2. 1. Tuproq eritmasi biosferadagi tirik va notirik dunyo o`rtasidagi zanjir
tariqasida yerda yashovchi yashil o`simliklarning yashashi, o`sib
rivojlanishi bilan to`la qonli bog’liqligi.
• Tuproq eritmasi - tuprokning suyuk tarkibiy kismi; unda mineral va Jorganik
moddalar erigan holda boʻladi. Tuproq eritmasining tuproq namlanganlik
darajasiga karab kapilyar, gravitatsion va pardasimon shakllari mavjud. Tuproq
eritmasi juda oʻzgaruvchan boʻlib, u oʻsimliklar ozikdanishida va tuprok
moddalarning aylanishida, tuprok hosil boʻlish jarayonida, fizikkimyoviy,
biokimyoviy reaksiyalarning borishida ishtirok etadi. Tuproq eritmasida oʻsimliklar
uchun zarur ozik moddalar (ammoniyli tuzlar, nitratlar, shuningdek, fosfor, kaliy,
kaltsiy, magniy va boshqa elementlarning suvda eruvchi tuzlari), gazlar (O2, SO2,
N, NH3) va organik moddalar mavjud. Tuproq eritmasida tuzlarning koʻp boʻlishi
uning osmotik bosimini oshirib, oʻsimlikning tuprokdan nam va oziq moddalarni
shimishini qiyinlashtiradi va fiziologik chanqoklikka sabab boʻladi. Tuproq
eritmasining reaksiyasi uning eng muhim xususiyatidir. Agar tuproq muhiti juda
nordon yoki ishqorli boʻlsa, ekinlarning oʻsishi va rivojlanishiga salbiy taʼsir etadi.
(k. Tuproq nordonligi).
• Tuproqlar tarkibida D. I. Mendeleev davriy sistemasidagi elementlarning
ko`pchiligi mavjud. Tuproqlar uchun uning birinchi va asosiy tavsifi ham element
tarkibi bo`lib, bu o`z navbatida tuproqning genezisi va unumdorligini belgilaydi.
3. • Tuproq eritmasi va qattiq fazasining kislotali yoki ishqoriy reaktsiyalar
ta’siriga qarshi tura olish qobiliyatiga buferlik deyiladi.
• Tuproqning buferligi juda murakkab jarayon bo`lib, uning kimyoviy va
mexanik tarkibiga, singdirish sig’i mi hamda singdirilgan asoslarga, organik
birikmalar tarkibi va miqdoriga va boshqalarga bog’liqdir.
• Tuproq buferligi o`simliklar va tuproqdagi mikroorganizmlarning hayotida
muhim ahamiyatga ega, chunki ular tuproqda neytral va unga yaqin
reaktsiya bo`lganda yaxshi rivojlanadi. Agar tuproqning buferlik xossasi
bulmaganda edi, kislotali eki ishqoriyli reaktsiya ko`payib ketib biologik
jarayonlarning borishiga salbiy ta’sir etgan bulardi. Ammo, tabiatda bu
jarayon tuproqning buferligi natijasida barkaror bo`lib turadi. Qumok va soz
tuproqlarga nisbatan qumli tuproqlarda buferlik kam, gumusga boy
tuproqlarda esa yuqori bo`ladi. Tuproqlarga organik o`g’itlar solib turish,
kolmataj qilish ularning buferligini oshiradi.
• Tuproq reaksiyasi ancha chidamli bo`lib, o`z holatini saqlash va tashqi
muxitdan kelgan aktual reaksiyalarga qarshi turishi qobiliyatiga egadir.
Tuproqning kislotali yoki ishqoriy haraketridagi aktual reaksiya ta`sirlariga
qarshi tura olish hususiyati tuproqning buferligi deyiladi.
4. • Tuproq hosil bo`lish jarayonida bo`shliklarning umumiy hajmiy yigindisiga
tuproq g’ovakligi deyiladi.
• Tuproqning g’ovakligi uning solishtirma og’irligi bilan hajm og’irligiga
bog’liq. Ularning o`zgarishi bilan g’ovaklik ham uzgarib boradi:
• Rum q (1-(H.O))q (S.O.) 100%
• Rum -tuproqning umumiy g’ovakligi, % hisobida.
• Tuproqning g’ovakligi uning muhim xususiyatlaridan biridir. G’ovaklarning
mavjudligi havo almashinishi (aeratsiya) va suv harakatiga ijobiy ta’sir etadi.
• G’ovaklik tuproqning mexanik tarkibiga, strukturasiga, tuproq
jonivorlarning faoliyatiga va organik moddalar miqdoriga haydaladigan
erlarda esa, yerni ishlash hamda tuproqni madaniylashtirish usullariga
bog’liq.
• Tuproqda qanchalik bulakchalar ko`p bo`lsa, ular shunchalik g’ovak
joylashadi va aksincha, strukturasiz tuproqlarda esa mexanik elementlar,
qanday shakl joylashishiga qaramay ular zich bo`ladi va natijada umumiy
g’ovaklik keskin pasayadi. Odatda, gumusga boy, strukturali tuproqlar eng
katta g’ovaklikka ega bo`ladi. Bunday tuproqning ustki qatlamida umumiy
g’ovaklik 50-70% ni tashkil etishi mumkin.
5. • Tuproq qattiq fazasi, har xil katta-kichikliqdagi o`ziga xos tarkib va
xususiyatga ega bo`lgan mexanik elementlar majmuisidan iborat. Bu
elementlar tabiy sharoitda yakka holda hamda o`zaro bir-birlari bilan
birikkan holda bo`ladi. Shuning uchun ham yuza tortilish kuchi hamda
bir-qator ichki va tashqi kuchlar ta`sirida ikki yoki undan ortiq mexanik
elementlar jipslashib tuproq agregatlarini vujudga keltiradi. O`z
navbatida bu agregatlar biologik va gidrotermik faktorlar ta`sirida
yanada yiriklashib tuproqning strukturasi bo`lakchalarini vujudga
keltiradi. Tuproq strukturasi deb mazkur tip va uning qatlammiga xos
har xil kattalikka, shaklga, chidamlilikka (suv tasiriga) ega bo`lgan
agregatlar yig`indisiga aytiladi.
• Tuproqda 3 xil (kubsimon, prizmasimon, plitasimon) struktura farq
qilinib, ular bir necha turdan iborat bo`ladi
6. • Xulosa.
• Ushbu kurs ishini ishlash mobaynida men quyidagi bilim va
ko`nikmalarga ega bo`ldim :
• Tuproq eritmasini ;
• Tuproq eritmasi reaksiyasini;
• Tuproq eritmasi konsentratsiyasni;
• Biosferada tirik va notirik o`simliklarni yashab rivojlanishini
o`rgandim ;
• Ushbu kurs ishi biosfera bilan bog`liq bo`lganligi sababli men biosfera
haqida ham ko`pgina ma’lumotlarga ega bo`ldim.
