Jef Bossuyt, 2014

1. 1
Lectorverslag bij het boek “Gelukkig in de Sovjet-Unie” van
Irina Malenko
Jef Bossuyt, 2014
1. Korte inhoud:
Dit is een autobiografie van de auteur, Irina, in het boek de hoofdfiguur
“Zjenia”, die haar eerste tweeëntwintig jaren leefde in de Sovjet-Unie en
daarna twintig jaar in Nederland, Ierland, Noord-Ierland en Curaçao.
De structuur van het boek is een mozaïek: allemaal kleine steentjes van
gebeurtenissen, die – als je een stap achteruit zet en kijkt – lijnen en
grondfiguren vormen, bovenal de twee contrasterende lijnen van socialisme
en kapitalisme. Wat van de twee is beter ?
Inleiding. Zjenia herinnert zich haar kinderjaren in de Sovjet Unie in de jaren 70.
De stad Toela, in de Sovjet-Unie. Achter een reuzengroot portret op een
rolwagen, tussen ballonnen, maakt het kleine meisje Zjenia de 1-mei-optocht
mee. De geur van appelbloesems en verse citroenlimonade vermengt zich met
de oorlogsherinneringen van haar grootouders. Zjenia’s kindertijd vult zich met
romantische partisanenverhalen, het amerikaanse ballet Holiday on Ice in
Moskou, in haar Rusland zonder zorgen, vuurwapens of misdaad.
(1) Terug naar de realiteit van nu. Het is 1998. Zjenia spoelt aan in Ierland na
het afstuderen en vindt er werk.
(2) Ze mijmert er over haar grootvader en grootmoeder in het scheikundig
laboratorium van de fabriek, de belevenissen van haar grootouders en
overgrootouders voor en na de revolutie, in het begin van de Sovjet-tijd,
beproevingen in de jaren ’30, gevechten aan het front rond Leningrad in
1941. In de jaren 70 - Groottante Tamarotjska neemt Zjenia mee naar het
attractiepark, moeder neemt haar mee op haar wandeltochten als
vrijwilligster van de volksmilitie, met armband en fluitje, en naar de
sprintwedstrijden op de wielerbaan.
(3) In de kindertuin eet Zjenia drie keer warm per dag voor 12 roebel per maand,
als lagere-school-meisje ziet ze theater en opera en ballet, leest
kinderboekjes over Vietnam en Paraguay, bekijkt twaalf keer de Franse film
“Zorro”, terwijl haar moeder verliefd wordt op Salvatore Adamo. Zjenia ziet
de zee in Abchazië, waar toen een burgeroorlog tegen de Georgiërs nog
ondenkbaar was.
(4) Oom Sjoerek leert Zjenia fietsen en schaatsen, foto’s nemen en ontwikkelen,
zich abonneren op buitenlandse tijdschriften, muziek opnemen van Boney M
met de bandopnemer. In de 8e
klas kunnen de jongens haar niets schelen.
Naar school gaat ze … om iets te leren. (Ze vergelijkt de Sovjet-scholen met
de Noord-Ierse, waar haar eigen kinderen nu school lopen.) Oom Sjoerek
koopt op krediet een kleurentelevisie, waar Zjenia de disco-muziek van
Boney M. ontdekt. In de derde klas wint ze een prijs met poppentheater. Op
bepaalde speciale zaterdagen poetst ze de middelbare school bij de
vrijwilligersarbeid en kruipt bijna onder tafel bij verkiezingen voor de klasraad.

