломжуудаас шалтгаалан янз бүрийн аргачлалууд, хэрэгслэлээр
хэрэгжих боломжтой.
Зураг 1.7-д үзүүлсэний дагуу мэдээллийн технологийн аргачлалууд болон
хэрэгсэлүүд доор дурьдсан зүйлүүдийг өөртөө агуулна:
 Техник тоног төхөөрөмжийн бүрдэл
 Техникийн комплексийг удирдах тоног төхөөрөмжүүд
 Зохион байгуулалт – арга зүйн хангалт
Мэдээллийн хувиргалт
Техник тоног
төхөөрөмжийн бүрдэл
Техникийн
комплексийг удирдах
тоног төхөөрөмжүүд
Зохион байгуулалт –
арга зүйн хангалт
Зураг 1.7 Мэдээллийн технологийн аргачлалууд болон хэрэгсэлүүдийн зохион
байгуулалт

18. Мэдээллийн технологийн аргачлалууд ба хэрэгсэлүүд
Техник тоног төхөөрөмжийн бүрдэл – мэдээллийн хувиргалтыг хийхэд
зориулагдсан багаж хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, машин, автомат
төхөөрөмжүүдийн нийлмэлийг хэлнэ.
Техникийн комплексийг удирдах тоног төхөөрөмжүүд – мэдээллийн
хувиргалтыг хийхэд техник тоног төхөөрөмжийг үр дүнтэй ашиглах
боломжийг хувь хүнд олгодог.
Зохион байгуулалт – арга зүйн хангалт нь техник тоног төхөөрөмжийн үйл
ажиллагаа болон ажиллуулж байгаа хүний нэгдмэл үйл явцыг хангах ба
тухайн мэдээллийн хувиргалтыг хийхэд доор дурьдсан зүйлүүүдийг өөртөө
агуулдаг:
 Тодорхой зорилгыг шийдвэрлэхэд ашиглагдах норматив арга зүйн
материалууд
 Техник тоног төхөөрөмжийн ашгилалтын зааварчилгаа, норматив
документууд, хөдөлмөр аюулгүйн заавар, тоног төхөөрөмжийн байх ёстой
үзүүлэлтүүд
 Тухайн тоног төхөөрөмж дээр ажиллах хүний хөдөлмөр зохион
байгуулалтын норматив бичиг баримтууд, зааварчилгаанууд

19. Мэдээллийн технологийн аргачлалууд ба хэрэгсэлүүд
Техникийн тоног төхөөрөмжийн бүрдэлийн суурь нь компьютер дээр
үндэслэгдсэн бол компьютерын мэдээллийн технологийн тухай энд яригдана.

20. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс
Хүн төрөлхтөн мэдээллийг тогтоож бичиж авахад ямар арга барил,
хэрэгсэлийг ашигласан, бичиг үсэг, зурагийг хэрхэн ашигласан, мэдээллийг
хэрхэн боловсруулж ирсэн болон мэдээллийг хэрхэн дамжуулж, хүлээн авч
байсан түүхийг товчлон үзье.

21. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс

22. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс

23. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс

24. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс

25. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс

26. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс

27. Мэдээллийн технологийн товч түүхээс