1. LECTURAS COMPLEMENTARIAS DO DEPARTAMENTO DE FILOSOFÍA
Cada curso a proposta de lecturas vaise modificando, xa incorporando algunha nova, xa
descolgando outras que consideramos pouco apropiadas para ilustrar e complementar os
contidos que desenrolamos nos distinto niveis e cursos.Todas as que firguran neste
listado son recomendables e o alumnado decide voluntariamente achegarse a elas, pois
entendemos que o hábito de leer non se estimula forzando ou obrigando, senon
seducindo e provocando o rebelde cerebro dos adolescentes. Iso si , aqueles que deciden
leer algunha obra, e despois de facer unha interpretación ou comentario da lectura (para
todos os libros dispoñemos dunha ficha de traballo orientadora), compensaraselle
proporcionalmente na nota final da asignatura correspondente; é de xustiza.O outro
criterio que nos guia na escolma de libros é a calidade literaria dos mesmos, procurando
que sexan clásicos da literatura universal, fuxindo de farragosos ensaios temáticos; e
asimesmo temos presente que as obras sexan doadamente localizables en calquer
librería ou biblioteca do seu entorno, e por suposto, de todas elas hai cando menos algún
exemplar na magnifica biblioteca do centro.
HISTORIA DA FILOSOFÍA DE 2º DE BACHARELATO
Apoloxia de Sócrates, Timeo, O banquete, Fedón, Fedro, son as obras de Platón que se
recomendan, porque consideramos que son máis asequibles e fáciles que outras que
teñen máis sustancia filosófica pero incrermentan a súa dificultade. Ademais as
temáticas que tratan son como máis próximas a mocidade : o amor , a inmortalidade da
alma, a amistade, a xustiza, a sexualidade, a beleza, o mito da Atlántida e outros
interesantes, etc.
Para contextualizar e introducirnos no medievo, na vida monástica, nas sútiles e latentes
rivalidades relixiosas, no ambiente cultural da escoláistica, na vida cotiá, na ameaza das
herexías, na paixón agochada baixo os hábitos dos monxes, etc, propoñemos dous
clásicos que nos mergullan nese inquietante e misterioso mundo, incluso en clave
detectivesca ó gusto moderno: O nome da rosa de Umberto Eco e A romaría de
Xelmirez, do polígrafo Otero Pedrayo.Tamén para adentrarnos xa no final da Idade
Media, e no Renacemento penínsular consideramos que a estupenda novela El hereje
de Miguel Delibes, transmitenos esa atmosfera abafante do control relixioso encarnado
na temible institución da Inquisición, que vela por manter a ortodoxia dogmática, non só
en materia relixiosa, senon tamén cultural e ata nos asuntos económicos e domésticos
das xentes. Cunha temática parecida e ambientada tamén neste tránsito do medievo á
modernidade, cunha linguaxe fantástica e barroca, aconsellamos tamén a lectura da
extraordinaria Memorial do convento de J. Saramago.
Cando chegamos á Modernidade e Ilustración expoñendo os contidos do programa
filosófico, consideramos que a refrescante lectura de Voltaire é un estímulo, ademais de
servir de curiosidade, pois en moitos temas que trata o frances resultan
sorprendentemente modernos 250 anos despois.Seleccionamos como sempre obras
breves e asequibles: Càndido; e unha recopilación de máximas e aforismos recollidos
polo seu admirador Fernado Savater co título de Sarcasmos y agudezas.
Terminando, reservamos o suxerente e polémico Nietzsche, que ano tras ano logra
“enganchar” aos alumnos/as máis inquedos, que polo menos perante o verán seginte ao
curso de filosofía exercen de furibundos e vitalistas nietzschianos. Os textos máis
“dinamiteiros” do alemán son: O anticristo, O crepúsculo dos ídolos, e Ecce homo.
Unha vez rematado o curso(inda que no seu transcurso tamén é apropiado) xa se lles
propón, se non quedaron saturados, a clásica novela que intenta historiar toda a filosofía

2. desde os gregos ata o século XX, do sueco Jostein Gaarder, O mundo de Sofía; cando
menos para se aproveiten os 8 exemplares que deste libro temos na biblioteca.