2. 2
Ze zit in de 8e
klas als Breznew sterft, en Andropov hem opvolgt. Ze is
bereid in de rij te staan alleen om 5 kg bananen te kopen en wordt lid van de
communistische jeugdbond. Op TV volgt ze de hongerstaking van Bobby
Sands in Noord-Ierland. Ze correspondeert met pennenvriendinnen van
Centraal Azië tot de Baltische Zee, en met de Koreaanse sportman Losjka.
In de Gorbatjsov-tijd ook met buitenlanders, waaronder Sonny Zomerberg
uit Curaçao. En later trouwt met hem.
(5) Herinneringen aan het leven in Nederland begin jaren 90, na haar bruiloft.
Als studenten in Enschede leven ze van een dieet van broodjes met
pindakaas. In haar sovjet-studietijd liet men nooit een medestudent met
honger zitten. Ze is geschokt door de menselijke onverschilligheid in
Nederland, vergeleken bij de voorzieningen en samenhorigheid op het werk
van haar moeder in de Sovjet-Unie, met hun uitstappen en hun
vrijwilligerswerk op de kolchozen. Zjenia vindt een studentenjob in de
McDonalds van Tilburg en is verbijsterd over de werkvoorwaarden in
Nederland, die ze vergelijkt met de werkvoorwaarden in de fabriek waar
haar moeder werkt in de Sovjet-Unie. Tijdens de vakantie volgt ze haar man
naar Curaçao.
(6) Na vijf jaar in Nederland bezoekt Zjenia samen met haar man Moskou, dat
in een “vieze bazar” is veranderd. Ze vergelijkt winkels, de prijzen, met de
speelgoed- en muziekwinkels in het Moskou in de tijd van de Olympische
Spelen in 1980. Aan 17 jaar, in 1984, ging ze er geschiedenis studeren. Met
haar moeder en diens vriend Petrovitch reist ze tijdens zomervakantie per
auto naar de Krim doorheen een – toen - welvarend Oekraïne. Ook in het
studentenhuis sluit ze vriendschap met, en beschrijft de onderlinge
liefdesperikelen van, studentes en studenten afkomstig uit de meest
exotische uithoeken. Ze leert omgaan met gasmaskers, en gaat in haar vrije
tijd naar een chocolade cafe in de Poesjkinstraat. Ze vergelijkt haar
studiebeurs en de kantine met haar studententijd later, in Nederland. De
Ethiopische studiegenoot Said breekt haar hart. Ze gaat een maand appels
plukken in een kolchoz, en in een fruitwinkel tijdens zomerwerk maakt ze
kennis met frauderende winkeliers en Komsomol - carriëristen, de latere
businessmensen . Vanuit het Breznew-tijdperk tuimelt haar generatie
onverhoeds de perestroika van Gorbatsjov binnen. Speculanten
overspoelen de straat en de nieuwe rector, “de jonge Reagan”, grijpt de
macht in het instituut
(7) Zjenia leeft vrolijk in het nieuwe studentenhuis, maar dat wordt snel een
vieze boel: de keuken bij beurtrol schoonmaken past, net als het
socialisme, niet meer in de nieuwe mode – het sarcasme. Zjenia loopt
stage en onderzoekt op het Afrika-instituut wat de Ethiopische jeugd denkt
van het marxisme. Dan krijgt ze goede raad van de KGB, want ze wordt
voor een uitwisselingsprogramma uitgezonden naar Nederland, een nogal
afschrikwekkend land.... Van deze herinneringen gaat ze terug naar de
realiteit van 1999. In 1999 treffen “slimme” bommen van de Nato
ziekenhuizen in Joegoslavië. Zjenia vindt nieuw werk in Ierland en voelt
zich daar als een kip in een reusachtige legbatterij.
(8) Terug naar de herinneringen uit 1989, haar laatste studiejaar in Rusland. Na
maanden zorgeloze vakantie bij gastvrije Nederlanders, blijkt de perestroika
een tijd van afpersende taxichauffeurs, politiemannen die de andere kant

3. 3
uitkijken, stakende mijnwerkers die hopen rijke aandeelhouders te worden,
en snel ineenstuikende illusies in het kapitalisme.... Weer in 1999, Zjenia
vindt een huis in Noord-Ierland. Het gaat daar helemaal anders aan toe dan
wat men ervan toont op de Russische TV.
(9) De conflicten van en na de perestroika wegen zwaar op de psychische
toestand van veel mensen. Het is vreselijk om te zien hoe je kennissen, die
nog gisteren normaal en vrolijk door het leven gingen, voor jouw ogen
geleidelijk letterlijk gek worden, zich bekeren tot religieuze sekten, aan de
drank gaan, zelfmoord plegen. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie
biedt Gorbatsjov zich aan op het internet voor een diner met zichzelf voor
de prijs van 7000 pond. De privatisering: Zjenia’s mama is blij met een
waardepapier dat 10.000 sterke sovjetroebels waard zou zijn. Het westen
juicht terwijl Jeltsin het parlement bombardeert. Zjenia moet haar man
Sonny troosten bij de geboorte van hun dochter Liza, hij had gehoopt op
een jongen. Zjenia vergelijkt het moederschapsverlof in Nederland met dat
in de Sovjet-Unie. Tadjiekse kinderen bedelen in de straten van Rusland.
Boris Jeltsin laat handtekeningen ophalen voor zijn herverkiezing als
president in 1996. Sonny loopt stage in een fabriek in Toela, waar alle
schoonmaaksters zijn afgedankt. Zjenia’s achterneef Grisja maakt fortuin in
de maffia, terwijl de fabriek van de “rode directeur” Vladislav nog 10 jaar
blijft overleven. Dochtertje Liza zet haar eerste stapjes in het stadspark. In
de tuin van het ouderlijk huis groeit tussen het onkruid nog de eik die
Zjenia daar in haar kindertijd heeft geplant. Als een levend bewijs dat wat
je ooit plant, nooit vergaat. Het belangrijkste is om de estafettestok naar
onze kinderen en kleinkinderen door te geven. Ze de waarheid te vertellen
over hoe het leven echt was in de Sovjet Unie en wat de Sovjetmacht in de
praktijk betekent.
2. Structuur
Algemeen:
De oorspronkelijke Russische versie van het boek beslaat 700 bladzijden
Deze Nederlandse versie is ingekort tot 300 blz, waarbij vooral passages over
Nederland, Ierland en Curaçao zijn weggelaten.
Het boek is nu geconcentreerd op de concrete ervaringen van de hoofdpersoon
Zjenia in de Sovjet-Unie, waarbij die passages uit Nederland, Ierland en
Curaçao zijn behouden, die een vergelijking tussen een kapitalistische en een
socialistische maatschappij laten zien. Herhaaldelijk is de gebruikte structuur
daarvoor de flash-back.
Tevens zijn enkel de passages behouden die geen voorkennis van de Sovjet
Unie vereisen. De Russische versie daarentegen was bestemd voor een ander
doelpubliek, bevatte veel verwijzingen naar films die alle russen gezien hebben
of boeken die alle russen gelezen hebben. Die zijn hier weggelaten.
Waar namen of termen essentieel zijn voor het verhaal (perestroika, vouchers,
Andropov…) en niet gekend door jonge en westerse lezers, is er telkens een
verklarende voetnoot.

4. 4
Formeel:
Er zijn 9 hoofdstukken, zonder titels of onderverdelingen of ondertitels, die er
eigenlijk niet nodig zijn, omdat de structuur telkens die is van een lopend
verhaal, een opeenvolgende reeks van belevenissen, en bedenkingen bij die
belevenissen, ontmoetingen met een brede waaier van personen en karakters.
3. Inhoud
De auteur is gediplomeerd historicus aan het vooraanstaande instituut - Instituut
voor Geschiedenis en Archivistiek (tegenwoordig Humanitaire Universiteit) van
Moskou, en maakte daarna haar post doctorale studie aan het Afrika-instituut.
Ze studeerde in het Nederlands aan de Rijksuniversiteit van Leiden en haalde
er het diploma van Russische letterkunde in 1997.
De auteur is gepassioneerd door literatuur en heeft, naast de Russische
klassieken, een encyclopedische kennis van wat gepubliceerd werd in de
Sovjet-Unie in de jaren ’70,’80,’90.
De autobiografie haalt haar kracht vooral uit de authenticiteit van de ervaringen
en concrete beschrijvingen, wordt slechts af en toe versterkt met citaten of
referenties.
Het taalgebruik in een eerste ontwerpvertaling (van de tweede helft van het
boek) is typisch Nederlands gekleurd, de eindvertaling is gemaakt door een
Vlaming.
4. Stijl en taalgebruik
De stijl is de verhaaltrant, vlot leesbaar en boeiend, met veel korte dialogen,
anekdotes, rake beschrijvingen van personen, die nooit stereotiep of kunstmatig
zijn, filosofische mijmeringen over socialisme en emotionele, moreel-
verontwaardigde oprispingen .
De oorspronkelijke versie is in zeer mooi Russisch geschreven, combineert de
populaire volkstaal met literaire stijl. De vertaling naar het Nederlands kan
uiteraard onmogelijk dezelfde rijkdom aan nuances weergeven.
5. Commerciële haalbaarheid
De beoordeling van de Sovjet-Unie, als archetype van een socialistische
maatschappij, blijft de gemoederen beroeren. Of men het heeft over Cuba, over
nationaliseringen in België of de beoordeling van linkse partijen in België,
steeds opnieuw blijft men refereren naar de Sovjet-Unie, in pro en contra. Bij
elke “ronde datum” in de geschiedenis wordt er een (nieuw) bilan gemaakt van
de ervaringen in de Sovjet-Unie.
Zo bijvoorbeeld het boek “Back in the USSR” van Jan Balliauw en Stefaan
Blommaert (Agora, 2011) na de gelijknamige 4-delige tv-reeks op Canvas. “Ze
vragen aan de mensen zelf, van hoog tot laag, hoe hun leven veranderd is

5. 5
sinds de val van het communisme”. Al luiden de conclusies hier enigszins
anders…
Het boek zal daarom actueel blijven, heropgerakeld worden, met het jaar 2017,
honderd jaar na 1917, aan de horizon.
Promotiekansen voor het boek zijn er vooral in linkse en vakbondskringen, de
plaatselijke afdelingen van de “Culturele Centrales” en van de
vriendschapsvereniging België-Rusland “Spoetnik”, onder mensen met
familieleden uit Rusland of die naar dat land willen reizen.
Zouden Jan Balliauw en Stefaan Blommaert bereid zijn tot een debat?
6. Eindoordeel: uitgeven of niet?
Voorstel: uitgeven.
Voor wie een niet-stereotiepe, maar uit het leven gegrepen geschiedschrijving
van de laatste 20 jaar van de Sovjet-Unie belangrijk vindt, wie zich vragen stelt
of socialisme nu beter is dan kapitalisme, is het een uiterst waardevol boek.
De Russische versie op internet maakte furore bij lezers van Kaliningrad tot
Vladivostok, en zelfs bij Russische emigranten in Canada, Finland en Australië.
Omdat ze iets dieps van zichzelf herkenden dat nog niemand had
neergeschreven.