1º DE BACHARELATO
Polo que respeita ao nivel de 1º de BACHARELATO, tanto para asignatura de Filosofía
e Cidadanía como para a optaiva de Antropoloxía a oferta é moi variada e longa.
Propoñemos desde clásicos literarios que teñan certa proximidade temática cos contidos
desenrolados nas asignaturas, como ensaios de doada lectura que pretenden ser
introduccións aos asuntos própios do temario. Non é un listado pechado, no senso de
que se actualiza e amplia cada ano, e no que tamén se permite ao alumnado elexir algún
outro que non figure entre os propostos, sempre que teña afinidade ou ilustre os
contidos dalgún tema.Por suposto para todos eles dispoñemos no Departamento da
correspondente ficha-guión para realizar a posteriori un bo comenterio e análise da obra,
que computará positivamente na nota final dese alumno/a para esa asignatura. A ficha
de lectura incide nos temas, no tratamento dos mesmos e nas implicacións de carácter
filosófico principalmente, e demanda reflexións dese tipo ao alumnado; case nunca se
refire aos aspectos creativos ou literarios dos libros. No curso 2008-2009 aconsellamos
os seguintes:
Alvaro Cunqueiro, Os outros feirantes, Xente de aquí e de acolá, Tesouros novos e
vellos.Son obriñas adecuadas para achegarnos, en clave de humor fantástico, ao “ser
galego”, por suposto máis entretidos que os sesudos tratados de antropoloxía ou
etnografía galaicos.
Eric Frhom, O medo á liberdade; clásico da filosoía moderna, no que describe o temor
que moitas persoas teñen de asumir ese derito e responsabilidade de tomar decisións por
un mesmo, de ser autónomos e con carácter; e o risco de ser capturado por ideoloxías
relixiosas, políticas ou económicas de tipo fundamentalistas, se non exerces esa
responsabilidade individual. Bo libro par fortalecer a personalidade, especialmente
axeitado para adolescentes.
Miguel Delibes, El disputado voto del señor Cayo. A resistencia da vella sabiduria rural
, sosegada e retanqueira fronte as presas, a superficialidade e o interés dos novos
urrbanitas que queren impoñer un estilo de vida uniforme, sen matices. De contido
político no contexto da transición española, pero moito máis. Entrañable.
Xaquín Lourenzo, o etnografo da xeración Nós publicou bos ensaios de antropología
galega, pero actualmente xa se consideran desfasados porque as costumes, oficios e
tradicións que analiza estan en desuso ou desapareceron. O mar e os ríos e Os oficios,
teñen un valor patrimonial e histórico así como reforzador do feito cultural diferencial
do Noroeste.
Xosé R. Mariño Ferro, tamén no ámbito antropológico escribe interesantes obras de
divulgación, asequibles e sen complicacións terminolóxicas nen metodolóxicas. Calquer
alumno sen coñecementos específicos as pode seguir e interpretar. Propoñemos
Autobiografía dun labrego e Lobos, lobas e lobishomes.
Tuiavii de Tiavea, o xefe samoano que nos anos 20 do século pasado visitou algúns
paises europeos por primeira vez, quedou pampo do que via e de cómo se comportaban
os occidentais, aos que chama “papalagis”.Curioso relato no que agora os “outros”
somos nós, como se nos observara un antropólogo que fai “traballo de campo” na nosa
civilización. O libro titulase Os papalagi e ten un punto irónico.

3. William Golding, escribiu o clasico O señor das moscas, sobre as adversidades e
conflictos do poder e a organización social representados metafóricamente nun feixe de
adolescentes naufragos nunha illa apartada da civilización.Que suxerente segue sendo
esta novela para analizar hipotétoicas relacións persoais ante a falta de leis e regras
sociais.
Novamente o mestre J. Saramago ca recente novela A caverna, un título platónico sen
disfraz; sendo agora esta caverna non un lúgubre sitio senon o rechamante e
fosforescente centro comercial sen fiestras. A cultura tradicional, familiar e artesanal,
engulida pola tecnología ao servizo do mercado. Que ollo máis incisivo e humano ten o
escritor portugués.
Outro clásico universal é As viaxes de Gulliver de Joanathan Swift, da que podemos
facer interprertacións políticas deses extraños reinos aos que o levan o azar, ademais de
reflexionar sobre costumes e culturas tan diferentes, inda que distorsionadas e
ridiculizadas. A traducción editada en galego é do noso compañeiro Manolo Sendón.
Antonio Fraguas tamén publicou un breve libriño sobre as lendas máis tradicionais e
misteriosas de Galicia, que por certo é un superventas entre os turistas que nos visitan
no verán; Co acaido título de A Galicia insólita, xa escusamos decir maís.
O escritor francés Michel Tournier escribe unha revisión irónica e crítica sobre o mito e
a novela de Robinsón Crusoe, Venres ou a vida salvaxe, na que se plantea un papel
máis protagonista do nativo Venres, o choque de duas culturas, duas formas de vida,
dous caracteres forxados en civilizacións tan distantes….e a necesidade de sobrevivir e
entenderse.Da moito que pensar, e cuestiona o etnocentrismo e a prepotencia occidental.
Tamén incluimos no listado a coñecidísima aventura de Robinson Crusoe do Daniel
Defoe, no que a fortaleza psicológica do protagonista se pon a proba xunto ca
resistencia física. Exemplo ficticio de cómo a soedade pode arruinar á persoa e como
nos medramos ante as adversidades. Atopar a Venres foi o mellor que lle pudo pasar,
inda que o trata cunha mentalidade colonialista. A liberdade non serve de nada se non se
comparte. Moitos temas para a reflexión filosófica.
“O saber sí é comunicable pero a sabiduría non” di o protagonista de Siddhartha, a
noveliña de Herman Hesse, que tamén resulta moi apropiada para estas idades. Noutra
pasaxe contrapon o amor ao mundo fronte á expricación do mundo que fan os filósofos;
isto si que é fondura filosófica. Moi orientalista e unha fascinante viaxe literaria e
interior de maduración.
Do antropólogo norteamericano Marvin Harris, ameno divulgador desta disciplina
incluimos Bueno para comer, que recolle tradicións, práticas e rituais que xiran ao
redor da comida en diversas culturas, con algunhas curiosidades que nos sorprenden e
anécdotas inesquecibles nas costumes gastronómicas do mundo. Non apto para
escrupulosos ou finos de padal. O outro xa é todo un referente da antropoloxía cultural
moderna, Vacas, cerdos, guerras y brujas, no que dun xeito clariño e entretido
desenmascara algúns enigmas culturais e tópicos asentados na sabiduría popular sobre
certos ritos nacionais ou religiosos como a suposta condición de “sagradas” das vacas
na India, entre outros. Moi recomendable para aqueles que non se conforman cas
creencias maís bobas e superficiais sobro os estereotipos culturais.
Sería imperdonable que neste listado faltasen os dous libros bandeira deste
depàrtamento desde fai unhas décadas: as Ética para Amador e Polìtica para Amador
ámbolos de Fernádo Savater. Escritos e pensados para lectores dunha idade concreta,
afronta os sobados temas desas disciplinas dun xeito desenfadado, próximo e cheos de
exemplos que ilustran moi ben as cuestións máis teóricas. Moi bo escritor, solto e con
variados recursos e migas de inxenio que facilitan moitísimo a divulgación de temas que

4. de primeiras fanlle torcer o morro ás mozas e mozos cando se tratan na aula. Escribiu
outros libros nesa liña e sigue na zanxa.
De Miguel de Unamuno, que transita polos lindeiros filosófico- existencialistas en case
toda a súa obra literaria, destacamos as tres seguintes: San Manuel bueno, martir;
Amor y pedagogía e Niebla. No transfondo de tramas literarias e salferindo a uns
persoaxes novelescos Don Migel toca grandes e fondos temas humanos como a morte, a
liberdade, o sentido da existencia, a educación, o amor, a fe religiosa, a dúbida…..;
como ben di o autor, os seus personaxes son atípicos porque pensan, non son vulgares e
rutinarios peizocos, senon máis ben individuos sintentes, agónicos ou tráxicos. Que
tamén os hai nas aulas, seica.
Outro do que recomendamos máis dunha obra é o grande escritor itliano Italo Calvino:
O varón rampante e O vizconde demediado; as dúas pura fantasía sensorial e ilóxica,
con exteravagantes protagonistas que reaccionan desmesuradamente ante a disciplina, o
tedio, as obrigas, o poder, a soidade, as convencións humanas máis absurdas…..E tamén
podemos albiscar un optimismo e unha ledicia do vivir que son de agradecer, así como
valores tan de actualidade como o ecoloxísmo, a non violencia, a paz, a necesidade do
diálogo,etc. Tamén se botan unhas risas con certas situaciónsque que se producen no
remexido literario.
Un libro moi interesante e actual é o de Josep Martí, La cultura del cuerpo, no que
reseña moitas curiosidades culturais de diferentes pobos sobre o uso e abuso do noso
corpo, ben por cuestións netamente estéteicas ou religiosas, ou tradicionais, ou como
paso á madurez, ou por puro pracer. Algunhas modificacións ou amputacións son
rabiosamente condenables por crueis e perigosas(como a ablación) e outras tolerables
porque son libremente elexidas(como as tatuaxes e escarificacións). En todo caso
plantexasenos o irremediable dilema entre etnocentrismo e relativismo cultural como
posicionamento.
De H.G.Wells considermos que a terrorífica La isla del Dr. Moreau e a coñecida La
gerra de los mundos, prestanse a unha lectura e interpretación ético-filosófica. Na
primeira preguntamonos sobre os límites da ciencia, ou mellor da investigación e
resultados de certas ramas cietíficas como a xenética ou a biomedicina, de polémica
actualidade e protagonismo asegurado no futuro.Entre os temas da segunda, aparte a
metáfora da invasión extraterrestre que pode aludir a ameazas reais no noso contexto
estratéxico-político, podemos analizar a conducta histérica das masas en desbandada, e
as consecuencias do berro:”¡salvese que poida!” ante o que nos esquecemos da
solidariedade,da xustiza e de toda moralidade. Dan moito debate; e ademais as duas
teñen versión cinematográfica.
Un mundo feliz de Aldous Huxley é outro clásico que ilustra temas do noso programa,
especialmente a utilización dos avances tecno-científicos, a selección xenética, o
condicionamento psicolóxico,o ilusorio confort das sociedades informatizadas, as
xerarquías sociais ríxidas, o consumismo, etc. En fin unha”bomba” de libro que non
perde actualidade; prófetico e inquietante.
De F. Kafka traballamos con duas obras que reflicten esa atmosfera surrealista e
absurda, pero, por outra beira, real de máis: O castillo e O proceso. Abafante realidade,
burocracia insopotable, angustia dao individuo ante o poder, sumisión e obediencia que
tampouco garantizan o éxito dos teus propósitos, a xustiza disfrazada de antroido,…..un
mundo que encrequeña ás persoas e a súa dignidade. Debatemos se a realidade supera
en moreas os disparates máis fantasiosos que a literatura ten creado.
Outra profecía , esta de carácter económica-política, foi o Manifesto comunista de
K.Marx e F. Engels, unha obriña de pouca extensión pero de enorme incidencia, cando
menos na ideolxización de varias xeracións. Moi simple no tratamento dos temas e nas

5. profecías revoucionarias pero moi axeitada para que a mocidade se achegue a este
estandarte do cambio socio-económico comtemporaneo que foi o marxismo.
Unha entretida e graciosa autobiografía dun recen licenciado en etnografía que de
súpeto ten que mudarse a Africa para desenrolar un “traballo de campo”, e adaptarse á
vida no poboado, lonxe das comodidades urbanitas, tan diferente dos libros que estudou,
é a que expresou Nigel Barley no El antropólogo inocente. Moi apropiada letura para
quen ten curiosidade por outras formas de vida, outras culturas, ou simplemente lle
gusta a antropoloxía. Foi todo un éxito de ventas.
O extraño caso do Dr.Jekill e Mr. Hyde, de R. L. Stevenson no podía faltar nesta
escolma.O asunto do conflicto psicolóxico interior, da doble personalidade, da rixidez
moral , dos riscos derivados da investigación científica novamente, da amistade,
….temas universais nesta universal historia, deste universal escritor. Das que máis
elixen e gustan aos alumnos/as.
Non pode faltar tampouco o Frankenstein de M. Shelley, que non é o mesmo nas
distintas versións cinematográficas que no relato, cheo de matices e disertacións do
doctor sobre o proxecto que pretende e o resultado do experimento. Apaixoante
imaxinación a da autora, e lúcida anticipación dos riscos dunha investigación cietífica
egoísta e sen supervisión nengunha.
O xornalista catalán David Dusster, acaba de pulicar un contundente libro sobre as
novas prácticas económicas e laborais das multincionais capitalistas en tempos da
globalización: Esclavos modernos, un revelador título que denuncia as modernas
explotacións económicas, a inxustiza dun sitema de producción que se ensaña nos
sectores sociais máis indefensos dos paises do terceiro mundo: os nenos e as mulleres.
Non deixa indiferente.
Unha obriña do francés Roger-Pol Droit, La filosofía explicada a mi hija, pretende ser
unha doce introducción a esta materia que moitos en primeira resposta recuan por
difícil. Ao mellor hai que recurrir a este tipo de “portais”, máis sinxelos e menos
pretenciosos, para achegar novas/os afeizoados á reflexión crítica. O risco é que de tanto
“suavizar” os temas, acaben por terxiversarse ou ser irrecoñecibles. ¿ Que somos:
expertos pescos que cebamos golosamente a cana ou espilidos peixes que eleximos
bocados ó azar?
Do escritor inglés George Orwell, propoñemos as súas visions futuristas e metafóricas
das sociedades humanas, que naqueles tempos de posguerra europea non se presentaban
moi optimistas. Son sátiras críticas cobre a política e a ciencia ao seu servicio, que
rezuman inquietude e hoxe inda se poden entender con certa complicidade (o autor foi o
creador da figura do “Gran Irmán”): son A rebelión na granxa e 1984.
Un divulgador e estudioso dos aspectos naturais e instintivos do ser humano máis leido
e citado é Desmond Morris; e a súa obra O mono nú, está considerada unha das grandes
investigacións do século pasado. Cada capítulo é unha novedade sorprendente chea de
curiosidades sobre esa familia de monos que “baixou” das ramas e agora ten elevados
modales, pero ao que inda se lle aprecian maneiras primitivas. Unha lectura que nos
axuda a coñecernos.
E se queremos adentrarnos no sorprendente ambiente dos primeiros homínidos en clave
literaria, teríamos que desfrutar da magnífica colección que J.M. Anuel foi creando en
varios tomos, dos que nós recomendamos o primeiro, O clan do oso cavernario,
fantástica recreación do entorno dos homínidos no paleolítico, con moita aventura,
intriga, desafío, e sentimento; co engadido aliciente de que a protagonista é unha moza
de outra subespecie.
E agora unha lectura xa máis complexa inda que igual de intensa que calquera, O
extranxeiro de Albert Camus. Unha vida anónima calquera pode agochar un submundo

6. de sentimentos, reflexións e comportamentos sorprendentes, que por veces fannos sentir
extranxeiros ou extranos a nós de nós mesmos. Tamén toca o tema da xustiza rutinaria,
o absurdo da vida, as estúpidas convencións humanas,….este tipo de libros desacougan.